- ديحان قامزابەكۇلى، ءسىزدى كوپشىلىك الاشتانۋشى عالىم رەتىندە تانيدى. بۇل تاقىرىپتى زەرتتەۋدى 1988 جىلدان باستاپسىز. الاش اتاۋىن ايتۋعا تيىم سالعان كەزدە، بۇل تاقىرىپقا قالاي كەلدىڭىز؟ 

- بارلىعىمىزعا بەلگىلى، سەكسەنىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا كسرو-داعى «قايتا قۇرۋ» مەن «جاريالىلىق» ساياساتىنىڭ ارقاسىندا كوپتەگەن عالىمدار الاش تاقىرىبىنا بوي ۇردى. سەكسەنىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا ستۋدەنتپىز، العاشقى ىزدەنىسىمىز مۇراعاتتارداعى الاش تاقىرىبىنداعى ماتەريالداردى وقىپ، تالداۋ باعىتىندا ءجۇردى. العاش «ۆلاديمير مەن زارا» دەيتىن كلەر كلەرمونت دەگەن فرانتسۋز ءتىلدى عالىمنىڭ ەڭبەگىمەن تانىسۋىم حح عاسىرداعى كوركەم اۋدارمالارعا بايلانىستى ىزدەنىستەرىم، ءبىزدىڭ ادەبيەت تاريحىنداعى اقتاڭداردىڭ مول ەكەندىگىن كورسەتتى. ناتيجەسىندە حح عاسىردىڭ باسىنداعى ادەبيەتىمىزدەگى اقتاڭداقتاردى اشىپ زەرتتەۋدى ماقسات تۇتتىم. قازىرگى ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ، اباي اتىنداعى قازۇپۋ، عىلىم اكادەمياسىنىڭ جاس عالىمدارى ءۇشىن الاش تاقىرىبى كۇن تارتىبىندە تۇردى. ەستەرىڭىزدە بولسا، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، ءا.بوكەيحانوۆ تۋرالى العاشقى ماقالالاردىڭ ءجيى جارىق كورە باستاعانى سول كەزدەر ەدى. بىراق ول كەزدە م.دۋلاتوۆ، ءا.بوكەيحانوۆ جارتىلاي جابىق تاقىرىپ رەتىندە كورىندى. ا.بايتۇرسىنوۆ، م.جۇماباەۆ، ج.ايماۋىتوۆ پەن شاكارىم اشىق تۇردە ايتىلا باستادى.

ءبىز 1990 جىلى عىلىم اكادەمياسىنا قىزمەتكە كەلگەن كەزدە، زيالىلاردىڭ بارلىق مۇرالارىن جيناقتاۋعا قىزۋ كىرىسىپ كەتتىك تە، كەيىنگى عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسىمىزدىڭ بارلىعى تۇگەلگە دەرلىك الاشقا قاتىستى بولدى. 1988 جىلعى زەرتتەۋىم بالاڭ تۇردەگى: «شوقان، ىبىراي، ابايدان كەيىنگى ساكەن، بەيىمبەتتەن باسقا قازاق زيالىلارى قايدا، ادەبيەتىمىزدە باسقا كىمدەر بولدى؟» دەگەن سۇراققا وزىمىزشە جاۋاپ ىزدەگەنىمىز سەكىلدى ەدى. ەكىنشىدەن 1986-1987 جىلدارى ماسكەۋدىڭ وزىندە جازىقسىز جازالانعان تۇلعالاردى اقتاۋ ءۇردىسى ءجۇرىپ جاتتى. ونىڭ ءدۇمپۋى بىزگە 1988-1989 جىلدارى كەلىپ جەتتى. كەڭەس وداعى بولعاندىقتان ءبارى ءوزارا تىعىز بايلانىستا بولدى. قازىرگىدەي، اقپاراتتىڭ كەڭ دامىماعان، ينتەرنەتتىڭ بولماعان كەزى بولسا دا، گازەت پەن جۋرنالداردان، اق ءبارىن ءبىلىپ وتىردىق. ول كەزدەرى اسكەري تاريح پەن ءتۇرلى مۋزەيلەر، جازالانعان تۇلعالار تاريحىنا بايلانىستى جەكەلەگەن دەرەكتەر جارىق كورىپ جاتاتىن. سونى وقىپ وتىرىپ، ءبىزدىڭ زيالىلارىمىزدىڭ وسىنداي ەڭبەكتەرى قايدا، ولاردىڭ تاعدىرى نە بولدى دەگەن سۇراقتار جانىمدى مازالاي بەردى دە، اقىرى سول سۇراقتار مەنى الاش تاريحىن زەرتتەۋىمە الىپ كەلدى.

