Qazaq tarihında äli de anıqtay tüsudi asa qajet etetin mäseleler az emes. Sonıñ biri – 1929-1931 jıldar arasında orın alğan keñestik totalitarlıq jüyege qarsı halıq köterilisteri. Bwl turalı el täuelsizdigine qol jetkizgen soñ ğana ayta bastağanımız da belgili. Onıñ bastı sebebi – olardıñ kezinde «bandittik» jäne «kontrrevolyuciyalıq» bas köteruler retinde jağımsız twrğıdan bağalanıp jäne sipattalıp kelgendiginde edi. Büginde bwl mäselege tarihi közqaras mülde özgerip, tarihımızdağı «aqtañdaq» better turalı şındıqtı aytuğa mümkindikter tuğan kezde oğan qatıstı közqarastar tübirinen özgere bastadı. Keñestik däuir kezinde ädeyi qwpiyağa aynaldırılğan mwrağat qwjattarın taldap, olarğa ob'ektivti pikirler bildiruge de tarihşılar qauımı endi ğana mümkindikter alıp otır. Solardıñ arasında biz äñgimelep otırğan zamandağı Qazaqstannıñ birinşi basşısı F.Goloşekinniñ I.Stalinge jazğan hattarı da bar. Qwpiya qwjattardağı mälimete tek 1930-1931 jıldarı ğana Qazaqstanda keñestik bilikke qarsı on beske tarta iri köterilis bolıp, olarğa 34 mıñday adam qatısqanın atap körsetedi. Solardıñ biri – «Şwbartau kö­te­rilisi» degen atpen tarihta qalğan bolatın. Köterilistiñ män-jayına toqtalıp, özindik bağasın berip körsek.
Şwbartau, negizinen, tek mal şa­ruaşılığımen aynalısatın audan edi. Ol kezinde Qazaqstandağı artta qalğan köşpeli jäne jartılay köşpeli 70 audannıñ qatarına da jatqızılğan bolatın. Sondıqtan da bwl audan, şın mäninde, Semey et kombinatına mal önimderin toqtau­sız ötkizetin, yağni industriyalıq ortalıqtar men Reseydegi iri qala­lar­dı et önimderimen jabdıqtaytın audandardıñ biri retinde tanıldı. Aldına osınday mindetter qoyıla twrsa da, işki narıqtı ğana qamtamasız etuge beyimdelgen bwl audannıñ mümkinşilikteri tım şekteuli edi.
Alayda mwnday qiınşılıqtı sol twstağı Qazaqstan basşılığı eskere qoyğan joq. Onıñ üstine 1928 jıldan elde bastalğan «Kişi Oktyabr'» bağdarlamasınıñ bas­tı tarmağınıñ biri – iri baylardıñ şaruaşılıqtarın tärkileu saya­satı audandağı dästürli mal şa­ruaşılığın küyretip jiberdi. Bwl az bolğanday, däl osı twsta ortalıqtıñ tapsırmasımen audanda et dayındau nauqanı da beleñ alıp ketti. Onsız da twralağan auıl şaruaşılığına bwl tipten auır soqqı boldı. «Jığılğanğa – jwdırıq» demek­şi, osınday jağdayda şarualar şa­ruaşılıqtarın jappay wjım­dastıru jäne onıñ negizinde mal şaruaşılığımen aynalısatın köş­peli jäne jartılay köşpeli audandardı küşpen otırıqşılandıru, sonday-aq bay-kulaktardı tap retinde joyu tärizdi nauqandar birinen soñ biri qabattasıp, onsız da küyzelgen qazaq şaruaların tığırıqqa tiredi.
