ءۇش جۇزگە ءپىر بولعان مارال يشان كەرەمەت اۋليە بولعان كىسى. ونىڭ زيراتى سىر وڭىرىندە قارماقشى توپىراعىندا جاتىر. اكەسى قۇرمان كەنجەبايۇلى ابىلاي حاننىڭ ەمشىسى ءارى باتىر بولعان كىسى. 1740 – جىلدارى جوڭعار قونتايشىسى قالدان-تسەرەن، تۇتقىنعا تۇسكەن ابىلاي سۇلتانمەن كەلىسىم جاساسىپ، وعان ەكى قىزىن  بەرەدى. ەلگە كەلگەن سوڭ ابىلاي كىشى قىزدى ەمشىسى قۇرمانعا قوسقان ەكەن. سول قىزدان قۇلجا، ارال، مارال دەگەن ءۇش بالا تۋىلادى. مارال يشان كەنەسارى حانمەن بولە ەكەن.
قىزىلجاردىڭ وباعان وزەنىنىڭ القابىندا، «قايران كول» دەگەن جەردە مارال يشان 1780 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. مارال اكەسىنەن توعىز جاسىندا جەتىم قالادى. ون ءۇش جاسىندا اناسىمەن بىرگە اقمەشىت ماڭىنا كەلەدى. نەگىزگى ماقساتى ءبىلىم ىزدەۋ بولادى، بىراق قارجىسى جوق، جوقشىلىقتىڭ زاردابىن شەگەدى.
سىر بويىندا قۇلانباي يشاننىڭ ۇيىنە كەلىپ تۇراقتايدى. يشان دا كوزى قاراقتى كىسى بولسا كەرەك. ونىڭ ءپىرى جالاڭاياق يشان ەكەن. وزىنە جەتەرلىك بايلىعى دا بار ادام بولعان. مارال سول ءۇيدىڭ جالشىلىعىندا بولىپ، مالىن باعىپ جۇرە بەرەدى.
ءبىر كۇنى قۇلانباي تۇنەكتەگى قويدى كورە كەتەيىنشى دەپ بۇرىلسا، قاراڭعى تۇندە قوي ورتاسىنداعى الاڭداعى جارىقتى كورەدى. «بۇل نە قىلعان شام»، — دەپ تاڭىرقاپ كەلىپ قاراسا: ەكى قولىن ەكى جاققا جىبەرىپ، شالقاسىنان ءتۇسىپ، ۇيىقتاپ جاتقان قويشى بالا مارالدى جانە ونىڭ ۇستىنە اسپاننان ءتۇسىپ تۇرعان ساۋلەنى كورەدى. بالانىڭ قاسيەتىنە كوزى جەتكەن يشان وعان ءوزىنىڭ قىزىن اتاستىرادى. بولاشاق كۇيەۋ بالاسىن جالاڭاياق يشاننىڭ تۇرعان جەرىنە اتتاندىرادى.
قازىرگى وزبەك رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتتاقورعان قالاسىنان باتىسقا قاراي 70, ال بۇحارا قالاسىنىڭ شىعىسىندا 50 شاقىرىم جەردەگى، وسى ەكى قالانىڭ ورتاسىنداعى جام تاۋىنىڭ ۇڭگىرىندەگى مەشىت-مەدرەسەنىڭ عۇلاماسى، اتاقتى اۋليە جالاڭاياق يشاننىڭ قاراۋىنا مارال، كوپ قالپەنىڭ ءبىرى بولىپ قابىلدانادى.

مارالدىڭ ادامي ارتىقشىلىعى مەن قاسيەتى

وقۋعا زەرەك ءارى اللا بەرگەن جەكە باسىنىڭ قاسيەتى ارقاسىندا مارال شاكىرتتەر اراسىندا ايرىقشا دارالانىپ كوزگە تۇسەدى. مۇنى قاتار بالالارى كورە الماي، قىزعانىش ەتە باستايدى. وسىنى سەزگەن اۋليە، بىرنەشە رەت شاكىرتتەرگە سىناق جۇرگىزەدى.
