قازاق تاريحىندا ءالى دە انىقتاي ءتۇسۋدى اسا قاجەت ەتەتىن ماسەلەلەر از ەمەس. سونىڭ ءبىرى – 1929-1931 جىلدار اراسىندا ورىن العان كەڭەستىك توتاليتارلىق جۇيەگە قارسى حالىق كوتەرىلىستەرى. بۇل تۋرالى ەل تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزگەن سوڭ عانا ايتا باستاعانىمىز دا بەلگىلى. ونىڭ باستى سەبەبى – ولاردىڭ كەزىندە «بانديتتىك» جانە «كونتررەۆوليۋتسيالىق» باس كوتەرۋلەر رەتىندە جاعىمسىز تۇرعىدان باعالانىپ جانە سيپاتتالىپ كەلگەندىگىندە ەدى. بۇگىندە بۇل ماسەلەگە تاريحي كوزقاراس مۇلدە وزگەرىپ، تاريحىمىزداعى «اقتاڭداق» بەتتەر تۋرالى شىندىقتى ايتۋعا مۇمكىندىكتەر تۋعان كەزدە وعان قاتىستى كوزقاراستار تۇبىرىنەن وزگەرە باستادى. كەڭەستىك ءداۋىر كەزىندە ادەيى قۇپياعا اينالدىرىلعان مۇراعات قۇجاتتارىن تالداپ، ولارعا وبەكتيۆتى پىكىرلەر بىلدىرۋگە دە تاريحشىلار قاۋىمى ەندى عانا مۇمكىندىكتەر الىپ وتىر. سولاردىڭ اراسىندا ءبىز اڭگىمەلەپ وتىرعان زامانداعى قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى باسشىسى ف.گولوششەكيننىڭ ي.ستالينگە جازعان حاتتارى دا بار. قۇپيا قۇجاتتارداعى مالىمەتە تەك 1930-1931 جىلدارى عانا قازاقستاندا كەڭەستىك بيلىككە قارسى ون بەسكە تارتا ءىرى كوتەرىلىس بولىپ، ولارعا 34 مىڭداي ادام قاتىسقانىن اتاپ كورسەتەدى. سولاردىڭ ءبىرى – «شۇبارتاۋ كو­تە­رىلىسى» دەگەن اتپەن تاريحتا قالعان بولاتىن. كوتەرىلىستىڭ ءمان-جايىنا توقتالىپ، وزىندىك باعاسىن بەرىپ كورسەك.
شۇبارتاۋ، نەگىزىنەن، تەك مال شا­رۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن اۋدان ەدى. ول كەزىندە قازاقستانداعى ارتتا قالعان كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى 70 اۋداننىڭ قاتارىنا دا جاتقىزىلعان بولاتىن. سوندىقتان دا بۇل اۋدان، شىن مانىندە، سەمەي ەت كومبيناتىنا مال ونىمدەرىن توقتاۋ­سىز وتكىزەتىن، ياعني يندۋستريالىق ورتالىقتار مەن رەسەيدەگى ءىرى قالا­لار­دى ەت ونىمدەرىمەن جابدىقتايتىن اۋدانداردىڭ ءبىرى رەتىندە تانىلدى. الدىنا وسىنداي مىندەتتەر قويىلا تۇرسا دا، ىشكى نارىقتى عانا قامتاماسىز ەتۋگە بەيىمدەلگەن بۇل اۋداننىڭ مۇمكىنشىلىكتەرى تىم شەكتەۋلى ەدى.
الايدا مۇنداي قيىنشىلىقتى سول تۇستاعى قازاقستان باسشىلىعى ەسكەرە قويعان جوق. ونىڭ ۇستىنە 1928 جىلدان ەلدە باستالعان «كىشى وكتيابر» باعدارلاماسىنىڭ باس­تى تارماعىنىڭ ءبىرى – ءىرى بايلاردىڭ شارۋاشىلىقتارىن تاركىلەۋ سايا­ساتى اۋدانداعى ءداستۇرلى مال شا­رۋاشىلىعىن كۇيرەتىپ جىبەردى. بۇل از بولعانداي، ءدال وسى تۇستا ورتالىقتىڭ تاپسىرماسىمەن اۋداندا ەت دايىنداۋ ناۋقانى دا بەلەڭ الىپ كەتتى. ونسىز دا تۇرالاعان اۋىل شارۋاشىلىعىنا بۇل تىپتەن اۋىر سوققى بولدى. «جىعىلعانعا – جۇدىرىق» دەمەك­شى، وسىنداي جاعدايدا شارۋالار شا­رۋاشىلىقتارىن جاپپاي ۇجىم­داستىرۋ جانە ونىڭ نەگىزىندە مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن كوش­پەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى اۋدانداردى كۇشپەن وتىرىقشىلاندىرۋ، سونداي-اق باي-كۋلاكتاردى تاپ رەتىندە جويۋ ءتارىزدى ناۋقاندار بىرىنەن سوڭ ءبىرى قاباتتاسىپ، ونسىز دا كۇيزەلگەن قازاق شارۋالارىن تىعىرىققا تىرەدى.
