Üş jüzge pir bolğan Maral işan keremet äulie bolğan kisi. Onıñ ziratı Sır öñirinde Qarmaqşı topırağında jatır. Äkesi Qwrman Kenjebaywlı Abılay hannıñ emşisi äri batır bolğan kisi. 1740 – jıldarı Joñğar qontayşısı Qaldan-Ceren, twtqınğa tüsken Abılay swltanmen kelisim jasasıp, oğan eki qızın  beredi. Elge kelgen soñ Abılay kişi qızdı emşisi Qwrmanğa qosqan eken. Sol qızdan Qwlja, Aral, Maral degen üş bala tuıladı. Maral işan Kenesarı hanmen böle eken.
Qızıljardıñ Obağan özeniniñ alqabında, «Qayran köl» degen jerde Maral işan 1780 jılı düniege kelgen. Maral äkesinen toğız jasında jetim qaladı. On üş jasında anasımen birge Aqmeşit mañına keledi. Negizgi maqsatı bilim izdeu boladı, biraq qarjısı joq, joqşılıqtıñ zardabın şegedi.
Sır boyında Qwlanbay işannıñ üyine kelip twraqtaydı. Işan da közi qaraqtı kisi bolsa kerek. Onıñ piri Jalañayaq işan eken. Özine jeterlik baylığı da bar adam bolğan. Maral sol üydiñ jalşılığında bolıp, malın bağıp jüre beredi.
Bir küni Qwlanbay tünektegi qoydı köre keteyinşi dep bwrılsa, qarañğı tünde qoy ortasındağı alañdağı jarıqtı köredi. «Bwl ne qılğan şam», — dep tañırqap kelip qarasa: eki qolın eki jaqqa jiberip, şalqasınan tüsip, wyıqtap jatqan qoyşı bala Maraldı jäne onıñ üstine aspannan tüsip twrğan säuleni köredi. Balanıñ qasietine közi jetken Işan oğan öziniñ qızın atastıradı. Bolaşaq küyeu balasın Jalañayaq işannıñ twrğan jerine attandıradı.
Qazirgi Özbek Respublikasınıñ Qattaqorğan qalasınan batısqa qaray 70, al Bwhara qalasınıñ şığısında 50 şaqırım jerdegi, osı eki qalanıñ ortasındağı Jam tauınıñ üñgirindegi meşit-medreseniñ ğwlaması, ataqtı äulie Jalañayaq işannıñ qarauına Maral, köp qalpeniñ biri bolıp qabıldanadı.

Maraldıñ adami artıqşılığı men qasieti

Oquğa zerek äri Alla bergen jeke basınıñ qasieti arqasında Maral şäkirtter arasında ayrıqşa daralanıp közge tüsedi. Mwnı qatar balaları köre almay, qızğanış ete bastaydı. Osını sezgen äulie, birneşe ret şäkirtterge sınaq jürgizedi.
Birde şäkirtterge tüngi jatar aldında «Mağan tañ namazına twrarda qaysısıñ däret suımdı jılıtıp beresiñ?» — deydi wstaz. «Men», — dep tws-twstan şulaydı olar. «Talaspañdar, kim bwrın jılıtıp berse, sonımen däret alamın», — deydi äulie. Keybireui wyıqtap qaladı. Birsıpırası «erte twrdıq-au», — dep «endi su ısıtıp beremiz», — dep qamdanıp jürgende, Maral tañğı eleñ-alañda «Minekeyiñiz», — dep işannıñ qolına qwmandı wstata qoyadı.
Balalar tünimen wyıqtamay, bekerge alañdap jürgende, ol su toltırılğan jez qwmandı tünde jılı tösek astında, bauırına basıp jatqan eken.
Bir küni medreseniñ aldına bir aq boz attı kisi keledi. Astındağı atınıñ aldıñğı eki ayağı aspanğa köterilip, jer baspay twradı.