- شوقان، ىبىرايلاردان كەيىن، اقتاڭداقتار بار دەپ قالدىڭىز. استانادا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى بولعان قوشكە كەمەڭگەرۇلى اتىنداعى كوشە بار. بىراق بۇل كىسىنى كوپ ادام بىلە بەرمەيدى. بۇل كىسى كىم جانە وسى سەكىلدى ەسىمى كوپكە بەلگىسىز بولىپ جۇرگەن الاش ارىستارى جايلى ايتا كەتسەڭىز؟ 

- الاش ارىستارىنان ءا دەگەندە، حالىققا: شاكارىم، ا.بايتۇرسىنوۆ، ج.ايماۋىتوۆ، م.دۋلاتوۆ، م.جۇماباەۆتار كەڭىنەن ناسيحاتتالدى. العاشقى بەس تۇلعادان كەيىنگى باسقا دا قايراتكەرلەرىمىزدى حالىق بىلمەي قالدى. ولاي بولۋىنا ءتۇرلى سەبەپتەر بار. بىرىنشىدەن، ناسيحات ازداۋ بولدى سوسىن كوبىسىنىڭ ەڭبەكتەرى مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنە قويعان جوق. الاش زيالىلارىنىڭ سانىنا كەلەتىن بولساق، ساياسي بەلسەندىلىك تانىتىپ، باسپاسوزدە جازىپ جۇرگەندەرىنىڭ سانى كەمىندە جۇزدەن اسقان. ساياساتتا بەلسەندىلىك تانىتقاندارىنىڭ سانى ءۇش جۇزدەن اسىپ جىعىلعان.

الاش زيالىلارىنىڭ سانىنا كەلەتىن بولساق، ساياسي بەلسەندىلىك تانىتىپ، باسپاسوزدە جازىپ جۇرگەندەرىنىڭ سانى كەمىندە جۇزدەن اسقان. 

ساياسي بەلسەندىلىك تانىتقاندارىنىڭ سانى ءۇش جۇزدەن اسىپ جىعىلعان.  مىسالى، ءسىز ايتىپ كەتكەن قوشكە كەمەڭگەرۇلى، ءباسپاسوز بەن ساياساتتا قاتار بەلسەندى بولعان. 1896 جىلى ومبىدا دۇنيەگە كەلگەن. جاستاي ءوز بەتىمەن وقىپ جەتىلگەن. ومبىداعى نەگىزگى وقۋ ورىندارىنىڭ بارىندە ءبىلىم العان. فەلدشەرلىك مەكتەپتە، اۋىلشارۋاشىلىق ۋچيليشەسىندە ءبىلىم الىپ ءسىبىر اكادەمياسىندا وقىعان. ءوزىن-ءوزى تاربيەلەپ، العاش رەت قازاق تاريحىنىڭ وقۋلىعىن جازعان. بۇل ەڭبەگىن 1921 جىلدارى باستاپ، 1924 ماسكەۋدە اياقتاپ، سوندا باسپا جارىق كورگەن. سودان كەيىنگى ەڭبەگى «بۇرىنعى ەزىلگەن ۇلتتار» دەپ اتالادى. پاتشا وكىمەتى تۇسىنداعى قانالعان 36 ۇلتتىڭ تاريحى مەن تاعدىرىنا شولۋ جاساعان. تاعى ءبىر تاريحي ەڭبەگى ەلىمىزدەگى تۇڭعىش تەاتر ساحناسىندا قويىلعان، «التىن ساقينا» پەساسىن جازىپ، ونى تەاتر ساحناسىندا قويعان.