مۇنداي دۇربەلەڭ ناۋقانداردا اۋىلداعى كەدەي-كەپشىكتى اسىراپ وتىرعان شارۋالاردىڭ اۋقاتتى بولىگى مۇلدە جويىلىپ كەتتى. قازاق حال­قى كوپە-كورنەۋ قولدان جاسالعان اشار­شىلىق زاۋالىنا تاپ بولاتىنىن ايقىن تۇسىنە باستادى. اشىعا باس­تاعاندار توپ-توبىمەن تاماق ءىز­دەگەن بوسقىنداردىڭ قاتارىن تولىقتى­رۋعا بەيىم بولدى. ونىڭ ۇستىنە ۇكى­مەتتەن ەشقانداي كومەك تە، جەڭىلدىك تە بولا قويمايتىندىعى ايقىندالا ءتۇستى. الايدا حالىق تا قاراپ جاتپادى. شولاق بەلسەندىلەردىڭ جەرگىلىكتى جەرلەردەگى اقىلسىز دا ادامگەرشىلىك­كە جاتپايتىن قاتال ساياساتىنا قارسى ابىرالى جانە شىڭعىستاۋ اۋداندارى حالىقتارىنىڭ كوتەرىلگەندەرى تۋرالى الىپ-قاشپا حابارلار اۋىلدارعا كەڭ تارالا باستادى. «ۇزىنقۇلاق­قا» جەل بەرگەندەر تىپتەن، قازاقستان­نىڭ كەيبىر اۋداندارىندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ قۇلاعانى تۋرالى وسەك-اياڭداردى كەڭ كولەمدە وربىتە ءتۇستى. مۇندايدا «جەل تۇرماسا، ءشوپتىڭ با­سىنىڭ قيمىلداماسى» جانە بەلگىلى ەدى. دەگەنمەن دە شۇبارتاۋلىقتار تەك وسىنداي «جەل سوزدەردى» ەستىپ عانا قويماي، ناقتى دالەلدەرگە دە كوزى جەتە باستادى. مىسالى، اۋدان تۇرعىندا­رى قابىكەن زورباسوۆ جانە زاكىر اكىشەۆ وزدەرىنىڭ كورشى شىڭعىستاۋ اۋدانىندا ورىن العان كوتەرىلىسكە قاتىسقاندارىن جانە ونداعى حالىق توناعان كووپەراتيۆتەردەن ماتالار مەن استىق الىپ كەلگەندەرىن اشىقتان-اشىق قىزۋ اڭگىمەلەدى. مۇنىڭ ءوزى اۋ­دان تۇرعىندارىنا قوزعاۋ سالدى. اشىعا باستاعان اۋىل قازاقتارى ەندى «مۇنىڭ اقىرى نە بولادى» دەگەن ساۋال­دارعا ءمان بەرە قويعان جوق. ونىڭ ۇستىنە وكىمەتتىڭ قايىرىمسىزدى­عىن ايقىن اڭعارعاندار وعان قارسى قاتتى وشىگىپ، مۇنداي ادىلەتسىز بيلىكتەن تەزىرەك قۇتىلۋدىڭ جولىن ىزدەستىردى.
تاريحي دەرەكتەر بۇل ايماقتا سول تۇستا مىرزاش قارامۇرزين دەگەن كىسىنىڭ جەرگىلىكتى كەرەيلەر اراسىندا اسا ىقپالدى بولعانى تۋرالى ايتادى. سوندىقتان دا وسىنداي قيىن-قىستاۋ جاعدايدا ەل سونىڭ اۋزىنا قارادى. ال ول بولسا، كورشى شىڭعىستاۋ اۋدانىنان قابىكەن زورباسوۆتىڭ الىپ كەلگەن حابارىنا ونشا يلانا قويماي، ماسەلەنىڭ اقىرىن كۇتتى. الايدا كوپ كەشىكپەي-اق ونىڭ ءوزى دە ابىرالى اۋدانىنداعى ءوزىنىڭ كۇيەۋ بالاسى باكەن كەمپىرباەۆتان جانە ونىڭ اعاسى ىسقاقتان، شىنىندا، دا ابىرالى جانە شىڭعىستاۋ اۋداندارىندا بولعان حالىق كوتەرىلىستەرىنىڭ جەرگىلىكتى جەردە كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتقانى تۋرالى ناقتى حابار الدى. مۇنداي حاباردى قارامۇرزيننىڭ شابارمانى بەكىش اقشالاەۆ تا الىپ كەلدى. كورشى اۋداندا كوتەرىلگەندەر وزدەرىن «شۇبارتاۋلىقتار قولدايدى» دەپ ۇمىتتەنەتىندەرىن جاسىرعان جوق. شىندىعىندا دا، قۇدا-جەكجاتتىق قاتىناستارمەن شىرمالعان قازاق­تاردىڭ مۇندايدا اعايىندى جالعىز قالدىرماسى بەلگىلى ەدى.
الايدا كوپتى كورگەن، نە جاساسا دا الدى-ارتىن كەڭىنەن ويلاستىراتىن، سودان سوڭ عانا اسىقپاي شەشىم قابىلدايتىن مىرزاش قارامۇرزين كەڭەسۋ ءۇشىن وزىنە ەت جاقىن كەرەي رۋىنان شىققان تۋىستارىن قو­ناققا شاقىردى. ولاردىڭ اراسىندا قالي مولداباەۆ، ءومىرالى مولداباەۆ، عالي مولداباەۆ، اۋباكىر كۇن­باەۆ جانە تاعى باسقا ەلگە سوزدەرى ءوتىمدى اعا­يىندار بار ەدى. تاماق ۇستىندە №8 اۋىلدىق كەڭەستىڭ حاتشىسى، م.قارامۇرزينگە تۋىستاس تۇرسىنبەك وماشەۆ اۋىلداعى اۋقاتتىلاردان جيناپ الىنعان مالدى اۋدان ورتالىعىنا ايداپ كەلۋ تۋرالى جوعارىدان كەلگەن نۇسقاۋ بار ەكەندىگىن ايتىپ، مۇنداي جارلىقتى جۇزەگە اسىرماۋدىڭ ءبىر عانا جولى بار ەكەندىگىن، ول ابىرالى اۋدانىنداعىداي حالىقتى كوتەرىپ، مالدى ورتالىققا الىپ كەتۋگە جول بەرمەي، كۇشپەن الىپ قالۋ بولىپ تابىلاتىندىعىن اتاپ كورسەتتى. سونىمەن قاتار جوعارىدان بەلگىلەنگەن بۇل شارانىڭ ادىلەتسىزدىگىنە نازار اۋدارا كەلىپ، كامپەسكەلەنگەن مالداردى قياناتشىلدار قولىنا بەرمەۋمەن شەكتەلمەي، ولاردى وزدەرىنىڭ زاڭدى يەلەرىنە تاراتىپ بەرۋ كەرەكتىگىن دە ايتتى. بۇل ۇسىنىستى وتىرعاندار تۇگەلدەي ماقۇلدادى.