Mwnday dürbeleñ nauqandarda auıldağı kedey-kepşikti asırap otırğan şarualardıñ auqattı böligi mülde joyılıp ketti. Qazaq hal­qı köpe-körneu qoldan jasalğan aşar­şılıq zaualına tap bolatının ayqın tüsine bastadı. Aşığa bas­tağandar top-tobımen tamaq iz­degen bosqındardıñ qatarın tolıqtı­ruğa beyim boldı. Onıñ üstine üki­metten eşqanday kömek te, jeñildik te bola qoymaytındığı ayqındala tüsti. Alayda halıq ta qarap jatpadı. Şolaq belsendilerdiñ jergilikti jerlerdegi aqılsız da adamgerşilik­ke jatpaytın qatal sayasatına qarsı Abıralı jäne Şıñğıstau audandarı halıqtarınıñ köterilgenderi turalı alıp-qaşpa habarlar auıldarğa keñ tarala bastadı. «Wzınqwlaq­qa» jel bergender tipten, Qazaqstan­nıñ keybir audandarında Keñes ökimetiniñ qwlağanı turalı ösek-ayañdardı keñ kölemde örbite tüsti. Mwndayda «jel twrmasa, şöptiñ ba­sınıñ qimıldaması» jäne belgili edi. Degenmen de şwbartaulıqtar tek osınday «jel sözderdi» estip ğana qoymay, naqtı dälelderge de közi jete bastadı. Mısalı, audan twrğında­rı Qabıken Zorbasov jäne Zäkir Äkişev özderiniñ körşi Şıñğıstau audanında orın alğan köteriliske qatısqandarın jäne ondağı halıq tonağan kooperativterden matalar men astıq alıp kelgenderin aşıqtan-aşıq qızu äñgimeledi. Mwnıñ özi au­dan twrğındarına qozğau saldı. Aşığa bastağan auıl qazaqtarı endi «mwnıñ aqırı ne boladı» degen saual­darğa män bere qoyğan joq. Onıñ üstine ökimettiñ qayırımsızdı­ğın ayqın añğarğandar oğan qarsı qattı öşigip, mwnday ädiletsiz bilikten tezirek qwtıludıñ jolın izdestirdi.
Tarihi derekter bwl aymaqta sol twsta Mırzaş Qaramwrzin degen kisiniñ jergilikti kereyler arasında asa ıqpaldı bolğanı turalı aytadı. Sondıqtan da osınday qiın-qıstau jağdayda el sonıñ auzına qaradı. Al ol bolsa, körşi Şıñğıstau audanınan Qabıken Zorbasovtıñ alıp kelgen habarına onşa ilana qoymay, mäseleniñ aqırın kütti. Alayda köp keşikpey-aq onıñ özi de Abıralı audanındağı öziniñ küyeu balası Bäken Kempirbaevtan jäne onıñ ağası Isqaqtan, şınında, da Abıralı jäne Şıñğıstau audandarında bolğan halıq köterilisteriniñ jergilikti jerde Keñes ökimetin qwlatqanı turalı naqtı habar aldı. Mwnday habardı Qaramwrzinniñ şabarmanı Bekiş Aqşalaev ta alıp keldi. Körşi audanda köterilgender özderin «şwbartaulıqtar qoldaydı» dep ümittenetinderin jasırğan joq. Şındığında da, qwda-jekjattıq qatınastarmen şırmalğan qazaq­tardıñ mwndayda ağayındı jalğız qaldırması belgili edi.
Alayda köpti körgen, ne jasasa da aldı-artın keñinen oylastıratın, sodan soñ ğana asıqpay şeşim qabıldaytın Mırzaş Qaramwrzin keñesu üşin özine et jaqın kerey ruınan şıqqan tuıstarın qo­naqqa şaqırdı. Olardıñ arasında Qali Moldabaev, Ömiräli Moldabaev, Ğali Moldabaev, Äubäkir Kün­baev jäne tağı basqa elge sözderi ötimdi ağa­yındar bar edi. Tamaq üstinde №8 auıldıq keñestiñ hatşısı, M.Qaramwrzinge tuıstas Twrsınbek Omaşev auıldağı auqattılardan jinap alınğan maldı audan ortalığına aydap kelu turalı joğarıdan kelgen nwsqau bar ekendigin aytıp, mwnday jarlıqtı jüzege asırmaudıñ bir ğana jolı bar ekendigin, ol Abıralı audanındağıday halıqtı köterip, maldı ortalıqqa alıp ketuge jol bermey, küşpen alıp qalu bolıp tabılatındığın atap körsetti. Sonımen qatar joğarıdan belgilengen bwl şaranıñ ädiletsizdigine nazar audara kelip, kämpeskelengen maldardı qiyanatşıldar qolına bermeumen şektelmey, olardı özderiniñ zañdı ielerine taratıp beru kerektigin de ayttı. Bwl wsınıstı otırğandar tügeldey maqwldadı.