- «ەڭلىك-كەبەك» ەمەس پە؟ 

- جوق، «ەڭلىك-كەبەك ەمەس. كوپشىلىكتى شاتاستىراتىن ءجايت. ناقتىلايپ ايتار بولسام، 1926 جىلى 13 قاڭتاردا قىزىلوردادا «التىن ساقينا» پەساسى قويىلعان. رەسمي تۇردە افيشاسى شىعىپ، ارتىنشا ماقالالار جازىلعان. تاريحىمىزدا مۇنىڭ ءبارى قاتتاۋلى تۇر. ارتىنشا قوشكەلەر اتىلىپ كەتكەن سوڭ، سوۆەت وكىمەتى مۇنىڭ ءبارىن جوققا شىعارعان.

ەلىمىزدەگى تۇڭعىش تەاتر ساحناسىندا قويىلعان، «التىن ساقينا» پەساسىن جازىپ، ونى تەاتر ساحناسىندا قويعان قوشكە كەمەڭگەرۇلى. 

تاعى ءبىر ايتا كەتەر جايت، ول 1925 جىلى باسپادان شىققان قازاقشا-ورىسشا سوزدىكتىڭ رەداكتسياسىن دا باسقارعان قوشكە بولعان. ەۋروپالىقتارعا ارناپ، قازاقتار جايلى ەكى تومدىق كىتاپ تا جازعان. «كازاحسكي يازىك دليا ەۆروپەيتسەۆ» دەپ اتالعان. «گرامماتيكا كازاحسكوگو يازىكا» دەپ اتالاتىن ەڭبەك جازعان ارحانگەلسكي دەگەن عالىم، «بۇل ەڭبەگىمدى ق.كەمەڭگەرۇلى لەكتسيالارىنىڭ نەگىزىندە» جازدىم دەپ ايتىپ كەتكەن.ءوز زامانىنىڭ ۇلكەن ادەبيەت قايراتكەرى ءارى سىنشىسى. 1924 جىلى ومبىدان تاشكەنتكە قونىس اۋدارادى. م.اۋەزوۆ ەكەۋى ورتا ازيا ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ جۇرگەنىندە ايدالىپ كەتەدى. كەيىن ءۇش-ءتورت جىلداي ۆورونەجدە ايداۋدا بولىپ، ومبىعا قايتا كەلىپ، جۇمىس ىستەپ جۇرگەن جەرىندە قايتادان سوتتالىپ، 1937 جىلى جازىقسىز اتىلىپ كەتكەن.

ءۇش تومدىق ەڭبەگىن قۇراستىردىق. ونىڭ ىشىندە اڭگىمەلەرى، پەسالارى، اۋدارمالارى، وقۋ كىتاپتارى بارلىعى ەندى.

استانا قالاسىندا ونوماستيكا ماسەلەسى قيىن جاعدايدا ءجۇرىپ جاتقان كەزدە، قالانىڭ شەت جاعىنداعى ءبىر كوشە اتاۋى ءتيدى بىراق كوشە اتاۋىنىڭ جامانى جوق. جاڭىلماسام قالاداعى № 49 مەكتەپتىڭ اتىن سۇراعان، موراتوريگە بايلانىستى بۇل جۇمىس توقتاپ تۇر.