وسىدان سوڭ مىرزاش قارامۇرزين اراعا ءبىر كۇن سالىپ، 1931 جىلدىڭ 1 ناۋرىزىندا ءبىراز ادامداردى باسقارىپ، اۋىلدىق كەڭەستىڭ كووپەراتيۆىنە باسىپ كىرىپ، ونداعى زاتتاردى تەڭدەي ءبولىسىپ الدى. بۇلىنشىلىك باستالعاندىقتان كوتەرىلىس اياسىن كەڭەيتە ءتۇسۋ باستى ماقساتقا اينالدى. سوندىقتان دا م.قارامۇرزين كورشى اۋداندارعا شابارماندار جونەلتتى. ولار كوپ كەشىكپەي-اق، 100-گە تارتا ادامداردى جيناپ كەلدى. بۇل توپ م.قارامۇرزيننىڭ ءوزىنىڭ تىكەلەي باس­تاۋىمەن اۋىلدىق كەڭەس كەڭسەسىنە باسىپ كىرىپ، ونداعى مالدى تاركىلەۋگە جانە ادامداردى جازىقسىز جەر اۋدارۋعا بايلانىستى قۇجاتتاردى ورتەدى. «شەشىنگەن سۋدان تايىنباس» دەگەن قاعيدانى ۇستانعان كوتەرىلىسشى­لەر مۇنان ارى نە ىستەيتىندەرىن اقىل­داسۋ ءۇشىن «بيدايىق» اتتى جايلاۋ­عا جان-جاقتان كەلە باستادى. وسىندا اشىق جيىن بولدى. جيىندا مىرزاش قارامۇرزين كوتەرىلىسشىلەردەن ساربازدار جاساقتارىن جاساقتاۋدى ۇسىندى. ول ءاربىر اۋىل وزدەرىنىڭ ورتالارىنان ساربازدار توبىنا 10 جىگىتتەن جاساق شىعارۋلارى تيىستىگىن ناقتى مىندەت ەتىپ قويدى. ونىڭ مۇنداي باتىل ۇسىنىسى جيىلعان جۇرتتان تولىق قولداۋ تاپتى. وسىلايشا، كورشى اۋىلدار ورتالارىنان ساربازدار شىعارۋدى شۇعىل تۇردە قولعا الدى. م.قارامۇرزين كوتەرىلىسشىلەر قاتارىندا بەرىك ءتارتىپ ورناتۋعا دا باسا نازار اۋداردى. ول ءوزىنىڭ سويلەگەن سوزىندە ساتقىنداردىڭ، كوتەرىلىسكە قاتىسۋدان باس تارتاتىنداردىڭ قاتال جازالاناتىنىن، ولارعا ءولىم جازاسىنا دەيىن جازالاۋ شارالارى قولدانىلاتىنىن دا باسا ايتتى.
ءيا، قالىپتاسقان اۋىر احۋال، شىنىندا دا بوساڭسۋدى كوتەرمەيتىندەي اسا قاۋىپتى ەدى. كەڭەستىك توتاليتارلىق جۇيەنىڭ شەكتەن شىققان، اقىلعا سىيمايتىن شارۋاشىلىق-ساياسي ناۋقاندارىنا ءتوزۋ مۇمكىن بولماعان­دىقتان جانە قارسىلاسۋدان باسقا جولى قالماعان حالىق وسىدان ون بەس جىل بۇرىن باستان وتكىزگەن 1916 جىل­عى كوتەرىلىسكە قاتىسقان باتىرلار­دىڭ جولىن تاڭدادى. ولاردىڭ قايت­پاس قايسار ەرلىكتەرى حالىقتىڭ جادىن­دا ساقتالىپ قالعان ەدى. ول كەزەڭ مەن بۇل كەزەڭدەگى ساياسي احۋالداردىڭ ءار­تۇرلى ەكەندىگىنە اشىققان جانە اشىن­عان حالىق ماسەلەگە تەرەڭدەپ بويلاي قويماي، ەندى نەگە دە بولسا دايىن تۇردى. وسىلايشا، كووپەراتيۆتى توناۋ، مەملەكەتتىك مەكەمەلەردى قيراتۋ مەن ورتەۋ باستالدى.
1931 جىلى 4 ناۋرىزدا «سارى­وبا» جايلاۋىنا جينالعان حالىق قالي مولداباەۆتىڭ باستاۋىمەن اياگوز ستانساسىنان ونەركاسىپ تاۋارلارىن تيەپ، شۇبارتاۋ اۋىلىنا قاراي كەلە جاتقان جۇك ارباسىن توناۋعا بەل بۋدى. قولعا تۇسكەن دۇنيەنى ولار ءوزارا تەڭ ءبولىپ الدى. اۋىلداردا ەت دايىنداۋعا ارنالعان مالدى تارتىپ الۋ دا باس­تالدى. حالىق ەت تاپسىرۋعا وزدەرىنىڭ قارسى ەكەندىكتەرىن اشىقتان-اشىق مالىمدەي باستادى. مۇندايدا قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرۋدىڭ ولىممەن تەڭ ەكەندىگىن جاقسى تۇسىنگەن جەرگىلىكتى شولاق بەلسەندىلەر و باس­تا اۋىل-اۋىلداردى ارالاپ، حالىقتى رايىنان قايتارۋعا شاقىردى. قۇپيا قۇجاتتاردا وسىنداي ۇگىت جۇمىسىمەن اينالىسقاندار قاتارىندا وگپۋ وكىلى يسماعۇلوۆتىڭ، قىزىل وتاۋ سۋدياسى يبراەۆتىڭ، جەرگىلىكتى بەلسەندىلەردىڭ جانە پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ ەسىمدەرى اتالادى. دەرەكتەردىڭ ءبىرىن­دە ولاردىڭ 1931 جىلى 4 ناۋرىزدا ەت تاپسىرۋدان باس تارتقان №11 اۋىلعا كەلىپ، «كەڭەس وكىمەتى قۇلادى» دەگەن ءسوزدىڭ جاي عانا قاۋەسەت ەكەندىگىن، شىن مانىندە، بۇل حالىقتى ارانداتۋ ءۇشىن بىرەۋلەردىڭ ويدان شىعارعان اڭگىمەلەرى بولىپ تابىلاتىندىعىن، وكىمەتكە قارسىلاسىپ-قاسارىسۋدىڭ ەشقانداي دا جاقسىلىققا اپارماي­تىندىعىن، «قۇرىعى ۇزىن» وكىمەت­تىڭ تۇبىندە مۇندايلارعا اياۋشىلىق بىلدىرە قويمايتىندىعىن ەسكەرتىپ، ەت تاپسىرۋدان باس تارتىپ، كوتەرىلە­يىن دەپ تۇرعان اۋىلدى رايىنان قايتارعاندىعى اتاپ كورسەتىلەدى.