Osıdan soñ Mırzaş Qaramwrzin arağa bir kün salıp, 1931 jıldıñ 1 naurızında biraz adamdardı basqarıp, auıldıq keñestiñ kooperativine basıp kirip, ondağı zattardı teñdey bölisip aldı. Bülinşilik bastalğandıqtan köterilis ayasın keñeyte tüsu bastı maqsatqa aynaldı. Sondıqtan da M.Qaramwrzin körşi audandarğa şabarmandar jöneltti. Olar köp keşikpey-aq, 100-ge tarta adamdardı jinap keldi. Bwl top M.Qaramwrzinniñ öziniñ tikeley bas­tauımen auıldıq keñes keñsesine basıp kirip, ondağı maldı tärkileuge jäne adamdardı jazıqsız jer audaruğa baylanıstı qwjattardı örtedi. «Şeşingen sudan tayınbas» degen qağidanı wstanğan köterilisşi­ler mwnan arı ne isteytinderin aqıl­dasu üşin «Bidayıq» attı jaylau­ğa jan-jaqtan kele bastadı. Osında aşıq jiın boldı. Jiında Mırzaş Qaramwrzin köterilisşilerden sarbazdar jasaqtarın jasaqtaudı wsındı. Ol ärbir auıl özderiniñ ortalarınan sarbazdar tobına 10 jigitten jasaq şığaruları tiistigin naqtı mindet etip qoydı. Onıñ mwnday batıl wsınısı jiılğan jwrttan tolıq qoldau taptı. Osılayşa, körşi auıldar ortalarınan sarbazdar şığarudı şwğıl türde qolğa aldı. M.Qaramwrzin köterilisşiler qatarında berik tärtip ornatuğa da basa nazar audardı. Ol öziniñ söylegen sözinde satqındardıñ, köteriliske qatısudan bas tartatındardıñ qatal jazalanatının, olarğa ölim jazasına deyin jazalau şaraları qoldanılatının da basa ayttı.
Iä, qalıptasqan auır ahual, şınında da bosañsudı kötermeytindey asa qauipti edi. Keñestik totalitarlıq jüyeniñ şekten şıqqan, aqılğa sıymaytın şaruaşılıq-sayasi nauqandarına tözu mümkin bolmağan­dıqtan jäne qarsılasudan basqa jolı qalmağan halıq osıdan on bes jıl bwrın bastan ötkizgen 1916 jıl­ğı köteriliske qatısqan batırlar­dıñ jolın tañdadı. Olardıñ qayt­pas qaysar erlikteri halıqtıñ jadın­da saqtalıp qalğan edi. Ol kezeñ men bwl kezeñdegi sayasi ahualdardıñ är­türli ekendigine aşıqqan jäne aşın­ğan halıq mäselege tereñdep boylay qoymay, endi nege de bolsa dayın twrdı. Osılayşa, kooperativti tonau, memlekettik mekemelerdi qiratu men örteu bastaldı.
1931 jılı 4 naurızda «Sarı­oba» jaylauına jinalğan halıq Qali Moldabaevtıñ bastauımen Ayagöz stansasınan önerkäsip tauarların tiep, Şwbartau auılına qaray kele jatqan jük arbasın tonauğa bel budı. Qolğa tüsken dünieni olar özara teñ bölip aldı. Auıldarda et dayındauğa arnalğan maldı tartıp alu da bas­taldı. Halıq et tapsıruğa özderiniñ qarsı ekendikterin aşıqtan-aşıq mälimdey bastadı. Mwndayda qol qusırıp qarap otırudıñ ölimmen teñ ekendigin jaqsı tüsingen jergilikti şolaq belsendiler o bas­ta auıl-auıldardı aralap, halıqtı rayınan qaytaruğa şaqırdı. Qwpiya qwjattarda osınday ügit jümısımen aynalısqandar qatarında OGPU ökili Ismağwlovtıñ, Qızıl otau sud'yası Ibraevtıñ, jergilikti belsendilerdiñ jäne policiya qızmetkerleriniñ esimderi ataladı. Derekterdiñ birin­de olardıñ 1931 jılı 4 naurızda et tapsırudan bas tartqan №11 auılğa kelip, «Keñes ökimeti qwladı» degen sözdiñ jay ğana qaueset ekendigin, şın mäninde, bwl halıqtı arandatu üşin bireulerdiñ oydan şığarğan äñgimeleri bolıp tabılatındığın, ökimetke qarsılasıp-qasarısudıñ eşqanday da jaqsılıqqa aparmay­tındığın, «qwrığı wzın» ökimet­tiñ tübinde mwndaylarğa ayauşılıq bildire qoymaytındığın eskertip, et tapsırudan bas tartıp, köterile­yin dep twrğan auıldı rayınan qaytarğandığı atap körsetiledi.