مىسالى، ەسىمى كوپشىلىككە بەلگىسىز قايرەددين بولعانباي دەگەن الاش زيالىسى وتكەن. استانا ماڭىنداعى قورعالجىڭ ەلدى مەكەنىنىڭ تۋماسى. اقمولا وڭىرىنەن شىققان الاش قايراتكەرلەرى از دا ەمەس كوپ تە ەمەس. بۇل سولاردىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى بولعان. قايرەدديننىڭ ەرەكشە قاسيەتى، ەل مەن قازاقتىڭ بىرلىگى دەگەن ماسەلەلەردى شىعارماشىلىعىندا كوپ كوتەرگەن. زامانىندا قاجىلىققا بارعان ءابدىراحمان ءابىش دەيتىن كوزى اشىق ادامنىڭ ۇرپاعى. ورىنبورداعى مەدرەسەدە ءبىلىم العان. «قازاق» گازەتىنە ماقالا جازىپ ا.بايتۇرسىنوۆتارمەن ارالاسقان. ول كەزدە اتاقتى بايلار، بالالارىن وقىتۋ ءۇشىن جاز ايلارىندا مەدرەسە شاكىرتتەرىن ەلدەرىنە الدىراتىن ءداستۇر بولعان. قىزىلورداداعى شيەلى جەرىنە اتاقتى الىبەك، اۋەلبەك قوڭىراتباەۆداردىڭ اعاسى قالجاننىڭ شاقىرتۋىمەن كەلىپ، اۋىل بالالارىنا ساباق بەرگەن. ال، ەكى، اعايىندىلار كەيىن كەرەمەت كلاسسيك عالىمدارعا اينالدى. قىزىلوردادان كەتكەن سوڭ، مۇستافا شوقايدىڭ قاسىنان تابىلىپ، «بىرلىك تۋى» گازەتىن شىعارادى. ونىڭ رەداكتورى دا بولادى. تۇركىستان اۆتونومياسى تاشكەنتتە جاريالانۋى كەرەك بولعانىمەن، قوقاندا جاريالانادى. اۆتونوميانىڭ بۇكىل تراگەدياسىن وسى كىسى قاعازعا ءتۇسىرىپ كەتكەن. كەيىن ول جاقتان قايتىپ، تۇركىستاندا ءىرىلى-ۇساقتى قىزمەت ەتەدى. ءبىلىم سالاسىنا دا ەڭبەك سىڭىرەدى. 1930 جىلدارى ءبىر ايدالىپ كەلىپ، كەيىن 1937 جىلى اتىلىپ كەتەدى.

وسىنداي تۇلعانى قورعالجىڭدا جەتكىلىكتى تۇردە باعالاماي وتىر. كوشە اتى ارەڭ بەرىلدى. مەكتەپ اتىن بەرۋ 2007 جىلدان بەرى ءالى سوزىلىپ كەلەدى. قورعالجىڭدا مۇستافا شوقايدى فاشيست دەيتىندەر بار ەكەن. «ءفاشيستتىڭ جانىندا جۇرگەن ادام، وعان مەكتەپ اتاۋىن قالاي بەرەمىز» دەپ، ماسەلە كوتەرگەن ادامدار دا بولىپتى. مىنا زاماندا ونى ايتىپ وتىرۋدىڭ ءوزى ۇيات نارسە.

مۇستافا شوقاي الەمدىك دارەجەدەگى قايراتكەر

ال ەندى قايرەددين بولعانباي 1934 جىلى تۇرمەدە جاتقان ەڭبەگى ستامبۋلدا جارىق كورەدى. كەيىن تۇركياعا كەتكەن زاكي ءۋاليدي ەڭبەكتەرىندە ءاردايىم قايريددين جايلى ايتىپ وتىرعان. باسماشىلار قوزعالىسى بولدى عوي، سونى باسماشىلار دەپ ايتامىز نەگىزى ول بولشەۆيزمگە قارسى ورتا ازياداعى كۇرەس بولدى. سول وقيعاعا ماعجان، مۇحتار، قايرەدديندەر كەلىسسوز جۇرگىزۋگە باردى دەپ ءۋاليدي ەستەلىكتەرىندە بىرنەشە رەت جازعان.

 - ل. ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ قابىرعاسىنان «الاش» عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىن اشتىڭىزدار. ءوزىڭىز ءبىر ۋاقىتتاردا ونى باسقاردىڭىز. ينستيتۋت اياسىندا قانداي جۇمىستار اتقاردىڭىز جانە بۇگىنگى تاڭدا بۇل ينستيتۋت قانداي تىرلىكتەر تىندىرۋدا؟ 

- 2007 جىلى الاش ۇكىمەتىنە 90 جىل تولدى. جۇمىستىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ كەرەك بولدى. سوسىن وسى ينستيتۋت اشىلدى. ماقساتى، اقمولا وڭىرىندە پراكتيكالىق شارالار اتقارىپ، كەزدەسۋلەر ۇيىمداستىرۋ قاجەت بولدى. ءيا، مەن بۇل ينستيتۋتتى باسقاردىم، مەنەن كەيىن-دە بىرنەشە عالىمدار ينستيتۋت تىزگىنىن قولدارىنا الدى.