وسىدان سوڭ، يسماعۇلوۆ باستاعان بەلسەندىلەر اۋدان ورتالىعىنا قايتار جولدارىندا جولاي-جولشىباي باباحان اۋىلىنا دا كىدىرگەن. بۇل اۋىل كوتەرىلىسشىلەر جينالىپ جاتقان جوعارىدا اتالعان «بيدايىق» جايلاۋىنان ون-ون بەس شاقىرىمداي عانا قاشىقتا ورنالاسقان ەدى. سوندىقتان دا بەلسەندىلەردىڭ ارەكەتتەرىنەن كوتەرىلىسكە شىققان حالىق الدىن الا حاباردار بولىپ ۇلگەرگەن ەدى. كەشكىسىن 150-گە تارتا اتتىلى-جاياۋلى كوتەرىلىسشى بەلسەندىلەر ورنالاسقان قىستاۋ ۇيىنە تاياپ كەلىپ، ءوزىنىڭ نارا­زىلىعىن بىلدىرە باستادى. ولار ور­تالارىنان ءبىر ادامدى كەلىسسوزگە شى­عاردى. ول بولسا بەلسەندىلەرگە تاياپ كەلىپ، ولاردان قارۋلاردى تاپسىرۋدى تالاپ ەتتى. بەلسەندىلەر ءوز كەزەگىندە قارۋلارىن ەرىكتى تۇردە بەرمەيتىندىكتەرىن جانە كۇشتەۋ قول­دانىلعان جاعدايدا ولىسپەي بە­رىسپەيتىندىكتەرىن اشىق مالىمدەدى. دەگەنمەن دە قاسارىسۋدىڭ وزدەرى ءۇشىن دە جاقسىلىقپەن اياقتالماسىن تۇسىنگەن بەلسەندىلەر اشۋلى حالىقپەن بەيبىت تۇردە ءتىل تابىسۋدىڭ جولدارىن ىزدەستىرىپ، ولاردى رايىنان قايتارۋ ماقساتىمەن وزدەرى دە ورتالارىنان ءبىر ادامدى شىعارعان. ول كوتەرىلىسشىلەرگە بارىپ، ولاردىڭ كووپەراتيۆتى توناپ، ونداعى استىقتى ءبولىپ الۋلارىن اش ادامداردىڭ امالسىز ارەكەتتەرى رەتىندە قابىلدايتىندىقتارىن، بىراق جاعداي ءالى دە ۋشىقپاي تۇرعاندا استىقتى كووپەراتيۆكە قايتا قايتارۋ كەرەكتىگىن تۇسىندىرمەك بولدى. الايدا بۇل ارەكەت اشىنعان حالىقتى توقتاتا العان جوق. ءتۇن ورتاسىندا كوتەرىلىسشىلەر ۇرانداپ، بەلسەندىلەر تىعىلىپ وتىرعان ۇيگە لاپ قويدى. بەلسەندىلەر بولسا، ولارعا قارسى مىلتىقتان 10-15 دۇركىن وق اتتى. مۇندايدى كۇتپەگەن كوتەرىلىسشىلەر، توسىلىپ قالىپ، تاياۋداعى كيىز ءۇيدى تاسالادى. قالىپتاسقان جاعدايدى پايدالانىپ، بەلسەندىلەر اراسىنداعى اۋىلدىق پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى سىبانقۇلوۆ كوتەرىلىسشىلەردى قارسىلىقتى توقتاتۋعا ۇگىتتەي باس­تادى. ەكى ارادا كەلىسسوز باستالدى. وسىدان سوڭ جاعداي مۇلدە باسقاشا ءوربىدى. قارسىلاسۋدىڭ جانە اشۋلى كوتەرىلىسشىلەرگە قارسى تۇرۋدىڭ ەشقانداي دا جاقسىلىققا اپارمايتىنىن جاقسى تۇسىنگەن وگپۋ وكىلى يساعۇلوۆ ءبىرىنشى بولىپ ءوزىنىڭ ۆينتوۆكاسىن 63 دانا وعىمەن ەسىك اۋزىنا كەلىپ ەنتەلەپ تۇرعان كوتەرىلىسشىلەر قولىنا ءوز قولىمەن تاپسىردى. مۇن­داعى ماقسات – اشۋلى حالىقتىڭ از دا بولسا، رايىنان قايتۋلارىنا ىق­پال ەتۋ ەدى. كوتەرىلىسشىلەر وسىنى پايدالانىپ قالعانداردىڭ دا قارۋ­لارىن قولما-قول سىپىرىپ الدى دا، بەلسەندىلەردىڭ وزدەرىنە تيمەي، ولاردى ەرىكتەرىنە بوساتىپ قويا بەردى. ەكى جاقتى قاراما-قارسى تۇرۋ كەزىندە ادام شىعىنى ورىن الماعاندىقتان دا، كوتەرىلىسشىلەر بەلسەندىلەرگە تيىسپەدى. ال قولعا تۇسكەن قارۋلاردى ولار ءوزارا ءبولىسىپ الدى. كوتەرىلىسشىلەردىڭ كوپ­­شىلىگى «كەڭجايلاۋ» جايلاۋىن­داعى جينالىسقا قاتىستى. مۇندا دا ولار­دىڭ الدىندا مىرزاش قارا­مۇرزين بەل­سەندىلىك تانىتىپ ءسوز سويلەدى. ول قولىنا «كەڭەس وكىمەتى جويىلسىن! مۇحاممەد­تىڭ ءدىنى جاساسىن!» دەپ جا­زىلعان اق جالاۋدى جەلبىرەتىپ ۇستاپ تۇردى. وسىندا جينالعانداردان قۇرال­عان كەرەي جانە تولەڭگىت رۋلارىنىڭ اقساقالدار كەڭەسى م.قارامۇرزيندى ورتالارىنان حان كوتەردى. ول ءوزىنىڭ بارلىق ارەكەتىن وسى اقساقالدار كەڭە­سىمەن اقىلداسىپ جۇرگىزۋگە مىندەتتى بولدى.
