- Dihan Qamzabekwlı, Sizdi köpşilik Alaştanuşı ğalım retinde tanidı. Bwl taqırıptı zertteudi 1988 jıldan bastapsız. Alaş atauın aytuğa tiım salğan kezde, bwl taqırıpqa qalay keldiñiz? 

- Barlığımızğa belgili, sekseninşi jıldardıñ soñında KSRO-dağı «qayta qwru» men «jariyalılıq» sayasatınıñ arqasında köptegen ğalımdar Alaş taqırıbına boy wrdı. Sekseninşi jıldardıñ soñında studentpiz, alğaşqı izdenisimiz mwrağattardağı Alaş taqırıbındağı materialdardı oqıp, taldau bağıtında jürdi. Alğaş «Vladimir men Zara» deytin Kler Klermont degen francuz tildi ğalımnıñ eñbegimen tanısuım HH ğasırdağı körkem audarmalarğa baylanıstı izdenisterim, bizdiñ ädebiet tarihındağı aqtañdardıñ mol ekendigin körsetti. Nätijesinde HH ğasırdıñ basındağı ädebietimizdegi aqtañdaqtardı aşıp zertteudi maqsat twttım. Qazirgi äl-Farabi atındağı QazWU, Abay atındağı QazWPU, Ğılım akademiyasınıñ jas ğalımdarı üşin Alaş taqırıbı kün tärtibinde twrdı. Esteriñizde bolsa, A.Baytwrsınov, M.Dulatov, Ä.Bökeyhanov turalı alğaşqı maqalalardıñ jii jarıq köre bastağanı sol kezder edi. Biraq ol kezde M.Dulatov, Ä.Bökeyhanov jartılay jabıq taqırıp retinde körindi. A.Baytwrsınov, M.Jwmabaev, J.Aymauıtov pen Şäkärim aşıq türde aytıla bastadı.

Biz 1990 jılı Ğılım akademiyasına qızmetke kelgen kezde, ziyalılardıñ barlıq mwraların jinaqtauğa qızu kirisip kettik te, keyingi ğılımi zertteu jwmısımızdıñ barlığı tügelge derlik Alaşqa qatıstı boldı. 1988 jılğı zertteuim balañ türdegi: «Şoqan, Ibıray, Abaydan keyingi Säken, Beyimbetten basqa qazaq ziyalıları qayda, ädebietimizde basqa kimder boldı?» degen swraqqa özimizşe jauap izdegenimiz sekildi edi. Ekinşiden 1986-1987 jıldarı Mäskeudiñ özinde jazıqsız jazalanğan twlğalardı aqtau ürdisi jürip jattı. Onıñ dümpui bizge 1988-1989 jıldarı kelip jetti. Keñes Odağı bolğandıqtan bäri özara tığız baylanısta boldı. Qazirgidey, aqparattıñ keñ damımağan, internettiñ bolmağan kezi bolsa da, gazet pen jurnaldardan, aq bärin bilip otırdıq. Ol kezderi äskeri tarih pen türli muzeyler, jazalanğan twlğalar tarihına baylanıstı jekelegen derekter jarıq körip jatatın. Sonı oqıp otırıp, bizdiñ ziyalılarımızdıñ osınday eñbekteri qayda, olardıñ tağdırı ne boldı degen swraqtar janımdı mazalay berdi de, aqırı sol swraqtar meni Alaş tarihın zertteuime alıp keldi.

- Şoqan, Ibıraylardan keyin, aqtañdaqtar bar dep qaldıñız. Astanada Alaş qayratkerleriniñ biri bolğan Qoşke Kemeñgerwlı atındağı köşe bar. Biraq bwl kisini köp adam bile bermeydi. Bwl kisi kim jäne osı sekildi esimi köpke belgisiz bolıp jürgen Alaş arıstarı jaylı ayta ketseñiz? 