ينستيتۋت اياسىندا قوشكە كەمەڭگەرۇلى مەن سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ ءۇش تومدىعىن قۇراستىردىق. سادۋاقاس عىلماني مەن قايرەددين بولعانبايدىڭ ءبىر تومدىق ەڭبەكتەرىن جارىققا شىعاردىق. 2011 جىلى سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ سۇيەگىنىڭ كۇلىن، ماسكەۋدەگى دون زيراتىنان استاناعا اكەلىپ جەرلەدىك. مۇسىلمانشىلىقپەن قاراساق، توپىراقتان جارالعان جان يەسى توپىراققا جەرلەنۋى كەرەك. 1991 جىلى كوتەرىلگەن ماسەلە اراعا 20 جىل سالىپ ءوز ماقساتىنا جەتتى. سابىر قاسىموۆ دەيتىن، اعامىز ماسكەۋ قالاسى ۇكىمەتىمەن كەلىسۋىنىڭ ناتيجەسىندە ءبىرىنشى قارامولاعا جەرلەدىك. قازاقتاردا قارامولا دەپ ۋاقىتشا جەرلەۋدى ايتادى. كەيىننەن بارىپ استانا قالاسىنداعى «جاستار» شاعىن اۋدانىنداعى كەنەسارى ساربازدارى جەرلەنگەن مولاعا جەرلەپ، شامامىز كەلگەنشە باسىنا بەلگى ورناتتىق. وسىنداي ازاماتىمىزعا قۇرمەتىمىزدى وسىلايشا كورسەتتىك. ءبىر قىزىعى، ماسكەۋدەگى دون زيراتى اتەيستىك زيرات بولعانمەن بەرتىن كەلە حريستياندىق زيرات بولىپ وزگەرەدى. سماعۇل، اعامىزدىڭ سۇيەگىنىڭ كۇلى تۇرعان جەرگە كرەست ءىلىنىپ، حريستياندىق داستۇرلەر اتقارىلىپ وتىرعان. سول ءۇشىن ءدىن وكىلدەرىنىڭ كەڭەسىن الدىق. وسىلايشا بىرنەشە جىلعى ەڭبەگىمىز ءوز جەمىسىن بەردى. بۇل ءبىزدىڭ ۇرپاققا امانات رەتىندە قالدىرار مۇرالارىمىزعا قانشالىقتى دايىن ەمەس ەكەنىمىزدى-دە كورسەتتى. ءبىز ءبىراز نارسەدەن دايىن ەمەس ەكەنبىز. كوبىسى ابدىراپ قالدى. بىراق اراعا جىلدار سالىپ، ماقساتىمىزعا جەتتىك.

الاش زيالىلارىنىڭ مۇراسىن زەرتتەيتىن ينستيتۋت ءالى كۇنگە ءوز جۇمىسىن جاساپ كەلەدى. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ بىردەن-ءبىر جۇيەلى زەرتتەۋشىسى سۇلتان حان، اققۇلۇلى دەگەن عالىم بۇگىندە باسقارىپ وتىر. ول قازىر ءاليحاننىڭ ون التى تومدىق شىعارمالار جيناعىن دايارلاۋمەن وتىر. ونىڭ توعىز تومى جارىق كورىپ ۇلگەردى. ءاليحان بوكەيحانوۆ ەنتسيكولوپەدياسىن دايىنداپ، ءجۇز جىلدىققا بايلانىستى كەشەندى جۇمىستاردى ازىرلەۋ ۇستىندە.

2016 جىلعى يۋنەسكونىڭ بەلگىلى تۇلعالار تىزىمىنە ءاليحان بوكەيحانوۆ ەسىمى ەندى. بۇل دا ءبىزدىڭ ۇلكەن جەڭىسىمىز. قىزىقتى دەرەك ايتا كەتەيىن، سوڭعى ون جىلدا بالالارعا ءاليحان ەسىمى كوپ بەرىلىپتى.