Osıdan soñ, Ismağwlov bastağan belsendiler audan ortalığına qaytar joldarında jolay-jolşıbay Babahan auılına da kidirgen. Bwl auıl köterilisşiler jinalıp jatqan joğarıda atalğan «Bidayıq» jaylauınan on-on bes şaqırımday ğana qaşıqta ornalasqan edi. Sondıqtan da belsendilerdiñ äreketterinen köteriliske şıqqan halıq aldın ala habardar bolıp ülgergen edi. Keşkisin 150-ge tarta attılı-jayaulı köterilisşi belsendiler ornalasqan qıstau üyine tayap kelip, öziniñ nara­zılığın bildire bastadı. Olar or­talarınan bir adamdı kelissözge şı­ğardı. Ol bolsa belsendilerge tayap kelip, olardan qarulardı tapsırudı talap etti. Belsendiler öz kezeginde qaruların erikti türde bermeytindikterin jäne küşteu qol­danılğan jağdayda ölispey be­rispeytindikterin aşıq mälimdedi. Degenmen de qasarısudıñ özderi üşin de jaqsılıqpen ayaqtalmasın tüsingen belsendiler aşulı halıqpen beybit türde til tabısudıñ joldarın izdestirip, olardı rayınan qaytaru maqsatımen özderi de ortalarınan bir adamdı şığarğan. Ol köterilisşilerge barıp, olardıñ kooperativti tonap, ondağı astıqtı bölip aluların aş adamdardıñ amalsız äreketteri retinde qabıldaytındıqtarın, biraq jağday äli de uşıqpay twrğanda astıqtı kooperativke qayta qaytaru kerektigin tüsindirmek boldı. Alayda bwl äreket aşınğan halıqtı toqtata alğan joq. Tün ortasında köterilisşiler wrandap, belsendiler tığılıp otırğan üyge lap qoydı. Belsendiler bolsa, olarğa qarsı mıltıqtan 10-15 dürkin oq attı. Mwndaydı kütpegen köterilisşiler, tosılıp qalıp, tayaudağı kiiz üydi tasaladı. Qalıptasqan jağdaydı paydalanıp, belsendiler arasındağı auıldıq partiya wyımınıñ hatşısı Sıbanqwlov köterilisşilerdi qarsılıqtı toqtatuğa ügittey bas­tadı. Eki arada kelissöz bastaldı. Osıdan soñ jağday mülde basqaşa örbidi. Qarsılasudıñ jäne aşulı köterilisşilerge qarsı twrudıñ eşqanday da jaqsılıqqa aparmaytının jaqsı tüsingen OGPU ökili Isağwlov birinşi bolıp öziniñ vintovkasın 63 dana oğımen esik auzına kelip entelep twrğan köterilisşiler qolına öz qolımen tapsırdı. Mwn­dağı maqsat – aşulı halıqtıñ az da bolsa, rayınan qaytularına ıq­pal etu edi. Köterilisşiler osını paydalanıp qalğandardıñ da qaru­ların qolma-qol sıpırıp aldı da, belsendilerdiñ özderine timey, olardı erikterine bosatıp qoya berdi. Eki jaqtı qarama-qarsı twru kezinde adam şığını orın almağandıqtan da, köterilisşiler belsendilerge tiispedi. Al qolğa tüsken qarulardı olar özara bölisip aldı. Köterilisşilerdiñ köp­­şiligi «Keñjaylau» jaylauın­dağı jinalısqa qatıstı. Mwnda da olar­dıñ aldında Mırzaş Qara­mwrzin bel­sendilik tanıtıp söz söyledi. Ol qolına «Keñes ökimeti joyılsın! Mwhammed­tiñ dini jasasın!» dep ja­zılğan aq jalaudı jelbiretip wstap twrdı. Osında jinalğandardan qwral­ğan kerey jäne töleñgit rularınıñ aqsaqaldar keñesi M.Qaramwrzindı ortalarınan han köterdi. Ol öziniñ barlıq äreketin osı aqsaqaldar keñe­simen aqıldasıp jürgizuge mindetti boldı.