مۇنىڭ ءوزى – شىن مانىندە، كوتە­رىلىستى ۇيىمداستىرۋشىلاردى العا قويعان باستى ماقساتتارعا توپتاستىرا ءتۇستى. حان بولىپ سايلانعان م.قارامۇرزيننىڭ سوزىنەن تۋىنداعان مىندەتتەردىڭ باستىسى، اۋدان ور­تالىعىن باسىپ الۋ ەدى. سوندىقتان دا كوتەرىلىسشىلەر كەشەۋىلدەتپەي اۋدان ورتالىعىن باسىپ الۋدىڭ جولدارىن جانە جوسپارىن تالقىعا سال­دى. كوتەرىلىستىڭ مۇنداي باعىت الۋىنا كورشى اۋدانداردان كەلىپ ءتۇسىپ جاتقان مالىمەتتەر دە تىكەلەي ىقپال جاسادى. ولاردا كورشىلەردىڭ اۋدان ورتالىعىندا كەڭەس وكىمەتىن قانداي جولمەن قۇلاتقاندارى جان-جاقتى اڭگىمە بولدى. مۇنىڭ ءوزى ەلدىڭ دەلەبەسىن ودان ارى قوزدىرا ءتۇستى. كەيبىر اۋىلدار تىپتەن كوتەرىلىس باسشىسى م.قارامۇرزيننىڭ شاقىرۋىن كۇتپەي-اق وزدەرىنىڭ اۋىلدارىنان اۋدان ورتالىعىن باسىپ الۋعا اتتانىپ جاتتى.
جاسى 77-گە كەلگەن م.قارامۇرزين بۇل اتتانىسقا قاتىسا المايتىنىن ەسكەرتىپ، ەسەسىنە، ءوزىنىڭ ورنى­نا كوتەرىلىسشىلەرگە ۇلكەن ۇلى ءتاۋىر­باي­دى باسشى ەتىپ تاعايىنداپ، وعان سەرىك ەتىپ باسقا ۇلدارى امانسارى مەن مۇزدىبايدى دا قوستى. اكە بۇي­رى­عىن قالتقىسىز ورىنداعان ۇلدار اق جالاۋ كوتەرىپ، كورشى اۋىلداردان مۇقا سەرعازين، قالي مولداباەۆ، مەلدەحان بايعوزين، يتجان ابىتاەۆ باس­تاپ كەلگەن 300-دەي ادامدى اۋدان ورتالىعىن باسىپ الۋعا شۇعىل تۇردە باستاپ كەتتى. جولاي-جولشىباي نارازى بولعان اۋىلداردان قوسىلعان كوتەرىلىسشىلەر ساندارى اۋدان ورتالىعىنا تاقاعان كەزدە 700 ادامعا جەتتى. اشۋ بۋعان حالىقتىڭ تاسقىن سۋداي ەكپىندەرى قاتتى بولعانىمەن ولار اسا ناشار، نەگىزىنەن، قولدارىنا تۇسكەن قاراپايىم سۋىق قارۋلار­مەن قارۋلانعان بولاتىن. ناقتىراق ايتار بولساق، ولاردا وسى كەزدە بار بولعانى ءۇش سىزىقتى ءتورت ۆينتوۆكا، ءبىر ناگان، ءبىر ۆينتوۆكا، ءۇش رەۆولۆەر جانە بەس بىتىرا مىلتىق بار ەدى. كەيىنىرەك قوسىلعان ءتورت-بەس اۋىلدىڭ ادامدارىندا تاعى دا بىرنەشە بىتىرا مىلتىقتارى بولدى. ونىڭ ەسەسىنە كوتەرىلىسشىلەر قاتارىندا ءارتۇرلى سويىل­دار سۇيرەتۋشىلەر جەتكىلىكتى ەدى.
اۋدان ورتالىعىنا تاقاپ كەلگەن كوتەرىلىسشىلەر ونى قانتوگىسسىز الۋدىڭ جولدارىن ىزدەستىرە باستادى. تاعى دا كەلىسسوزدەر باستالدى. كوتەرىلىسشىلەر اۋدان باسشىلارىنىڭ قارسىلاسپاي بەرىلۋلەرىن جانە مۇلكى تاركىلەنىپ اۋدان ورتالىعىندا قاماۋدا جاتقان بايلار مەن اۋقاتتى شارۋالاردى بوساتۋدى، حالىقتان كۇشپەن جيناپ الىنعان استىقتى، ەت دايىنداۋعا ارنالعان مالدى قايتارىپ بەرۋدى تالاپ ەتتى. كەڭەستىك تارتىپكە ساي كەلمەيتىن مۇنداي تالاپقا بىردەن جاۋاپ قايتارا الماي، كۇمىلجىگەن اۋدان باسشىلارى كىدىرىستەي بەردى. بۇل جاعداي ونسىز دا شىدامى تاۋسىلعان اشۋلى حالىقتى اشىندىرا ءتۇستى. اقىرى وزدەرىنىڭ تالاپتارىنا جاۋاپ الا الماعان حالىق اۋدان ورتالىعىنا لاپ قويدى. الايدا ماسەلەنىڭ وسىلاي بەتبۇرىس الىپ كەتۋ مۇمكىن ەكەندىگىن الدىن الا پايىمداپ ۇلگەرگەن اۋدان بەلسەندىلەرى، باسا-كوكتەپ كەلە جاتقان كوتەرىلىسشىلەر­گە قارسى بىرنەشە دۇركىن وق اتتى. قار­سىلاستارىنان مۇنداي باتىلدىقتى كۇتپەگەن، سوندىقتان دا قايمىعىپ قالعان بۇقارا كەيىن شەگىنشەكتەي باس­تادى. وسى ءساتتى پايدالانباق بولعان اۋدان بەلسەندىلەرى كوتەرىلىسشىلەرگە وزدەرىنىڭ وكىلدەرىن جىبەرىپ، ولاردى كوتەرىلىستەن باس تارتۋعا، ۇيلەرىنە تاراۋعا ۇگىتتەۋگە كوشتى. ولار وسىلاي بولعان جاعدايدا كوتەرىلىسشىلەرگە استىق جانە مانۋفاكتۋرا ونىمدەرىن تاراتىپ بەرەتىندەرىن مالىمدەدى. مۇنىڭ ءوزى كوتەرىلىسشىلەردىڭ كەيبىرىنىڭ كوڭىل كۇيلەرىنە اسەر ەتە باستاسا دا، ولاردىڭ نەگىزگى بولىگى ءبارىبىر مۇنداي ۋادەگە سەنە قويعان جوق. ولار تاڭ اتىسىمەن حالىقتى تاعى دا جيناپ، اۋدان ورتالىعىنا ءبارىبىر باسىپ كىرەتىن­دەرىن اۋدان بەلسەندىلەرىنە اشىقتان-اشىق مالىمدەدى.