2016 جىلعى يۋنەسكونىڭ بەلگىلى تۇلعالار تىزىمىنە ءاليحان بوكەيحانوۆ ەسىمى ەنەدى. 

- اڭگىمەمىزدىڭ سوڭى، ءاليحان بوكەيحانوۆقا ويىسىپ كەتتى. ول كىسى زامانىندا ماسون بولعان دەگەن دەرەكتەر شىقتى. وسىعا نە ايتاسىز؟ 

- جاسىراتىنى جوق، ول ماسون لوجاسىنا كىرگەن. سۇلتان حان، اقۇلۇلىنىڭ زەرتتەۋ ەڭبەگى-دە جارىق كوردى. ءبىز نە دەيمىز، ءتۇرلى پىكىرلەر مەن قايشىلىقتى ويلار بار. مەنىڭ ويىمشا ول سول كەزدەگى سانى التى ميلليونعا جەتكەن قازاق حالقىن جويىلىپ كەتۋ مەن جۇتىلىپ كەتۋدەن ساقتاۋ ءۇشىن ماسون لوجاسىنىڭ الەمدىك ساياساتتاعى بەدەلىن پايدالانىپ، قازاققا تەڭدىك اپەرۋدى كوزدەگەن. ءاليحاننىڭ ءاربىر ارەكەتى مەن ماقالاسى وسى سوزىمە دالەل.

- دەرەكتى فيلمدەرگە ستسەناري جازىپ ءجۇرسىز، الاشقا بايلانىستى ويىڭىزدا جۇرگەن ستسەناري بار ما؟ 

- دەرەكتى فيلم ءتۇسىرۋشى حاليوللا وماروۆقا سماعۇل سادۋاقاسوۆ تۋرالى فيلم جاسايىق دەگەن ۇسىنىس ايتتىم. ول قارسى ەمەس، بىراق ماسەلە قارجى ماسەلەسىنە كەلىپ تىرەلىپ تۇر. قازىر جاستاردىڭ كوبىسى پەسسيميستىك، نەمقۇرايلىلىققا بەيىم بولىپ كەتتى. جاستاردىڭ رۋحىن وسىنداي تۇلعالاردىڭ ءومىرىن كورسەتە وتىرىپ كوتەرسەك دەگەن ويىم بار.

- ەلىمىزدە دراماتۋرگيا سالاسى كەنجەلەۋدە. پەسا جازىپ، ساحنادان كورسەتۋ ويىڭىزدا بار ما؟ 

— دۇرىس ايتاسىز، الاشقا قاتىستى دۇنيەلەر دراما جانرىندا جارىق كورمەگەن. بىراق ءارتۇرلى يدەيالار بار. ەستەرىڭىزدە بولسا، جاقىندا الاشتىڭ بۇرىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن مۇراسىن تاپتىق. مۇحتىزار تيتىقوۆتىڭ «مۇرات ءۇشىن مايدان» دەگەن پەساسى تابىلدى. ەرەكشەلىگى كۇللى الاش قايراتكەرلەرى مۇندا كەيىپكەر. وكىنىشتىسى بىرنەشە پاراعى عانا ساقتالعان. مۇنى تابۋعا ايدىن رىسبەكۇلى دەگەن ازامات سەبەپكەر بولدى. ال، وتەن احمەت سواۆتور رەتىندە پەسانى باسىنان باستاپ جازىپ شىقتى. دراماتۋرگ ەمەسپىن بىراق ولارعاقىل-كەڭەس بەرۋگە ارقاشان دايارمىن. بولات ۇزاقوۆقا «التىن ساقينانى» قايتا قويۋعا ۇسىنىس بەرىپ ءجۇرمىن.

مۇحتىزار تيتىقوۆتىڭ «مۇرات ءۇشىن مايدان» دەگەن پەساسى تابىلدى. ەرەكشەلىگى كۇللى الاش قايراتكەرلەرى مۇندا كەيىپكەر. 