Mwnıñ özi – şın mäninde, köte­rilisti wyımdastıruşılardı alğa qoyğan bastı maqsattarğa toptastıra tüsti. Han bolıp saylanğan M.Qaramwrzinniñ sözinen tuındağan mindetterdiñ bastısı, audan or­talığın basıp alu edi. Sondıqtan da köterilisşiler keşeuildetpey audan ortalığın basıp aludıñ joldarın jäne josparın talqığa sal­dı. Köterilistiñ mwnday bağıt aluına körşi audandardan kelip tüsip jatqan mälimetter de tikeley ıqpal jasadı. Olarda körşilerdiñ audan ortalığında Keñes ökimetin qanday jolmen qwlatqandarı jan-jaqtı äñgime boldı. Mwnıñ özi eldiñ delebesin odan arı qozdıra tüsti. Keybir auıldar tipten köterilis basşısı M.Qaramwrzinniñ şaqıruın kütpey-aq özderiniñ auıldarınan audan ortalığın basıp aluğa attanıp jattı.
Jası 77-ge kelgen M.Qaramwrzin bwl attanısqa qatısa almaytının eskertip, esesine, öziniñ ornı­na köterilisşilerge ülken wlı Täuir­bay­dı basşı etip tağayındap, oğan serik etip basqa wldarı Amansarı men Mwzdıbaydı da qostı. Äke bwy­rı­ğın qaltqısız orındağan wldar aq jalau köterip, körşi auıldardan Mwqa Serğazin, Qali Moldabaev, Meldehan Bayğozin, Itjan Äbitaev bas­tap kelgen 300-dey adamdı audan ortalığın basıp aluğa şwğıl türde bastap ketti. Jolay-jolşıbay narazı bolğan auıldardan qosılğan köterilisşiler sandarı audan ortalığına taqağan kezde 700 adamğa jetti. Aşu buğan halıqtıñ tasqın suday ekpinderi qattı bolğanımen olar asa naşar, negizinen, qoldarına tüsken qarapayım suıq qarular­men qarulanğan bolatın. Naqtıraq aytar bolsaq, olarda osı kezde bar bolğanı üş sızıqtı tört vintovka, bir nagan, bir vintovka, üş revol'ver jäne bes bıtıra mıltıq bar edi. Keyinirek qosılğan tört-bes auıldıñ adamdarında tağı da birneşe bıtıra mıltıqtarı boldı. Onıñ esesine köterilisşiler qatarında ärtürli soyıl­dar süyretuşiler jetkilikti edi.
Audan ortalığına taqap kelgen köterilisşiler onı qantögissiz aludıñ joldarın izdestire bastadı. Tağı da kelissözder bastaldı. Köterilisşiler audan basşılarınıñ qarsılaspay berilulerin jäne mülki tärkilenip audan ortalığında qamauda jatqan baylar men auqattı şarualardı bosatudı, halıqtan küşpen jinap alınğan astıqtı, et dayındauğa arnalğan maldı qaytarıp berudi talap etti. Keñestik tärtipke say kelmeytin mwnday talapqa birden jauap qaytara almay, kümiljigen audan basşıları kidiristey berdi. Bwl jağday onsız da şıdamı tausılğan aşulı halıqtı aşındıra tüsti. Aqırı özderiniñ talaptarına jauap ala almağan halıq audan ortalığına lap qoydı. Alayda mäseleniñ osılay betbwrıs alıp ketu mümkin ekendigin aldın ala payımdap ülgergen audan belsendileri, basa-köktep kele jatqan köterilisşiler­ge qarsı birneşe dürkin oq attı. Qar­sılastarınan mwnday batıldıqtı kütpegen, sondıqtan da qaymığıp qalğan bwqara keyin şeginşektey bas­tadı. Osı sätti paydalanbaq bolğan audan belsendileri köterilisşilerge özderiniñ ökilderin jiberip, olardı köterilisten bas tartuğa, üylerine tarauğa ügitteuge köşti. Olar osılay bolğan jağdayda köterilisşilerge astıq jäne manufaktura önimderin taratıp beretinderin mälimdedi. Mwnıñ özi köterilisşilerdiñ keybiriniñ köñil küylerine äser ete bastasa da, olardıñ negizgi böligi bäribir mwnday uädege sene qoyğan joq. Olar tañ atısımen halıqtı tağı da jinap, audan ortalığına bäribir basıp kiretin­derin audan belsendilerine aşıqtan-aşıq mälimdedi.