بىردە شاكىرتتەرگە تۇنگى جاتار الدىندا «ماعان تاڭ نامازىنا تۇراردا قايسىسىڭ دارەت سۋىمدى جىلىتىپ بەرەسىڭ؟» — دەيدى ۇستاز. «مەن»، — دەپ تۇس-تۇستان شۋلايدى ولار. «تالاسپاڭدار، كىم بۇرىن جىلىتىپ بەرسە، سونىمەن دارەت الامىن»، — دەيدى اۋليە. كەيبىرەۋى ۇيىقتاپ قالادى. ءبىرسىپىراسى «ەرتە تۇردىق-اۋ»، — دەپ «ەندى سۋ ىسىتىپ بەرەمىز»، — دەپ قامدانىپ جۇرگەندە، مارال تاڭعى ەلەڭ-الاڭدا «مىنەكەيىڭىز»، — دەپ يشاننىڭ قولىنا قۇماندى ۇستاتا قويادى.
بالالار تۇنىمەن ۇيىقتاماي، بەكەرگە الاڭداپ جۇرگەندە، ول سۋ تولتىرىلعان جەز قۇماندى تۇندە جىلى توسەك استىندا، باۋىرىنا باسىپ جاتقان ەكەن.
ءبىر كۇنى مەدرەسەنىڭ الدىنا ءبىر اق بوز اتتى كىسى كەلەدى. استىنداعى اتىنىڭ الدىڭعى ەكى اياعى اسپانعا كوتەرىلىپ، جەر باسپاي تۇرادى.
— مەنىڭ اتىمدى ۇستاپ تۇرۋعا ارنايى ءبىر ادام كەرەك. سوندا عانا مەن تۇسەمىن. مۇنى ۇستاۋ وڭاي شارۋا ەمەس، — دەيدى الگى كىسى.
— مەن ۇستاپ تۇرامىن.
— مەن ۇستايىن، — دەپ جان-جاقتان شۋىلداسقان بالالاردىڭ ەشبىرىنىڭ وعان ءالى كەلمەيدى.
— مەن ۇستايمىن، — دەپتى سوڭىندا بالا مارال. ونىڭ قولى تيگەننەن ات تىرپ ەتپەي تۇرا قالىپتى. الگى كىسى اتىنان ءتۇسىپ، مارالعا ونىڭ ۇستاپ تۇرۋ ءتاسىلىن ايتىپتى.
مارال شاكىرت اتتى تۇنىمەن ۇستاپ تۇرادى. ءارى قولتىعىندا، بۇرىنعىداي ۇستازىنا سۋ جىلىتىپ بەرەتىن جەز قۇمانى جۇرەدى.
— قولىما سۋ قۇيىپ جىبەرشى، — دەيدى ۇستازى. مارال قۇمانمەن ۇستازىنىڭ قولىنا سۋ قۇيا بەرگەندە، سەلك ەتە قالىپ، قولىن تارتىپ الادى دا:
— ءپۇشتۇڭ كۇيسىن، — دەپتى. سۋ ىستىق ەكەن، ەكى الاقانىنىڭ تەرىسى سىدىرىلىپ ءتۇسىپ قالىپتى.
— مەن سۋدى وتقا قويعانىم جوق، تاقسىر! كۇندەگىشە قولتىعىمنىڭ استىنا جىلىتتىم، — دەيدى شاكىرتى. ونىڭ جازىقسىز ەكەنىن تۇسىنگەن جالاڭاياق يشان:
— قاپ بولمادى عوي، تۇقىمىڭ قۇريتىن بولدى-اۋ. ەندى سەنىڭ قولىڭا مەن قۇيايىن، سول قارعىستى ماعان سەن دە ايت، — دەپتى.
— تاقسىر، نە دەگەنىڭىز ول بولمايدى عوي، — دەگەن مارال.
— ايتپەسە قارعىس قايتپايدى، — دەپ مارالدىڭ قولىنا ىستىق سۋدى ول دا قۇيعان.
— ءپۇشتۇڭ كۇيسىن، — دەپتى شاكىرتى دە.
— مىنە، ەندى بولدى، سول بۇرىنعىشا قالدى. تۇقىمىڭ كوبەيەتىن بولدى دەپ اۋليە جايباراقات ونىڭ ارقاسىنان قاعىپتى.
اق بوز اتتى كىسىنىڭ ەرتەمەن ءجۇرىپ كەتەتىن ادەتى ەكەن. جالاڭاياق يشان: كەلگەن شارۋاڭىزدى ايتىڭىز! – دەپتى.