— Meniñ atımdı wstap twruğa arnayı bir adam kerek. Sonda ğana men tüsemin. Mwnı wstau oñay şarua emes, — deydi älgi kisi.
— Men wstap twramın.
— Men wstayın, — dep jan-jaqtan şuıldasqan balalardıñ eşbiriniñ oğan äli kelmeydi.
— Men wstaymın, — depti soñında bala Maral. Onıñ qolı tigennen at tırp etpey twra qalıptı. Älgi kisi atınan tüsip, Maralğa onıñ wstap twru täsilin aytıptı.
Maral şäkirt attı tünimen wstap twradı. Äri qoltığında, bwrınğıday wstazına su jılıtıp beretin jez qwmanı jüredi.
— Qolıma su qwyıp jiberşi, — deydi wstazı. Maral qwmanmen wstazınıñ qolına su qwya bergende, selk ete qalıp, qolın tartıp aladı da:
— Püştüñ küysin, — depti. Su ıstıq eken, eki alaqanınıñ terisi sıdırılıp tüsip qalıptı.
— Men sudı otqa qoyğanım joq, taqsır! Kündegişe qoltığımnıñ astına jılıttım, — deydi şäkirti. Onıñ jazıqsız ekenin tüsingen Jalañayaq işan:
— Qap bolmadı ğoy, twqımıñ qwritın boldı-au. Endi seniñ qolıña men qwyayın, sol qarğıstı mağan sen de ayt, — depti.
— Taqsır, ne degeniñiz ol bolmaydı ğoy, — degen Maral.
— Äytpese qarğıs qaytpaydı, — dep Maraldıñ qolına ıstıq sudı ol da qwyğan.
— Püştüñ küysin, — depti şäkirti de.
— Mine, endi boldı, sol bwrınğışa qaldı. Twqımıñ köbeyetin boldı dep äulie jaybaraqat onıñ arqasınan qağıptı.
Aq boz attı kisiniñ ertemen jürip ketetin ädeti eken. Jalañayaq işan: Kelgen şaruañızdı aytıñız! – depti.
— Men şiltenderdiñ basşısımın, qırıq şiltenniñ bireui ölip, sonıñ ornına osınday qasietti orındardan adam izdep jürmin. Men mingen aq boz attı kim wstap twra alsa, sol şilten bolatın edi. Tündegi at wstağan balanı alıp ketemin, — deydi ol kisi. Bwğan Jalañayaq işan kelispepti.
— Şilten bolğan soñ, ol twqımsız ketedi ğoy. Bwdan nebir jaqsı adamdar taraydı, minekey körmeysiz be? – dep wyıqtap jatqan şäkirtiniñ böksesin körsetipti. Sonda olar bala Maraldıñ bolaşaq wrpaqtarın korgen eken. Onı wstazı şiltendikke bermey alıp qalıptı.
Auıldan kelgenine birneşe jıl bolğan Maraldıñ anasın sağınıp jürgenin sezgen Jalañayaq işan bir küni tau üñgirindegi meşitinen dalağa şığarıp äketipti. Oñaşa jerde oñ qolınıñ bas barmağı men swq sausağınıñ wşın qosıp döñgelek jasaptı da:
— Balam, mınağan qara – degen eken.
Maral qarasa, şeşesi siır sauıp, jılap otır eken. Anasınıñ özin qattı sağınıp jürgenin iştey sezgen jasöspirim jigittiñ de közinen eriksiz aqqan jas eki betin juıp ketipti.
— Auılıña barıp qayta ğoy, balam – dep, qattı tolqıp ketken wstazı oñ tilek aytıp, jolğa şığarıp salıptı. Aqmeşittegi atasınıñ qolındağı anasın körip, birneşe kün bolıp, oquına qaytadı.