- Alaş arıstarınan ä degende, halıqqa: Şäkärim, A.Baytwrsınov, J.Aymauıtov, M.Dulatov, M.Jwmabaevtar keñinen nasihattaldı. Alğaşqı bes twlğadan keyingi basqa da qayratkerlerimizdi halıq bilmey qaldı. Olay boluına türli sebepter bar. Birinşiden, nasihat azdau boldı sosın köbisiniñ eñbekteri mektep bağdarlamasına ene qoyğan joq. Alaş ziyalılarınıñ sanına keletin bolsaq, sayasi belsendilik tanıtıp, baspasözde jazıp jürgenderiniñ sanı keminde jüzden asqan. Sayasatta belsendilik tanıtqandarınıñ sanı üş jüzden asıp jığılğan.

Alaş ziyalılarınıñ sanına keletin bolsaq, sayasi belsendilik tanıtıp, baspasözde jazıp jürgenderiniñ sanı keminde jüzden asqan. 

Sayasi belsendilik tanıtqandarınıñ sanı üş jüzden asıp jığılğan.  Mısalı, Siz aytıp ketken Qoşke Kemeñgerwlı, baspasöz ben sayasatta qatar belsendi bolğan. 1896 jılı Ombıda düniege kelgen. Jastay öz betimen oqıp jetilgen. Ombıdağı negizgi oqu orındarınıñ bärinde bilim alğan. Fel'dşerlik mektepte, auılşaruaşılıq uçilişesinde bilim alıp Sibir akademiyasında oqığan. Özin-özi tärbielep, alğaş ret Qazaq tarihınıñ oqulığın jazğan. Bwl eñbegin 1921 jıldarı bastap, 1924 Mäskeude ayaqtap, sonda baspa jarıq körgen. Sodan keyingi eñbegi «Bwrınğı ezilgen wlttar» dep ataladı. Patşa ökimeti twsındağı qanalğan 36 wlttıñ tarihı men tağdırına şolu jasağan. Tağı bir tarihi eñbegi elimizdegi twñğış teatr sahnasında qoyılğan, «Altın saqina» p'esasın jazıp, onı teatr sahnasında qoyğan.

- «Eñlik-Kebek» emes pe? 

- Joq, «Eñlik-Kebek emes. Köpşilikti şatastıratın jäyt. Naqtılayp aytar bolsam, 1926 jılı 13 qañtarda Qızılordada «Altın saqina» p'esası qoyılğan. Resmi türde afişası şığıp, artınşa maqalalar jazılğan. Tarihımızda mwnıñ bäri qattaulı twr. Artınşa Qoşkeler atılıp ketken soñ, Sovet ökimeti mwnıñ bärin joqqa şığarğan.

Elimizdegi twñğış teatr sahnasında qoyılğan, «Altın saqina» p'esasın jazıp, onı teatr sahnasında qoyğan Qoşke Kemeñgerwlı. 

Tağı bir ayta keter jayt, ol 1925 jılı baspadan şıqqan qazaqşa-orısşa sözdiktiñ redakciyasın da basqarğan Qoşke bolğan. Europalıqtarğa arnap, qazaqtar jaylı eki tomdıq kitap ta jazğan. «Kazahskiy yazık dlya evropeycev» dep atalğan. «Grammatika kazahskogo yazıka» dep atalatın eñbek jazğan Arhangel'skiy degen ğalım, «bwl eñbegimdi Q.Kemeñgerwlı lekciyalarınıñ negizinde» jazdım dep aytıp ketken.Öz zamanınıñ ülken ädebiet qayratkeri äri sınşısı. 1924 jılı Ombıdan Taşkentke qonıs audaradı. M.Äuezov ekeui Orta Aziya universitetinde oqıp jürgeninde aydalıp ketedi. Keyin üş-tört jılday Voronejde aydauda bolıp, Ombığa qayta kelip, jwmıs istep jürgen jerinde qaytadan sottalıp, 1937 jılı jazıqsız atılıp ketken.

Üş tomdıq eñbegin qwrastırdıq. Onıñ işinde äñgimeleri, p'esaları, audarmaları, oqu kitaptarı barlığı endi.

Astana qalasında onomastika mäselesi qiın jağdayda jürip jatqan kezde, qalanıñ şet jağındağı bir köşe atauı tidi biraq köşe atauınıñ jamanı joq. Jañılmasam qaladağı № 49 mekteptiñ atın swrağan, moratoriyge baylanıstı bwl jwmıs toqtap twr.