— مەن شىلتەندەردىڭ باسشىسىمىن، قىرىق شىلتەننىڭ بىرەۋى ءولىپ، سونىڭ ورنىنا وسىنداي قاسيەتتى ورىنداردان ادام ىزدەپ ءجۇرمىن. مەن مىنگەن اق بوز اتتى كىم ۇستاپ تۇرا السا، سول شىلتەن بولاتىن ەدى. تۇندەگى ات ۇستاعان بالانى الىپ كەتەمىن، — دەيدى ول كىسى. بۇعان جالاڭاياق يشان كەلىسپەپتى.
— شىلتەن بولعان سوڭ، ول تۇقىمسىز كەتەدى عوي. بۇدان نەبىر جاقسى ادامدار تارايدى، مىنەكەي كورمەيسىز بە؟ – دەپ ۇيىقتاپ جاتقان شاكىرتىنىڭ بوكسەسىن كورسەتىپتى. سوندا ولار بالا مارالدىڭ بولاشاق ۇرپاقتارىن كورگەن ەكەن. ونى ۇستازى شىلتەندىككە بەرمەي الىپ قالىپتى.
اۋىلدان كەلگەنىنە بىرنەشە جىل بولعان مارالدىڭ اناسىن ساعىنىپ جۇرگەنىن سەزگەن جالاڭاياق يشان ءبىر كۇنى تاۋ ۇڭگىرىندەگى مەشىتىنەن دالاعا شىعارىپ اكەتىپتى. وڭاشا جەردە وڭ قولىنىڭ باس بارماعى مەن سۇق ساۋساعىنىڭ ۇشىن قوسىپ دوڭگەلەك جاساپتى دا:
— بالام، مىناعان قارا – دەگەن ەكەن.
مارال قاراسا، شەشەسى سيىر ساۋىپ، جىلاپ وتىر ەكەن. اناسىنىڭ ءوزىن قاتتى ساعىنىپ جۇرگەنىن ىشتەي سەزگەن ءجاسوسپىرىم جىگىتتىڭ دە كوزىنەن ەرىكسىز اققان جاس ەكى بەتىن جۋىپ كەتىپتى.
— اۋىلىڭا بارىپ قايتا عوي، بالام – دەپ، قاتتى تولقىپ كەتكەن ۇستازى وڭ تىلەك ايتىپ، جولعا شىعارىپ سالىپتى. اقمەشىتتەگى اتاسىنىڭ قولىنداعى اناسىن كورىپ، بىرنەشە كۇن بولىپ، وقۋىنا قايتادى.
جام تاۋىندا مارال تاعى دا بىرنەشە جىل وقۋىن جالعاستىرىپ، عىلىم قىزىعىنا تۇسەدى. ءبىر كۇنى ۇستازى شاقىرىپ الىپ:
— بالام، سەن وتكەن جولى قالىڭدىعىڭدى رەنجىتىپ كەلدىڭ. ول: «مەنەن ءبىرجولا كۇدەرىن ۇزەيىن دەگەن شىعار»، — دەپ قاتتى ۋايىم ۇستىندە ءجۇر. بار، ءبىر اي ءماۋلىت بەرەمىن، ۇيلەنىپ قايت! – دەپتى. وسى جولى قۇلانباي يشاننىڭ قىزى مەڭلىبيكە انامىزعا نەكەلەسىپ قايتقان ەكەن.
وسى مەدرەسەدە ون جىل وقىعان مارالعا ۇستازى ەلىنە قايتۋعا رۇقسات بەرەدى. ونىمەن بىرگە سوندا وقىعان 7 قالپە بىرگە قايتادى. ونىڭ تورتەۋى ءالىم رۋىنىڭ تورتقارا اتالىعىنان دا، ۇشەۋى باسقا رۋدىڭ جىگىتتەرى ەكەن. سونىمەن، وقۋىن بىتىرگەن مارال اقمەشىتكە اتاسى قۇلانباي يشاننىڭ اۋىلىنا كەلەدى. بىرنەشە جىل اتاسىنىڭ اۋىلىندا بولعان كەزىندە ۇلكەن بالاسى قالقاي تۋىلادى. ونىڭ شىن اتى قالمۇحاممەد ەكەن.