وسىدان سوڭ سىرتتان كەلەر كو­مەك بولماي جالتاقتاعان جانە كو­تەرىلىسشىلەردىڭ العان بەتتەرىنەن قايتپايتىندارىن تۇسىنگەن اۋدان باسشىلارى ءتۇن ورتاسىندا اۋدان ورتالىعىنان جاسىرىن قاشىپ شى­عىپ، كورشى بالقاش اۋدانىنا بارىپ جان ساقتادى. ەرتەڭىنە – 8 ناۋرىزدا قورعانىسسىز قالعان اۋدان ورتالىعىنا كوتەرىلىسشىلەر ەشبىر قانتوگىسسىز باسىپ كىردى. مۇنىڭ ءوزى، شىن مانىندە، اۋدان اۋقىمىندا كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتۋ ەدى. بيلىك ەندى، كوتەرىلىسشىلەر­دىڭ وزدەرىنىڭ قولدارىنا كوشتى. ولار­دىڭ اۋدان ورتالىعىندا العاش جۇزە­گە اسىرعان شاراسى – ءارتۇرلى ساياسي-شا­رۋاشىلىق ناۋقانداردا، نەگىزىنەن، ارينە، ەت دايىنداۋ ناۋقاندارىندا جۇگەنسىزدىكپەن سالىنعان سالىقتاردى دەر كەزىندە تولەي الماعان، ءسويتىپ، قالاسا دا، قالاماسا دا بايلار قاتا­رى­نا جاتقىزىلعان جانە سول ءۇشىن قاماۋدا وتىرعان 41 ادامدى بوساتۋ بولدى. جازىقسىز قامالعاندار تۋىستارىمەن جىلاپ قاۋىشىپ، كەڭەس وكىمەتى­نە جاپپاي قارعىس ايتىپ جاتتى. مۇنىڭ ءوزى كوتەرىلىسشىلەردىڭ رۋحىن كوتەردى، ارتى نە بولارىن اڭداپ جاتپاعان ىزالى حالىق اۋداندىق مەكەمەلەرگە باسىپ كىرىپ، ونداعى مۇلىكتەردى قيراتىپ، قۇجاتتاردى ورتەدى. ولارداعى جارامدى زاتتار، كووپەراتيۆتەگى دۇنيەلەر حالىققا تۇگەلدەي تاراتىلىپ بەرىلدى. اشىققان حالىقتى مۇندايدا تەجەپ ۇستاۋ دا مۇمكىن بولمادى. دەگەنمەن دە ماسەلەنى ءوزارا داۋ-دامايسىز، ادىلەتتى شەشۋ قاجەت بولدى. سوندىقتان دا كوتەرىلىس باسشىلارى وسى جۇمىسپەن اينالىساتىن ارنايى كوميسسيا قۇردى. ونىڭ قۇرامىنا مىرزاش قارامۇرزين، يتجان ابىتاەۆ، توعىجان قايتاناەۆ، ءمادي بەيسەنوۆ، ىسقاق تاتۋباەۆ، امانتاي قابەتاەۆ، مۇقا سەرعازين جانە ت.ب. حالىققا تانىمال ادامدار كىردى. كوميسسيا استىقتى جانە شىت ماتالاردى كوتەرىلىسكە بەلسەندى قاتىسقاندار اراسىندا تەڭدەي ءبولىپ بەردى. اۋىلدارداعى ەت دايىنداۋعا وتكىزىلۋ ءۇشىن جينالعان جىلقىلار بوساتىلىپ، وزدەرىنىڭ يەلەرىنە قايتا تاراتىلدى.
1931 جىلدىڭ 12 ناۋرىزىنا قاراي كوتەرىلىس اۋداننىڭ باسقا اۋىل­دارىنا دا جاپپاي تاراپ، ولار دا كووپەراتيۆتەردى توناپ، بەلسەندىلەردى جازالاۋعا كوشتى. مۇندايدا كىسى ءولتىرۋ ارەكەتتەرى ورىن الا قويماسا دا، كەزىندە شەكتەن شىعىپ، حالىققا تىزەلەرىن باتىرعان شولاق بەلسەندىلەر اياۋسىز تاياقتالىپ، حالىقتان وزدەرىنە ءتيىستى جازالارىن الدى. كوتەرىلگەن اۋىلدار ورتالارىنان باسشىلار شىعارىپ، الدا قانداي ارەكەتتەرگە بارۋ كەرەكتىگىن جوسپارلاي باستادى. مىرزاش قارامۇرزين باستاعان كوتەرىلىسشىلەر ساربازداردى «اقتاس» اۋىلىنا توپتاستىرىپ، كورشى اياگوز اۋدانىنىڭ ورتالىعىن باسىپ الۋعا دايىندىق جاساۋعا كىرىستى. بىراق مۇنداي ماڭىزدى جوسپاردىڭ جۇزەگە اسۋىنا اياگوزدەن شۇعىل تۇردە شىق­قان وگپۋ-دىڭ قارۋلى وتريادى كەدەرگى جاسادى. «اقتاسقا» قاراي جەلە-جور­تىپ كەلە جاتقان م.قارامۇرزين­نىڭ ءوزى قاسىنداعى التى سەرىگىمەن جازالاۋشىلاردىڭ توسقاۋىلىنا كەزدەسىپ قالىپ، اڭداۋسىزدا قولعا ءتۇستى. مۇنىڭ ءوزى كوتەرىلىسشىلەردىڭ ۇيىمداسقان تۇردە جازالاۋشىلارعا قارسىلىق كورسەتۋلەرىنە مۇمكىندىك بەرمەي، ولاردىڭ رۋحىن ءتۇسىردى.