Mısalı, esimi köpşilikke belgisiz Qayreddin Bolğanbay degen Alaş ziyalısı ötken. Astana mañındağı Qorğaljıñ eldi mekeniniñ tuması. Aqmola öñirinen şıqqan Alaş qayratkerleri az da emes köp te emes. Bwl solardıñ biri äri biregeyi bolğan. Qayreddinniñ erekşe qasieti, el men qazaqtıñ birligi degen mäselelerdi şığarmaşılığında köp kötergen. Zamanında qajılıqqa barğan Äbdirahman Äbiş deytin közi aşıq adamnıñ wrpağı. Orınbordağı medresede bilim alğan. «Qazaq» gazetine maqala jazıp A.Baytwrsınovtarmen aralasqan. Ol kezde ataqtı baylar, balaların oqıtu üşin jaz aylarında medrese şäkirtterin elderine aldıratın dästür bolğan. Qızılordadağı Şieli jerine ataqtı Älibek, Äuelbek Qoñıratbaevdardıñ ağası Qaljannıñ şaqırtuımen kelip, auıl balalarına sabaq bergen. Al, eki, ağayındılar keyin keremet klassik ğalımdarğa aynaldı. Qızılordadan ketken soñ, Mwstafa Şoqaydıñ qasınan tabılıp, «Birlik tuı» gazetin şığaradı. Onıñ redaktorı da boladı. Türkistan avtonomiyası Taşkentte jariyalanuı kerek bolğanımen, Qoqanda jariyalanadı. Avtonomiyanıñ bükil tragediyasın osı kisi qağazğa tüsirip ketken. Keyin ol jaqtan qaytıp, Türkistanda irili-wsaqtı qızmet etedi. Bilim salasına da eñbek siñiredi. 1930 jıldarı bir aydalıp kelip, keyin 1937 jılı atılıp ketedi.

Osınday twlğanı Qorğaljıñda jetkilikti türde bağalamay otır. Köşe atı äreñ berildi. Mektep atın beru 2007 jıldan beri äli sozılıp keledi. Qorğaljıñda Mwstafa Şoqaydı faşist deytinder bar eken. «Faşisttiñ janında jürgen adam, oğan mektep atauın qalay beremiz» dep, mäsele kötergen adamdar da bolıptı. Mına zamanda onı aytıp otırudıñ özi wyat närse.

Mwstafa Şoqay älemdik därejedegi qayratker

Al endi Qayreddin Bolğanbay 1934 jılı türmede jatqan eñbegi Stambulda jarıq köredi. Keyin Türkiyağa ketken Zäki Uälidi eñbekterinde ärdayım Qayriddin jaylı aytıp otırğan. Basmaşılar qozğalısı boldı ğoy, sonı basmaşılar dep aytamız negizi ol bol'şevizmge qarsı Orta Aziyadağı küres boldı. Sol oqiğağa Mağjan, Mwhtar, Qayreddinder kelissöz jürgizuge bardı dep Uälidi estelikterinde birneşe ret jazğan.

 - L. N. Gumilev atındağı EWU qabırğasınan «Alaş» Ğılımi zertteu institutın aştıñızdar. Öziñiz bir uaqıttarda onı basqardıñız. Institut ayasında qanday jwmıstar atqardıñız jäne bügingi tañda bwl institut qanday tirlikter tındıruda? 

- 2007 jılı Alaş ükimetine 90 jıl toldı. Jwmıstıñ belsendiligin arttıru kerek boldı. Sosın osı institut aşıldı. Maqsatı, Aqmola öñirinde praktikalıq şaralar atqarıp, kezdesuler wyımdastıru qajet boldı. Iä, men bwl instituttı basqardım, menen keyin-de birneşe ğalımdar institut tizginin qoldarına aldı.