Osıdan soñ sırttan keler kö­mek bolmay jaltaqtağan jäne kö­terilisşilerdiñ alğan betterinen qaytpaytındarın tüsingen audan basşıları tün ortasında audan ortalığınan jasırın qaşıp şı­ğıp, körşi Balqaş audanına barıp jan saqtadı. Erteñine – 8 naurızda qorğanıssız qalğan audan ortalığına köterilisşiler eşbir qantögissiz basıp kirdi. Mwnıñ özi, şın mäninde, audan auqımında Keñes ökimetin qwlatu edi. Bilik endi, köterilisşiler­diñ özderiniñ qoldarına köşti. Olar­dıñ audan ortalığında alğaş jüze­ge asırğan şarası – ärtürli sayasi-şa­ruaşılıq nauqandarda, negizinen, ärine, et dayındau nauqandarında jügensizdikpen salınğan salıqtardı der kezinde töley almağan, söytip, qalasa da, qalamasa da baylar qata­rı­na jatqızılğan jäne sol üşin qamauda otırğan 41 adamdı bosatu boldı. Jazıqsız qamalğandar tuıstarımen jılap qauışıp, Keñes ökimeti­ne jappay qarğıs aytıp jattı. Mwnıñ özi köterilisşilerdiñ ruhın köterdi, artı ne boların añdap jatpağan ızalı halıq audandıq mekemelerge basıp kirip, ondağı mülikterdi qiratıp, qwjattardı örtedi. Olardağı jaramdı zattar, kooperativtegi dünieler halıqqa tügeldey taratılıp berildi. Aşıqqan halıqtı mwndayda tejep wstau da mümkin bolmadı. Degenmen de mäseleni özara dau-damaysız, ädiletti şeşu qajet boldı. Sondıqtan da köterilis basşıları osı jwmıspen aynalısatın arnayı komissiya qwrdı. Onıñ qwramına Mırzaş Qaramwrzin, Itjan Äbitaev, Toğıjan Qaytanaev, Mädi Beysenov, Isqaq Tatubaev, Amantay Qabetaev, Mwqa Serğazin jäne t.b. halıqqa tanımal adamdar kirdi. Komissiya astıqtı jäne şıt matalardı köteriliske belsendi qatısqandar arasında teñdey bölip berdi. Auıldardağı et dayındauğa ötkizilu üşin jinalğan jılqılar bosatılıp, özderiniñ ielerine qayta taratıldı.
1931 jıldıñ 12 naurızına qaray köterilis audannıñ basqa auıl­darına da jappay tarap, olar da kooperativterdi tonap, belsendilerdi jazalauğa köşti. Mwndayda kisi öltiru äreketteri orın ala qoymasa da, kezinde şekten şığıp, halıqqa tizelerin batırğan şolaq belsendiler ayausız tayaqtalıp, halıqtan özderine tiisti jazaların aldı. Köterilgen auıldar ortalarınan basşılar şığarıp, alda qanday äreketterge baru kerektigin josparlay bastadı. Mırzaş Qaramwrzin bastağan köterilisşiler sarbazdardı «Aqtas» auılına toptastırıp, körşi Ayagöz audanınıñ ortalığın basıp aluğa dayındıq jasauğa kiristi. Biraq mwnday mañızdı jospardıñ jüzege asuına Ayagözden şwğıl türde şıq­qan OGPU-dıñ qarulı otryadı kedergi jasadı. «Aqtasqa» qaray jele-jor­tıp kele jatqan M.Qaramwrzin­niñ özi qasındağı altı serigimen jazalauşılardıñ tosqauılına kezdesip qalıp, añdausızda qolğa tüsti. Mwnıñ özi köterilisşilerdiñ wyımdasqan türde jazalauşılarğa qarsılıq körsetulerine mümkindik bermey, olardıñ ruhın tüsirdi.