اتاسىنان رۇقسات الىپ، اقمەشىتتەن تۋعان جەرى قىزىلجارعا قايتادى. سىرداريا وزەنىنىڭ قاراوزەك دەپ اتالاتىن سالاسى قازىرگى قاراوزەك ستانتسياسىندا داريادان ءبولىنىپ، قارماقشى تۇسىندا قايتادان وزەننىڭ وزىنە كەلىپ قۇيادى. ەنسىز ءارى وتۋگە قولايلى وسى جەردى جەرگىلىكتى حالىق «اشا» دەپ اتايدى. وسى ماڭداعى ەلگە مارال يشان توقتاپ، قوناق بولادى.
جينالعان اقساقالدار مەن ەل بيلەۋشىلەرى مارالدىڭ الدىنان شىعىپ قۇرمەتپەن قارسى الادى، بارىنشا سىيلاپ سىباعاسىن بەرىپ، ەل بولىپ قوشەمەت كورسەتەدى. سوندا قاريالار جينالىپ كەلىپ:
— ۋا، مارال ءسىزدى بىزگە قۇداي ايداپ اكەلگەن شىعار. حالىق قۇدايدىڭ ءبىر اتى دەگەن، ەل اتىنان ءوتىنىش ەتىپ سۇرايمىز، ءبىزدىڭ ورتامىزدا قالىڭىز، — دەپتى.
سول جولى اۋليە، كەيىن ورالىپ كەلۋگە، وسى ارادا حالىقپەن بىرگە بولۋعا ۋادە بەرگەن ەكەن. قايدا جۇرسە دە، باسقا جەردە قانشاما قوشەمەت كورسە دە سىر ەلىنە بەرگەن وسى سەرتىن ۇمىتپاپتى.
اقساقالدارمەن ۋاعدالاسىپ، قوش ايتىسىپ اتتانعان مارال يشان، وسى ەلدەن قوزى كوش جەردەگى باسىنا شوق-شوق نۋ قاراعاي، سەكسەۋىل وسكەن بيىك توبەنىڭ باسىنا توقتاپتى. وسى اراعا اتتارىن تۇساپ، وزدەرى بيىك توبەگە شىعىپتى. ول وزىنە ايان بەرگەن اۋليە كەمپىردىڭ جاتقان جەرىن، باس سۇيەگىن تابادى. ءدال تۇسىندە كورگەندەي، اينالاسىنداعى بەلگىلەر، سولاردىڭ اراسىنداعى ويپاڭ جەر ءبارى كوز الدىنا وتتاي باسىلادى. بۇل بىلاي بولعان ەدى.
جام تاۋىنىڭ ۇڭگىرىندە ۇيىقتاپ جاتقان مارالعا ءبىر كەمپىر بىلايشا ايان بەرەدى: «بالام مەنىڭ باسىمدى قارايت، بەلگى سال. بولماسا ءوزىڭ وسى جەردى مەكەندەپ، مەنىڭ جاتقان جەرىمە وزىڭە جاي سال»، — دەپتى. ەرتەرەكتەگى الاساپىران زاماندا بالا-شاعاسى وپات بولعان ءبىر كەمپىر: «ەي، اللا بۇل دۇنيەدەن ۇرپاقسىز ءوتىپ بارامىن. ەڭ سوڭعى تىلەگىم – ماعان اۋليەلىك قاسيەت بەر نەمەسە باسىما ءبىر اۋليەنى اكەپ ورنات»، — دەپ ءمىناجات ەتىپ جىلاعان ەكەن.
مارال وسى ءتۇسىن جالاڭاياق يشانعا ايتىپتى. سوندا اۋليە الگى كەمپىرگە دۇعا وقىپ: «تىلەگىڭ قابىل بولسىن»، — دەپ باتا جاساعان ەكەن. جانە جالاڭاياق يشان مارالعا قاراپ: «تۇپكىلىكتى مەكەنىڭ سۋلى جەر بولادى»، — دەگەن ەكەن كورەگەندىكپەن.
وسىلاي اۋليە شەشەسىنىڭ جاتقان جەرىن اينىتپاي تاپقان مارال ءبىر مال سويىپ، ول كىسىنىڭ رۋحىنا ساداقا جاساپتى. كەتەرىندە اۋليە اناسىنىڭ باسىن قاستارلەپ كومىپ، قۇران حاتم جاسايدى.

تالعات جولداسۇلى

degdar.kz