Institut ayasında Qoşke Kemeñgerwlı men Smağwl Säduaqaswlınıñ üş tomdığın qwrastırdıq. Saduaqas Ğılmani men Qayreddin Bolğanbaydıñ bir tomdıq eñbekterin jarıqqa şığardıq. 2011 jılı Smağwl Säduaqaswlınıñ süyeginiñ külin, Mäskeudegi Don ziratınan Astanağa äkelip jerledik. Mwsılmanşılıqpen qarasaq, topıraqtan jaralğan jan iesi topıraqqa jerlenui kerek. 1991 jılı köterilgen mäsele arağa 20 jıl salıp öz maqsatına jetti. Sabır Qasımov deytin, ağamız Mäskeu qalası ükimetimen kelisuiniñ nätijesinde birinşi Qaramolağa jerledik. Qazaqtarda Qaramola dep uaqıtşa jerleudi aytadı. Keyinnen barıp Astana qalasındağı «Jastar» şağın audanındağı Kenesarı sarbazdarı jerlengen molağa jerlep, şamamız kelgenşe basına belgi ornattıq. Osınday azamatımızğa qwrmetimizdi osılayşa körsettik. Bir qızığı, Mäskeudegi Don ziratı ateistik zirat bolğanmen bertin kele hristiandıq zirat bolıp özgeredi. Smağwl, ağamızdıñ süyeginiñ küli twrğan jerge krest ilinip, hristiandıq dästürler atqarılıp otırğan. Sol üşin din ökilderiniñ keñesin aldıq. Osılayşa birneşe jılğı eñbegimiz öz jemisin berdi. Bwl bizdiñ wrpaqqa amanat retinde qaldırar mwralarımızğa qanşalıqtı dayın emes ekenimizdi-de körsetti. Biz biraz närseden dayın emes ekenbiz. Köbisi abdırap qaldı. Biraq arağa jıldar salıp, maqsatımızğa jettik.

Alaş ziyalılarınıñ mwrasın zertteytin institut äli künge öz jwmısın jasap keledi. Älihan Bökeyhanovtıñ birden-bir jüyeli zertteuşisi Swltan Han, Aqqwlwlı degen ğalım büginde basqarıp otır. Ol qazir Älihannıñ on altı tomdıq şığarmalar jinağın dayarlaumen otır. Onıñ toğız tomı jarıq körip ülgerdi. Älihan Bökeyhanov encikolopediyasın dayındap, jüz jıldıqqa baylanıstı keşendi jwmıstardı äzirleu üstinde.

2016 jılğı YUNESKOnıñ belgili twlğalar tizimine Älihan Bökeyhanov esimi endi. Bwl da bizdiñ ülken jeñisimiz. Qızıqtı derek ayta keteyin, soñğı on jılda balalarğa Älihan esimi köp berilipti.

2016 jılğı YUNESKOnıñ belgili twlğalar tizimine Älihan Bökeyhanov esimi enedi. 

- Äñgimemizdiñ soñı, Älihan Bökeyhanovqa oyısıp ketti. Ol kisi zamanında mason bolğan degen derekter şıqtı. Osığa ne aytasız? 

- Jasıratını joq, ol mason lojasına kirgen. Swltan Han, Aqwlwlınıñ zertteu eñbegi-de jarıq kördi. Biz ne deymiz, türli pikirler men qayşılıqtı oylar bar. Meniñ oyımşa ol sol kezdegi sanı altı millionğa jetken qazaq halqın joyılıp ketu men jwtılıp ketuden saqtau üşin mason lojasınıñ älemdik sayasattağı bedelin paydalanıp, qazaqqa teñdik äperudi közdegen. Älihannıñ ärbir äreketi men maqalası osı sözime dälel.

- Derekti fil'mderge scenariy jazıp jürsiz, Alaşqa baylanıstı oyıñızda jürgen scenariy bar ma? 

- Derekti fil'm tüsiruşi Haliolla Omarovqa Smağwl Säduaqasov turalı fil'm jasayıq degen wsınıs ayttım. Ol qarsı emes, biraq mäsele qarjı mäselesine kelip tirelip twr. Qazir jastardıñ köbisi pessimistik, nemqwraylılıqqa beyim bolıp ketti. Jastardıñ ruhın osınday twlğalardıñ ömirin körsete otırıp kötersek degen oyım bar.

- Elimizde dramaturgiya salası kenjeleude. P'esa jazıp, sahnadan körsetu oyıñızda bar ma? 