«اقتاسقا» جينالىپ جاتقان كوتەرىلىسشىلەردى دە دەر كەزىندە كەلىپ جەتكەن وگپۋ-دىڭ قارۋلى وتريادى مەن جەرگىلىكتى كوممۋنيستەر مەن كومسومول مۇشەلەرىنەن قۇرالعان كوممۋنيستىك وترياد قورشاپ الدى. مۇنى ەستىگەن جانە ءالى دە ءوز اۋىلدارىنان «اقتاسقا» اتتانىپ ۇلگەرمەگەن كوتەرىلىسشىلەردىڭ كەيبىر وتريادتارى وزدەرىنىڭ اۋىلدارىندا بەكىنىپ الىپ، جازالاۋشىلارعا قارسىلىق كورسەتپەك بولدى. وسىنداي الاساپىران ۋاقىتتا «قاراشەكە» جايلاۋىنا جينالعانداردى دا جازالاۋشىلار قورشاپ الدى. ولاردى تۇتقىننان بوساتۋ ءۇشىن كومەككە كەلگەن كورشى اۋىلداردىڭ ادامدارىنىڭ ارەكەتى ساتسىزدىككە ۇشىرادى. قاربالاستا كوتەرىلىس باسشىلارىنىڭ ءبىرى – مۇقا سەرعازين جازالاۋشىلار تاراپى­نان اتىلعان وققا ۇشىپ، كوتەرىلىسشى­لەر­دى قاتتى ابدىراتتى. ال مۇنىڭ ءوزى كوتەرىلىسشىلەردىڭ جازالاۋشىلارعا تاباندى تۇردە ۇيىمشىلدىقپەن قارسىلىق كورسەتۋلەرىنە ايتارلىقتاي كەدەرگى كەلتىردى.
دەگەنمەن اۋىل ارالارىنىڭ ەداۋىر قاشىقتىعى جانە ولاردا قالىپتاسقان جاعدايدىڭ دا ارتۇرلىلىگى وگپۋ-دىڭ جانە كوممۋنيستىك وتريادتار­عا كوتەرىلىستى جىلدامداتا باسىپ تاس­تاۋعا مۇمكىندىك بەرە قويعان جوق. مىسالى، №6 اۋىلدىڭ كوتەرىلىسشىلەرى 1931 جىلدىڭ 24 ناۋرىزىندا بالىق ترەسىنىڭ قويمالارى مەن دۇكەندەرى ورنالاسقان «العازى» ارالىنا شابۋىل جاسادى. الايدا ارالداعىلار مۇنداي شابۋىلدىڭ بولاتىنىن الدىن الا ءبىلىپ، قورعانىس قامىنا كىرىسىپ كەتكەن ەدى. ولار بالىق كاسىپشىلىگىن اينالدىرا ور قازىپ، وزدەرى سوندا بەكىنىپ الىپ، كەلگەندەرگە قارسى وق اتتى. ءوزارا قارسى تۇرعانداردىڭ تەكەتىرەسى 56 ساعاتقا سوزىلىپ، ناتيجەسىندە وزدەرىنەن ءبىر ادام قازا بولعان سوڭ عانا كوتەرىلىسشىلەر شابۋىلدى توقتاتىپ، «جىلاندى» جايلاۋىنا قايتىپ كەتتى. قارسىلاسۋ باسقا اۋىلداردا دا ءجۇ­رىپ جاتتى. مىسالى، №8 اۋىل­دا كوتەرىلىسشىلەر جازالاۋشىلارعا قارسى تاباندى قارسىلىق كورسەتىپ، جەتى ادام قايتىس بولدى.
وكىمەت تە قاراپ قالعان جوق، تەمىر­جول ارقىلى اعىلىپ كەلىپ جاتقان جازالاۋشى وتريادتار بىرتىندەپ بارلىق اۋىلداردى قورشاپ الىپ، ولارعا قا­تال باقىلاۋ ورناتتى. حالىقتى قان قاق­ساتاتىن شولاق بەلسەندىلەر زامانى قايتا ورنادى. ولار ءاربىر اۋىلداعى ايىپكەرلەردى شۇعىل تۇردە ىزدەستىرىپ، كوتەرىلىسشىلەردى ۇيىمشىلدىقپەن توتەنشە جازالاۋدى قىزۋ تۇردە قولعا الدى. ۇلتتىق مەملەكەت قاۋىپسىزدىگى مۇراعاتىندا وگپۋ تەرگەۋشىسى بايبوسىنوۆ دەگەننىڭ جۇرگىزگەن تەرگەۋ جۇمىسىنىڭ قۇجاتتارى ساقتالعان. وندا كوتەرىلىستى بەلسەندى ۇيىمداستىرعان 42 ادامعا تاعىلعان ءارتۇرلى ايىپتار ايتىلادى.
«تاريحتا ەسىمدەرى اتاۋسىز قال­ما­سىن» دەگەن ويمەن وسى ازامات­تاردىڭ اتى-جوندەرىن ايتا كەتۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز. بۇل كىسىلەر مىنالار: مىرزاش قارامۇرزين، قالي ماندىباەۆ، يتجان ابىتاەۆ، تاحير مولداباەۆ، سپان سۇلتانعازين، مەلدەحان بايعوزين، ءتاۋىرباي مىرزاشەۆ، امانسارى مىرزاشەۆ، تايجان مولتاناەۆ، دۇيسەن مانعوزين، قۇداش مۇقاشەۆ، مۇقىش ورىنشين، رىمتاي قارامۇرزين، ىسقاق ومارالين، سمايىل ومارالين، زاكىر ابىشەۆ، قابىكەن زورباسوۆ، مۇزدىباي مىرزاشەۆ، ءومىرالى مولداباەۆ، التاي بەيبىتوۆ، امانتاي كابەتاەۆ، كارىپجان توقشورين، شايزادا بەرتولەپوۆ، تۇرعامباي بايعو­زين، راشيد ىسقاقوۆ، قۇدايبەرگەن نۇراقىموۆ، ءداۋىت وسپانوۆ، الىزە ءداۋىتوۆ، يمانحان شومقانوۆ، امىرە­حان الدەكين، توقسانباي رىمتاەۆ، ىسقاق امىرەحانوۆ، التاي امىرە­حانوۆ، ماقا شاعامانوۆ، كەرىمجان قاليەۆ، ادامباي مۋكين، ومىرزاق سىزدىقوۆ، ءبىتىرباي احمەتوۆ، سادىق بەيبىتوۆ، كەنجەجان سىزدىقوۆ، شاماحان سەيىلحانوۆ جانە ت.ب.