 - سوڭعى ساۋالىم، الاشتىڭ مىنا ءبىر تۇسىن زەرتتەسەم، قايتا قاراسام دەيتىن ويىڭىزدا جۇرگەن جوسپارلار بار ما؟ 

- ارينە بار. 1922–27 جىلدارى الاش زيالىلارى ماسكەۋدە تۇرىپ جۇمىس ىستەگەن. سماعۇل سادۋاقاسوۆ 1928 جىلى ماسكەۋگە بارىپ، 1933 جىلعا دەيىن تۇردى. الاشتىڭ ماسكەۋدەگى سول قيىن دا كۇردەلى كەزدەرىن زەرتتەۋ مەن ءۇشىن كۇن تارتىبىندە تۇر. بۇل كەزەڭگە قاتىستى كىتاپتار وتە از. وتە ءبىر كۇرەستىڭ كەزەڭى بولعان شاقتار عوي.

ءبىز از زيالىنىڭ ءوزىن بولۋگە دايارمىز. ساكەن سەيفۋللين مەن تۇرار رىسقۇلوۆ بولشەۆيكتىك باعىتتا بولدى، ءاليحاندار الاش باعىتىندا قالعانىمەن ساياساتقا ارالاسقان جوق. بىراق سونىڭ وزىندە تۇرار مەن ساكەننىڭ وزدەرى قىزمەت ەتكەن بيلىكتىڭ تراگەدياعا الىپ كەلگەنىن سەزىنگەندەرىن جەتكىزەتىن دەرەكتەربار. سول دەرەكتەردى جارىققا شىعارسام دەيمىن. ولار بىرىڭعاي بولشەۆيكتىڭ باعىتتا بولدى دەگەنگە-دە سەنۋگە بولمايدى.

تۇرار رىسقۇلوۆ جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ پەن باجا بولعان. سونداي، اق، تۇرار اتاقتى مۇحامەدجان تىنىشپاەۆقا تۇركسىب تەمىر جولىنىڭ جاۋاپتى ۋچاسكەسىن سەنىپ تاپسىرعان. ءاليحان بوكەيحانوۆقا بارىپ، اقىلداسىپ وتىرعان. تۇرار رىسقۇلوۆ جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ پەن باجا بولعان. سونداي، اق، تۇرار اتاقتى مۇحامەدجان تىنىشپاەۆقا تۇركسىب تەمىر جولىنىڭ جاۋاپتى ۋچاسكەسىن سەنىپ تاپسىرعان. ءاليحان بوكەيحانوۆقا بارىپ، اقىلداسىپ وتىرعان.

قاسكە وتەكين دەگەن كىسى دەرەكتەرىندە: «ساكەندى ءبىز جىلاۋىق كوميسسار دەپ ايتاتىنبىز. سەبەبى ەلگە بارىپ كەلگەن سايىن ەڭكىلدەپ جىلايتىن. حالىقتىڭ جاعدايىن كورىپ ءىشى اشيتىن» دەپ جازعان. ادامنىڭ ساناسىنىڭ ەكىگە جارىلۋى، جەكە باسىنىڭ تراگەدياسى دەگەن وسى ەمەس پە؟ اناۋ بولشەۆيك، مىناۋ الاششىل دەپ جازاتىن اۆتورلار دا بار. ەسەسىنە ءبىز زيالىلارىمىزدىڭ اراسىنان بايلانىس ىزدەۋىمىز كەرەك. بار قازاق ءبىر قازاق دەگەندەي، ولاردىڭ قيىن جاعدايلارداعى قارىم-قاتىناستارىن جاڭا فورماتتا تۇسىندىرە الۋىمىز كەرەك. ايتەپەسە ونسىزدا از قازاقتى ءبولىپ بولشەكتەگەننەن ءبىز ەشتەڭە ۇتپايمىز. مەنىڭ وسى تاقىرىپتاردىى زەرتتەپ، ەلگە وي تاستاپ كوپشىلىك نازارىنا جەتكىزسەم دەگەن نيەتىم بار.

سۇحباتتاسقان ولجاس بەركىنباەۆ
© e-history.kz

(تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: ديحان قامزابەكۇلى ف.ع.د.، پروفەسسور: «الاش تاقىرىبىندا اقتاڭداقتار كوپ»)