كوكتوعاي كوتەرىلىسى
كوكتوعاي كوتەرىلىسى– التاي ايماعى قازاقتارىنىڭ قىتايبيلەۋشىلەرىنە قارسى 20 ع-دىڭ 30 – 40-جىلدارىنداعى قارۋلى كوتەرىلىسى. شىڭجاڭ ولكەسىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى شىڭ شىساي ءوز ۇستەمدىگىن بەكەمدەۋ ءۇشىن ەل ىشىندەگى كوزى اشىق، وقىعان ازاماتتارعا، ءدىن باسىلارىنا قۇرىق سالدى. 1938 ج. قىركۇيەكتە التاي ايماعىنىڭ كوكتوعاي اۋدانىنداعى قاراقاس رۋىنىڭ ءتايجىسى قالەل نۇرتازاۇلىن، ايماقتىق وكىمەتتىڭ باس حاتشىسى مانكەي ءماميۇلىن تۇتقىندادى. جەلتوقسان ايىندا ءدىنباسى اقىت قاجىنى تۇتقىنداپ، كىتاپتارىن تاركىلەدى. 1939 ج. قىركۇيەكتە “قازاق، قىرعىز قۇرىلتايىن اشامىز” دەگەن سىلتاۋمەن التاي ايماعىنان 50-گە تارتا ادامدى ۇرىمجىگە شاقىرىپ اپارىپ، قامادى. حالىق قولىنداعى قارۋ-جاراقتى وكىمەتكە الۋ ءۇشىن ايماق، اۋداندارعا قۇرال جيۋ كوميسسياسىن جىبەردى. سارسۇمبە قالاسىنا 700 ادامدى شاقىرتىپ، ەل ىشىندەگى قارۋدى تۇگەل تاپسىرۋعا شاقىردى. باستارتقانداردى قاماۋعا الىپ، قيناپ مويىنداتتى. كوكتوعاي اۋد-نىڭ اكىمى ءشۇي ەرلين اۋدان حالقىنا قىسىم كورسەتتى. 60 ادامدى قاماۋ تۋرالى شەشىم شىعاردى. 1940 ج. اقپان ايىنىڭ ءبىرىنشى جۇلدىزىندا ايتۋعان ۇكىردايى ەسىمحان يمانبايۇلى باستاعان ايتەكە بي, سايىپ قالەلۇلى قاتارلى 30-داي جىگىت ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە ءشۇي اكىمىن قاسىنداعى 7 ادامىمەن قوسا ءولتىرىپ، قارۋلى كوتەرىلىسكە اتتاندى. كوكتوعاي كوتەرىلىسىنە ىرىسحان نوعايبايۇلى باستاعان شىڭگىل اۋدانى تۇرعىندارى قوسىلدى. ەكى اۋداننىڭ 1000-عا جۋىق ازاماتى قارااعاشتاعى كوكسەگەن اۋىلىندا باس قوسىپ، كوك قاسقا تاي سويىپ، قولدارىن قانعا ماتىرىپ، انت ءىشىستى. شىڭ شىساي وكىمەتى كوتەرىلىسشىلەردى جانىشتاۋ ءۇشىن سارسۇمبە ديۆيزياسىنىڭ ۇستىنە ۇرىمجىدەن تاعى ءبىر ديۆيزيا اسكەر، 3 ۇشاق، 3 بروندى ماشينا، ءبىر زەڭبىرەك باتارەياسىن جانە كەڭەس وداعىنىڭ قۇمىلداعى اتتى اسكەر پولكىنەن ءبىر باتالون سولدات جىبەردى. العاشقى ۇرىس شىڭگىلدىڭ ۇشقىز، كۇمىستىڭ قۇيعانى دەگەن جەرلەردە بولدى. كەڭەس سولداتتارى باتالونىنىڭ كومانديرى اقتەكە ءبيدىڭ سويىلىنان مەرت بولىپ، كوتەرىلىسشىلەر جەڭىسكە جەتتى، كوپ قارۋ-جاراقتى ولجالادى. ەلدى پانالاتۋعاموڭعوليا وكىمەتىنەن باسپانا سۇرالدى. الايدا موڭعول اسكەرلەرى بۇلعىن دەگەن جەرگە كوشىپ بارعان بالا-شاعانى وقپەن قارسى الدى. كوتەرىلگەن ەل-جۇرت بايتىك، قاپتىق تاۋىنا بارىپ، جان ساۋعالادى. بۇل جەردەن ماۋسىم ايىندا قايتىپ، ارال جايلاۋىنداعى ەلگە بارىپ قوسىلدى. جاز بويى قىتاي وكىمەتىنىڭ بىرنەشە ديۆيزيا اسكەرىنە بىرنەشە رەت كۇيرەتە سوققى بەردى. قىركۇيەك ايىندا وكىمەت دەلەگاتسيا جىبەرىپ، كوتەرىلىسشىلەردى بەيبىت كەلىسىم جاساۋعا شاقىردى. كوتەرىلىسشىلەر مىناداي 7 ءتۇرلى شارت قويدى: ءدىن بوستاندىعى، تۇتقىنداردى بوساتۋ; ساقشى باستىقتارىن قازاقتان قويۋ; وكىمەتتىڭ تىڭشى ۇستاماۋى; اۋدانداردا اسكەر تۇرعىزباۋ; وكىمەت جۇمىسىنا قازاقتاردى مولىنان قاتىستىرۋ; الىم-سالىقتى جەڭىلدەتۋ. بۇل كەلىسىمگە 1940 ج. 18 قازاندا قول قويىلدى. بىراق وكىمەت بۇل كەلىسىمدى ورىندامادى. 