— Dwrıs aytasız, Alaşqa qatıstı dünieler drama janrında jarıq körmegen. Biraq ärtürli ideyalar bar. Esteriñizde bolsa, jaqında Alaştıñ bwrın belgisiz bolıp kelgen mwrasın taptıq. Mwhtızar Titıqovtıñ «Mwrat üşin maydan» degen p'esası tabıldı. Erekşeligi külli Alaş qayratkerleri mwnda keyipker. Ökiniştisi birneşe parağı ğana saqtalğan. Mwnı tabuğa Aydın Rısbekwlı degen azamat sebepker boldı. Al, Öten Ahmet soavtor retinde p'esanı basınan bastap jazıp şıqtı. Dramaturg emespin biraq olarğaqıl-keñes beruge ärqaşan dayarmın. Bolat Wzaqovqa «Altın Saqinanı» qayta qoyuğa wsınıs berip jürmin.

Mwhtızar Titıqovtıñ «Mwrat üşin maydan» degen p'esası tabıldı. Erekşeligi külli Alaş qayratkerleri mwnda keyipker. 

 - Soñğı saualım, Alaştıñ mına bir twsın zerttesem, qayta qarasam deytin oyıñızda jürgen josparlar bar ma? 

- Ärine bar. 1922–27 jıldarı Alaş ziyalıları Mäskeude twrıp jwmıs istegen. Smağwl Säduaqasov 1928 jılı Mäskeuge barıp, 1933 jılğa deyin twrdı. Alaştıñ Mäskeudegi sol qiın da kürdeli kezderin zertteu men üşin kün tärtibinde twr. Bwl kezeñge qatıstı kitaptar öte az. Öte bir kürestiñ kezeñi bolğan şaqtar ğoy.

Biz az ziyalınıñ özin böluge dayarmız. Säken Seyfullin men Twrar Rısqwlov bol'şeviktik bağıtta boldı, Älihandar Alaş bağıtında qalğanımen sayasatqa aralasqan joq. Biraq sonıñ özinde Twrar men Säkenniñ özderi qızmet etken biliktiñ tragediyağa alıp kelgenin sezingenderin jetkizetin derekterbar. Sol derekterdi jarıqqa şığarsam deymin. Olar birıñğay bol'şeviktiñ bağıtta boldı degenge-de senuge bolmaydı.

Twrar Rısqwlov Jahanşa Dosmwhamedov pen baja bolğan. Sonday, aq, Twrar ataqtı Mwhamedjan Tınışpaevqa Türksib temir jolınıñ jauaptı uçaskesin senip tapsırğan. Älihan Bökeyhanovqa barıp, aqıldasıp otırğan. Twrar Rısqwlov Jahanşa Dosmwhamedov pen baja bolğan. Sonday, aq, Twrar ataqtı Mwhamedjan Tınışpaevqa Türksib temir jolınıñ jauaptı uçaskesin senip tapsırğan. Älihan Bökeyhanovqa barıp, aqıldasıp otırğan.

Qaske Ötekin degen kisi derekterinde: «Säkendi biz jılauıq komissar dep aytatınbız. Sebebi elge barıp kelgen sayın eñkildep jılaytın. Halıqtıñ jağdayın körip işi aşitın» dep jazğan. Adamnıñ sanasınıñ ekige jarıluı, jeke basınıñ tragediyası degen osı emes pe? Anau bol'şevik, mınau Alaşşıl dep jazatın avtorlar da bar. Esesine biz ziyalılarımızdıñ arasınan baylanıs izdeuimiz kerek. Bar qazaq bir qazaq degendey, olardıñ qiın jağdaylardağı qarım-qatınastarın jaña formatta tüsindire aluımız kerek. Äytepese onsızda az qazaqtı bölip bölşektegennen biz eşteñe wtpaymız. Meniñ osı taqırıptardıı zerttep, elge oy tastap köpşilik nazarına jetkizsem degen nietim bar.

Swhbattasqan Oljas BERKİNBAEV
© e-history.kz

(Tüpnwsqadağı taqırıp: Dihan Qamzabekwlı f.ğ.d., professor: «Alaş taqırıbında aqtañdaqtar köp»)