Jam tauında Maral tağı da birneşe jıl oquın jalğastırıp, ğılım qızığına tüsedi. Bir küni wstazı şaqırıp alıp:
— Balam, sen ötken jolı qalıñdığıñdı renjitip keldiñ. Ol: «menen birjola küderin üzeyin degen şığar», — dep qattı uayım üstinde jür. Bar, bir ay mäulit beremin, üylenip qayt! – depti. Osı jolı Qwlanbay işannıñ qızı Meñlibike anamızğa nekelesip qaytqan eken.
Osı medresede on jıl oqığan Maralğa wstazı eline qaytuğa rwqsat beredi. Onımen birge sonda oqığan 7 qalpe birge qaytadı. Onıñ törteui Älim ruınıñ Törtqara atalığınan da, üşeui basqa rudıñ jigitteri eken. Sonımen, oquın bitirgen Maral Aqmeşitke atası Qwlanbay işannıñ auılına keledi. Birneşe jıl atasınıñ auılında bolğan kezinde ülken balası Qalqay tuıladı. Onıñ şın atı Qalmwhammed eken.
Atasınan rwqsat alıp, Aqmeşitten tuğan jeri Qızıljarğa qaytadı. Sırdariya özeniniñ Qaraözek dep atalatın salası qazirgi Qaraözek stanciyasında dariyadan bölinip, Qarmaqşı twsında qaytadan özenniñ özine kelip qwyadı. Ensiz äri ötuge qolaylı osı jerdi jergilikti halıq «Aşa» dep ataydı. Osı mañdağı elge Maral işan toqtap, qonaq boladı.
Jinalğan aqsaqaldar men el bileuşileri Maraldıñ aldınan şığıp qwrmetpen qarsı aladı, barınşa sıylap sıbağasın berip, el bolıp qoşemet körsetedi. Sonda qariyalar jinalıp kelip:
— Ua, Maral sizdi bizge Qwday aydap äkelgen şığar. Halıq Qwdaydıñ bir atı degen, el atınan ötiniş etip swraymız, bizdiñ ortamızda qalıñız, — depti.
Sol jolı äulie, keyin oralıp keluge, osı arada halıqpen birge boluğa uäde bergen eken. Qayda jürse de, basqa jerde qanşama qoşemet körse de Sır eline bergen osı sertin wmıtpaptı.
Aqsaqaldarmen uağdalasıp, qoş aytısıp attanğan Maral işan, osı elden qozı köş jerdegi basına şoq-şoq nu qarağay, sekseuil ösken biik töbeniñ basına toqtaptı. Osı arağa attarın twsap, özderi biik töbege şığıptı. Ol özine ayan bergen äulie kempirdiñ jatqan jerin, bas süyegin tabadı. Däl tüsinde körgendey, aynalasındağı belgiler, solardıñ arasındağı oypañ jer bäri köz aldına ottay basıladı. Bwl bılay bolğan edi.
Jam tauınıñ üñgirinde wyıqtap jatqan Maralğa bir kempir bılayşa ayan beredi: «Balam meniñ basımdı qarayt, belgi sal. Bolmasa öziñ osı jerdi mekendep, meniñ jatqan jerime öziñe jay sal», — depti. Erterektegi alasapıran zamanda bala-şağası opat bolğan bir kempir: «Ey, Alla bwl dünieden wrpaqsız ötip baramın. Eñ soñğı tilegim – mağan äulielik qasiet ber nemese basıma bir äulieni äkep ornat», — dep minäjat etip jılağan eken.
Maral osı tüsin Jalañayaq işanğa aytıptı. Sonda äulie älgi kempirge dwğa oqıp: «Tilegiñ qabıl bolsın», — dep bata jasağan eken. Jäne Jalañayaq işan Maralğa qarap: «Tüpkilikti mekeniñ sulı jer boladı», — degen eken köregendikpen.
Osılay äulie şeşesiniñ jatqan jerin aynıtpay tapqan Maral bir mal soyıp, ol kisiniñ ruhına sadaqa jasaptı. Keterinde äulie anasınıñ basın qastarlep kömip, Qwran Hatm jasaydı.

Talğat Joldaswlı

degdar.kz