بۇلار تۇگەلدەي دەرلىك وگپۋ تاراپىنان قاتال جازالاۋعا ۇشىرادى. پپ وگپۋ-دىڭ (پولنوموچنوە پرەدستاۆيتەلستۆو وبەدينەننوگو گوسۋدارستۆەننوگو پوليتيچەسكوگو ۋپراۆلەنيا) ەرەكشە ۇشتىگى ءوزىنىڭ 1931 جىلدىڭ 14 مامىرىنداعى جانە 29 ماۋسىمىنداعى، سونداي-اق، 1932 جىلدىڭ 19 ماۋسىمىنداعى ۇكىمدەرىمەن كوتەرىلىستى باسقارعان جانە ۇيىمداستىرعان 28 ادامدى اتۋ جازاسىنا، 66 ادامدى 3 جىلدان 10 جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە ەڭبەك تۇزەتۋ لاگەرلەرىنە قاماۋعا، 17 ادامدى قازاقستاننىڭ ءوز ىشىندە 3 جىلدان 5 جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە جەر اۋدارۋعا كەستى.
«اپىرم-اي، جازا تىم قاتال بولدى-اۋ، اشىققان حالىقتىڭ جازىعى جوق ەدى عوي، ونىڭ ۇستىنە وكىمەت ادام­دارىنان ەشكىم دە قازا تاۋىپ، جاپا شەگە قويعان جوق ەدى عوي» دەپ اياۋشىلىق تانىتىپ مۇسىركەگەندەر بيلىكتە وتىرعاندار قاتارىنان كورىنە قويعان جوق. كەڭەستىك توتاليتارلىق جۇيە وسى اۋدان اۋماعىندا وزىنە ادال قىزمەت جاساعان پارتيا-كەڭەس قىزمەتكەرلەرىن دە قاتال جازالادى. 1931 جىلدىڭ 25 ساۋىرىنەن 5 مامىرىنا دەيىنگى ارالىقتا شۇبارتاۋ اۋدانىندا جۇمىس ىستەگەن مەملەكەتتىك كوميسسيا (توراعاسى قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ەلتاي ەرنا­زاروۆ، حاتشىسى—ج.تاتتىباەۆ) «ساتقىن­دىق جاساعانى، تاپتىق باعىتتى بۇر­مالاپ، وپپورتۋنيزمگە ءتۇسىپ، بايلارمەن جانە بانديتتەرمەن دوستاسقانى» ءۇشىن شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ بۇرىن­عى باسشىلارىن پارتيا قاتارى­نان شىعاردى. ولار – اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ساتىبالدين، اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعا­سى قامشىباەۆ، گپۋ وكىلى بايبوسىنوۆ، اۋاتكوم توراعاسىنىڭ ورىنباسارى دۇيسەمباەۆ، نۇسقاۋشى بەگىمبەتوۆ، ينسپەكتور تەڭىزباەۆ، اۋاتكوم حاتشىسى يساعۇلوۆ بولاتىن. بۇلاردىڭ تاعدىرىنىڭ مۇنان كەيىن اسا كۇردەلى بولعانى، پارتيادان جوعارىداعىداي اسا اۋىر ايىپپەن الاستالعاندىقتان اتالعانداردىڭ كەڭەستىك بيلىك الدىندا ەشبىر كۇنالارى بولماسا دا، سوتتالىپ كەتە بارعاندارى بەلگىلى. قۋعىندالعانداردىڭ وزدەرى عانا ەمەس ۇرپاقتارى دا قاڭعىپ كەتتى. ويتكەنى ولارعا «حالىق جاۋلارىنىڭ بالالا­رى» دەگەن ات از بولعانداي، «بانديتتەر­دىڭ بالالارى» دەگەن لاقاپ ات تا قوسا تاعىلدى. مىسالى، حالىق حان كوتەرگەن مىرزاش قارامۇرزيننىڭ كەنجە ۇلى مۇزدىباي كوپ جىلعى ايداۋدان سوڭ ۇلى وتان سوعىسىنا سۇرانىپ كەتىپ، ودان دا امان-ەسەن ورالىپ، ەلدەن جىراقتا، باسقا اۋداندا تۇرىپ، وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارى قايتىس بولدى. ال مىرزاش قارامۇرزيننىڭ تۋعان ءىنىسى رىمتايدان ءوسىپ-ونگەن ۇرپاق شۇكىرشىلىك، بۇگىندە الماتىدا جانە الماتى وبلىسىنىڭ ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنا قونىستانىپ، ەڭبەك ەتىپ جاتقان جاعدايلارى بار. ال ەندى باسقا كوتەرىلىس باسشىلارى ۇرپاقتارىنىڭ تاعدىرلارىنان حابارسىزبىز.
سونىمەن، قورىتا كەلگەندە ايتارىمىز، شۇبارتاۋ كوتەرىلىسى كەڭەستىك توتاليتارلىق جۇيەنىڭ شەكتەن شىق­قان زورلىق-زومبىلىقتارىنا شىدا­ما­عان حالىقتىڭ ەرىكسىز باس كوتەرۋى بولىپ تابىلادى. وعان قاتىسقان حا­لىق اۋدان كولەمىندە بولسا دا، كەڭەستىك بيلىكتى قۇلاتىپ، ورتالارىنان حان سايلاپ، ساياسي جۇيەنى ءداستۇرلى نەگىزدە وزگەرتۋگە تالاپتاندى. سوندىقتان دا بۇل كوتەرىلىس بۇگىنگى تاۋەلسىز تاريحىمىزدا قازاقتاردىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ زاڭدى جالعاسى رەتىندە باعالانىپ، تاريحىمىزدان قۇرمەتتى ورىن الۋعا ابدەن لايىقتى.

تالاس وماربەكوۆ،
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى

«انا ءتىلى» ۇلت گازەتى