«Aqtasqa» jinalıp jatqan köterilisşilerdi de der kezinde kelip jetken OGPU-dıñ qarulı otryadı men jergilikti kommunister men komsomol müşelerinen qwralğan kommunistik otryad qorşap aldı. Mwnı estigen jäne äli de öz auıldarınan «Aqtasqa» attanıp ülgermegen köterilisşilerdiñ keybir otryadtarı özderiniñ auıldarında bekinip alıp, jazalauşılarğa qarsılıq körsetpek boldı. Osınday alasapıran uaqıtta «Qaraşeke» jaylauına jinalğandardı da jazalauşılar qorşap aldı. Olardı twtqınnan bosatu üşin kömekke kelgen körşi auıldardıñ adamdarınıñ äreketi sätsizdikke wşıradı. Qarbalasta köterilis basşılarınıñ biri – Mwqa Serğazin jazalauşılar tarapı­nan atılğan oqqa wşıp, köterilisşi­ler­di qattı abdırattı. Al mwnıñ özi köterilisşilerdiñ jazalauşılarğa tabandı türde wyımşıldıqpen qarsılıq körsetulerine aytarlıqtay kedergi keltirdi.
Degenmen auıl aralarınıñ edäuir qaşıqtığı jäne olarda qalıptasqan jağdaydıñ da ärtürliligi OGPU-dıñ jäne kommunistik otryadtar­ğa köterilisti jıldamdata basıp tas­tauğa mümkindik bere qoyğan joq. Mısalı, №6 auıldıñ köterilisşileri 1931 jıldıñ 24 naurızında Balıq tresiniñ qoymaları men dükenderi ornalasqan «Alğazı» aralına şabuıl jasadı. Alayda araldağılar mwnday şabuıldıñ bolatının aldın ala bilip, qorğanıs qamına kirisip ketken edi. Olar balıq käsipşiligin aynaldıra or qazıp, özderi sonda bekinip alıp, kelgenderge qarsı oq attı. Özara qarsı twrğandardıñ teketiresi 56 sağatqa sozılıp, nätijesinde özderinen bir adam qaza bolğan soñ ğana köterilisşiler şabuıldı toqtatıp, «Jılandı» jaylauına qaytıp ketti. Qarsılasu basqa auıldarda da jü­rip jattı. Mısalı, №8 auıl­da köterilisşiler jazalauşılarğa qarsı tabandı qarsılıq körsetip, jeti adam qaytıs boldı.
Ökimet te qarap qalğan joq, temir­jol arqılı ağılıp kelip jatqan jazalauşı otryadtar birtindep barlıq auıldardı qorşap alıp, olarğa qa­tal baqılau ornattı. Halıqtı qan qaq­satatın şolaq belsendiler zamanı qayta ornadı. Olar ärbir auıldağı ayıpkerlerdi şwğıl türde izdestirip, köterilisşilerdi wyımşıldıqpen tötenşe jazalaudı qızu türde qolğa aldı. Wlttıq memleket qauipsizdigi mwrağatında OGPU tergeuşisi Baybosınov degenniñ jürgizgen tergeu jwmısınıñ qwjattarı saqtalğan. Onda köterilisti belsendi wyımdastırğan 42 adamğa tağılğan ärtürli ayıptar aytıladı.
«Tarihta esimderi atausız qal­ma­sın» degen oymen osı azamat­tardıñ atı-jönderin ayta ketudi jön körip otırmız. Bwl kisiler mınalar: Mırzaş Qaramwrzin, Qali Mändibaev, Itjan Äbitaev, Tahir Moldabaev, Span Swltanğazin, Meldehan Bayğozin, Täuirbay Mırzaşev, Amansarı Mırzaşev, Tayjan Moltanaev, Düysen Manğozin, Qwdaş Mwqaşev, Mwqış Orınşin, Rımtay Qaramwrzin, Isqaq Omaralin, Smayıl Omaralin, Zäkir Äbişev, Qabıken Zorbasov, Mwzdıbay Mırzaşev, Ömiräli Moldabaev, Altay Beybitov, Amantay Käbetaev, Käripjan Toqşorin, Şayzada Bertölepov, Twrğambay Bayğo­zin, Raşid Isqaqov, Qwdaybergen Nwraqımov, Däuit Ospanov, Älize Däuitov, Imanhan Şomqanov, Ämire­han Äldekin, Toqsanbay Rımtaev, Isqaq Ämirehanov, Altay Ämire­hanov, Maqa Şağamanov, Kerimjan Qaliev, Adambay Mukin, Ömirzaq Sızdıqov, Bitirbay Ahmetov, Sadıq Beybitov, Kenjejan Sızdıqov, Şamahan Seyilhanov jäne t.b.