1941جىلدىڭ باسىندا “التىن قازۋشى” اتىن جامىلعان قىتاي اسكەرلەرىنىڭ سانى 1100-گە جەتتى. تۇتقىنداعىلار قايتارىلمادى. ماۋسىم ايىندا قاراقاس رۋىنىڭ باسشىسى قالەل نۇرتازاۇلى جانە ونىڭ ۇلى راقات باستاعان ەل تاعى دا كوتەرىلىسكە شىقتى. كوتەرىلىسشىلەر تاعى دا باسىمدىلىق تانىتتى. بىراق قازان ايىندا التاي تاۋىنا قار جاۋىپ كەتتى دە، ون مىڭداعان كوتەرىلىسشىلەردى ارتىنان قار مەن مۇز، الدىنان جاۋ قىستى. كوتەرىلىسشىلەر اقىرى امالسىز قارۋلارىن تاپسىردى. وكىمەت كوتەرىلىس باسشىلارىنان “قالەل نۇرتازاۇلى باستاعان 16 ادامدى ۇرىمجىدە كەلىسىمگە قول قويادى” دەگەن سىلتاۋمەن الىپ كەتتى دە، سول بويى اباقتىدا ءولتىردى. وسپان ءسىلامۇلى قارۋىن تاپسىرماي، قۇبىنىڭ قۇمىنا قاشىپ كەتكەن بولاتىن. كەيىن وكىمەتتەن قورلىق-زورلىق كورگەندەر سونىڭ توڭىرەگىنە ۇيىستى. 1943 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا ولاردىڭ سانى 400 ادامعا، قارۋ-جاراعى 150-گە جەتتى. تامىز، قىركۇيەك ايلارىندا ولارعا موڭعوليا جانە كەڭەس وداعى كومەك بەرەتىندىكتەرىن ءبىلدىردى. قازان، قاراشا ايىندا موڭعوليا وكىمەتى ولارعا ۇشقىز، مايقانتاس وڭىرىنەن قونىس بەردى. 1944 ج. 23 اقپاندا موڭعوليانىڭ پرەمەر-ءمينيسترى مارشال چويبالسان بارىپ كەزدەستى. 1943 جىلدان التاي باۋرايىنداعى كوتەرىلىسشىلەر قوسىنىنىڭ كۇشى شىڭجاڭ ولكەلىك، قىتاي ورتالىق ارمياسىنىڭ بىرنەشە ءجۇز مىڭ جاۋىنگەرىن ۇستاپ تۇردى. 1945 ج. 6 قىركۇيەكتە قىتاي بيلەۋشىلەرى التاي ايماعىنان قۋىپ شىعارىلدى. كەڭەس وكىمەتى 1944 ج. قاراشادان قۇلجا ق-ندا شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن قۇرۋعا كىرىسكەن. الايدا ۇزاماي ونى كوممۋنيستىك قىتايعا قوسۋدى ماقۇل كوردى. قان توگىپ ءجۇرىپ العان جەڭىستىڭ بولشەۆيكتەردىڭ شىلاۋىنا ءتۇسىپ كەتكەنىنە كوتەرىلىسشىلەر نارازى بولدى. 1946 ج. جازدا كوتەرىلىس باسشىسى وسپان ءسىلامۇلى التاي ايماعىنىڭ قۋىرشاق گەن.-گۋبەرناتورلىعىنان باس تارتىپ، جاڭا جاساق دايىندادى. كەڭەس وداعى كوتەرىلىسشىلەردى جانىشتاۋ ءۇشىن گەنەرالا.پولينوۆ, ف.لەسكين باسقارعان ون مىڭداعان سولداتتى شىعىس تۇركىستان فورماسىن كيگىزىپ، شەكارادان وتكىزدى. 1948 ج. قىركۇيەك ايىندا وسپان باتىرعا كەزدەسكەن امەريكالىق پروفەسسور ا.دوك بارنەتتىڭ ايتۋىنشا: “ول كەزدە وسپان باتىردىڭ قاسىندا 15 مىڭ قازاق تۇركىسى بار ەدى….”. 1949 ج. قىركۇيەك ايىنان باستاپ التاي كوتەرىلىسشىلەرىنىڭ الدىنان تاعى ءبىر الىپ كۇش قىتاي قىزىل ارمياسى شىقتى. ءسويتىپ، التاي كوتەرىلىسشىلەرى قىتاي بيلەۋشىلەرىنە، كەڭەستىك رەسەي مەن كوممۋنيستىك قىتايعا قارسى 12 جىل سوعىستى. 1951 ج. اقپاندا قىتاي قىزىل ارمياسى كوكتوعاي كوتەرىلىسىن ءبىرجولاتا باستى.
ۋيكيپەديا — اشىق ەنتسيكلوپەدياسىنان الىنعان مالىمەت
1 پىكىر
ەربول دولدايۇلى
تاريحىمىزدان كوپتەگەن جاڭالىقتاردى وقىدىم نەگىزگى ماعلۇماتتى بولدىم. سىزدەرگە اللاھ رازى بولسىن. جۇمىستارىڭىزدان تابىس. مەن مونگوليادان