Bwlar tügeldey derlik OGPU tarapınan qatal jazalauğa wşıradı. PP OGPU-dıñ (Polnomoçnoe predstavitel'stvo Ob'edinennogo Gosudarstvennogo Politiçeskogo Upravleniya) Erekşe üştigi öziniñ 1931 jıldıñ 14 mamırındağı jäne 29 mausımındağı, sonday-aq, 1932 jıldıñ 19 mausımındağı ükimderimen köterilisti basqarğan jäne wyımdastırğan 28 adamdı atu jazasına, 66 adamdı 3 jıldan 10 jılğa deyingi merzimge eñbek tüzetu lager'lerine qamauğa, 17 adamdı Qazaqstannıñ öz işinde 3 jıldan 5 jılğa deyingi merzimge jer audaruğa kesti.
«Apırm-ay, jaza tım qatal boldı-au, aşıqqan halıqtıñ jazığı joq edi ğoy, onıñ üstine ökimet adam­darınan eşkim de qaza tauıp, japa şege qoyğan joq edi ğoy» dep ayauşılıq tanıtıp müsirkegender bilikte otırğandar qatarınan körine qoyğan joq. Keñestik totalitarlıq jüye osı audan aumağında özine adal qızmet jasağan partiya-keñes qızmetkerlerin de qatal jazaladı. 1931 jıldıñ 25 säuirinen 5 mamırına deyingi aralıqta Şwbartau audanında jwmıs istegen memlekettik komissiya (törağası Qazaqstan Ortalıq Atqaru komitetiniñ törağası Eltay Erna­zarov, hatşısı—J.Tättibaev) «satqın­dıq jasağanı, taptıq bağıttı bwr­malap, opportunizmge tüsip, baylarmen jäne bandittermen dostasqanı» üşin Şwbartau audanınıñ bwrın­ğı basşıların partiya qatarı­nan şığardı. Olar – audandıq partiya komitetiniñ hatşısı Satıbaldin, audandıq atqaru komitetiniñ törağa­sı Qamşıbaev, GPU ökili Baybosınov, auatkom törağasınıñ orınbasarı Düysembaev, nwsqauşı Begimbetov, inspektor Teñizbaev, auatkom hatşısı Isağwlov bolatın. Bwlardıñ tağdırınıñ mwnan keyin asa kürdeli bolğanı, partiyadan joğarıdağıday asa auır ayıppen alastalğandıqtan atalğandardıñ keñestik bilik aldında eşbir künäları bolmasa da, sottalıp kete barğandarı belgili. Quğındalğandardıñ özderi ğana emes wrpaqtarı da qañğıp ketti. Öytkeni olarğa «halıq jaularınıñ balala­rı» degen at az bolğanday, «banditter­diñ balaları» degen laqap at ta qosa tağıldı. Mısalı, halıq han kötergen Mırzaş Qaramwrzinnıñ kenje wlı Mwzdıbay köp jılğı aydaudan soñ Wlı Otan soğısına swranıp ketip, odan da aman-esen oralıp, elden jıraqta, basqa audanda twrıp, ötken ğasırdıñ 90-jıldarı qaytıs boldı. Al Mırzaş Qaramwrzinnıñ tuğan inisi Rımtaydan ösip-öngen wrpaq şükirşilik, büginde Almatıda jäne Almatı oblısınıñ Eñbekşiqazaq audanına qonıstanıp, eñbek etip jatqan jağdayları bar. Al endi basqa köterilis basşıları wrpaqtarınıñ tağdırlarınan habarsızbız.
Sonımen, qorıta kelgende aytarımız, Şwbartau köterilisi keñestik totalitarlıq jüyeniñ şekten şıq­qan zorlıq-zombılıqtarına şıda­ma­ğan halıqtıñ eriksiz bas köterui bolıp tabıladı. Oğan qatısqan ha­lıq audan köleminde bolsa da, keñestik bilikti qwlatıp, ortalarınan han saylap, sayasi jüyeni dästürli negizde özgertuge talaptandı. Sondıqtan da bwl köterilis bügingi täuelsiz tarihımızda qazaqtardıñ wlt-azattıq qozğalısınıñ zañdı jalğası retinde bağalanıp, tarihımızdan qwrmetti orın aluğa äbden layıqtı.

Talas Omarbekov,
äl-Farabi atındağı QazWU-dıñ Qazaqstan tarihı kafedrasınıñ meñgeruşisi

«Ana tili» Wlt gazeti