بۇقارباي باتىر (1690-1780-85)
kerey.kz
ءار قانداي ەلدىڭ قاۋىمداس تايپالىق ءومىرى باستان وتكىزبەگەنى كەمدە-كەم بولادى. ال تايپالىق ەل دەگەن قانداس نەمەسە ارمان-تىلەگى بىرگە حالىقتى مەڭىرەسە سول تايپالاردىڭ قورمالى اقىلگوي داناسى بولعان ەدى. سول سەركەسى نەنى ايتسا حالقى ەكى ەتپەي ورىنداپ وتىرۋى، سول پىرىلەرىنىڭ دانالىعىنا مويىنداۋدان كەلىپ شىققان بولۋ ءشۇباسىز عوي.
ەندەشە ءبىزدىڭ تىلىمىزگە تيەك بولىپ وتىرعان بۇقارباي اتامىز دا يتەلى رۋىنىڭ كوش باسشىسى دانا-دانىشپانى، ونەكى كەرەيدىڭ ۇلاعاتتى ءتالىماتشىسى، ورتا جۇزدە اتى شىققان ەر جۇرەك باتىر، ابىلايدىڭ جيىرمابەس باتىرىنىڭ ءبىرى.
بۇقارباي ەلتوقۇلى 1690. جىلداردا قالبا وڭىرىندە دۇنيەگە كەلگەن. توقتاعۇل كاريادان قاراش، توعاس، توعاناس، اعاناس، بۇقارباي دەگەن ۇلدار بولعان. ەستۋگە قاراعاندا اكەسى ەلتوق شىلىڭگىر ۇستا بولعاندىقتان، سول كەزدە “ەلتوقتىڭ قىلىشى-اي، قانجارى-اي” دەگىزگەن ونەر يەسى بولعان. بۇقارباي ۇيادان كوزىن اشا اكەسىنىڭ قولىنان شىعىپ جاتاتىن قارۋ-جاراقتارمەن تانىسىپ ءارى سول قارۋلاردى ىستەتۋدىڭ ونەرىنە جاعالاسا باستاعان. اكەسى ۇلىنىڭ كەسەك تۇلعاسىنا، ايدىندى مىنەزىنە قاراپ، ونىڭ ەرتەڭىنەن ۇمىتتەنىپ قايدا قارۋ ونەرىنە جاتتىق ادامدار بار دەسە، سونىڭ الدىنا بارىپ، ۇيرەنۋىنە وراي جاراتىپ بەرىپ، وسى ارقىلى ول وتتى ازامات بولىپ ەرجەتەدى. ەل ىشىندە بۇقارباي ءونتورت، ونبەس جاستارىندا توبەلەسكەن ەكى ازاماتتىڭ اراسىنا ءتۇسىپ قويدىرا الماعان سوڭ، ءار ەكەۋىن دە سويىلعا جىعىپ كەتكەن ەكەن دەگەن ءسوز بار. ونالتى، ونجەتى جاستارىندا ەكى تايپا ەلدىڭ مال داۋىمەن بولعان قىرقىسىن ەكى اۋىلدىڭ بيلەرى شەشە الماي ابىرجىعاندا بۇقارباي نوقتا اعاسى اتىنان داۋعا ءتۇسىپ، “ۇرلادى” دەپ جالاعا قالعان ادامنىڭ موينىنا ارقان سالىپ اتقا سۇيرەتەمىز دەپ قوقاي كورسەتكەندە الگى قارالانۋشى سول بۇرىڭعى ءوزىن اقتاعان نيەتتەن جازباعانىن اۋاشالاپ الىپ “ۇرلاندى” دەگەن ءبىر ايعىر ءۇيىردى ەلگە تاراتىپ داۋدى اقىرلاستىرامىز… دەپ كەسىم ايتقاندا مالدان ايرىلاتىن باستانعان جالاقوردىڭ شىندىققا كوشكەندىگىن، ءسويتىپ داۋدىڭ اق-ناقاعىنا جەتكەن بۇقاربايدىڭ زەرەكتىگىنە ەل ريزا بولىپتى، داۋىنا ءبىتىم ايتاتىن ادام بولعان ەكەن.
كەرەي-نايمان اراسىنداعى داۋ اقمىرزا دەگەن ادامنىڭ ولىمىنەن سوڭ، ءتىپتى ۋشىعا باستاسا كەرەك. سول كەزدە ارىسقا ءتۇسىپ جۇرەتىن بۇقارباي ىرگەلى ەلدىڭ اتاقتى بالۋانىن وسى توبىردا جىعىپ كەتكەندىگى ءۇشىن، كوپ رۋ از رۋعا وكتەمدىك ەتپەك بولىپ، جوق جەردەن داۋ شىعارىپ، تويدىڭ اقىرىن توبەلەسكە اينالدىرىپتى. سول جولى بۇقارباي سىعايلانعان ىرگەلى ەلدىڭ ونسەگىز مىقتىسىن قامشىسىمەن ۇرىپ ءتۇسىرىپ، بايلاپ العان ەكەن. بۇل وقيعا بۇقاربايدىڭ اتىن ءبۇتىن كەرەي ەمەس، ورتا جۇزگە تاراتقان ەكەن.
بۇقاربايدىڭ قامشىگەرلىگىن جاراعان بۋرانى قاسقالاپ تارتقاندا قامشىسى بۋرانىڭ باسىن قىلىش پەن شاپقانداي ءتىلىپ تۇسكەن، بالۋاندىعى اتان تۇيەنى كوتەرىپ، ومىرىندە جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەن داقبىرتى ەلگە جايىلا باستاپتى. سول ءبىر تۇبەك ساقتايتىن ارلانى بار زاماندا ءوز ەلىندە ايباتى اسقان باتىر ۇل بولماسا، ساعى سىنىپ باسقالاردىڭ تىزەسىندە كەتەتىن داۋىردە بۇقاربايدى ەلى پانا تۇتادى.
موڭعۇل، قازاقتىڭ قاقتىعىسىنان تىس، كۇشتى السىزگە وكتەم داۋىردە جاۋىنىڭ بەتىن قايتارىپ داۋىن تىندىرىپ قايتاتىن باتىردىڭ قان مايداندا تولارساقتان قان كەشىپ، ەل ءۇشىن زار جۇتقان كۇندەرى كوپ بولعان كورىنەدى. اسىرەسە، بۇقارباي بارشىن تارتقان كەزدەرىندە ءار رۋ “تورە” ەلىنەن وزدەرىنە بيلىك جۇرگىزەتىن تورەلەردى تۇرعىزىپ وزدەرىن تورەنىڭ تولەڭگىنى ساناپ جاتقاندا، بۇقارباي تولەنگىت دەگەنىڭ از عانا بيلىك باسىنداعىلاردىڭ قۇلىنا ايلاناتىندىعىن اڭعارىپ ءوز ەلىن تورەگە تولەنگىت ەتۋگە تورەدەن بيلىك جۇرگىزۋشى الۋعا باس تارتىپ رۋىن اۋاشا الىپ، ءوزىنىڭ باسقارۋىندا قالدىرعان.
اسىرەسە، تورە ەلىنىڭ “قارادان قىز السا دا، قىز بەرمەۋ دەگەن زاكۇنىنە تۇپتەن قارسى تۇرىپ “مەنىڭ ەلىم وزىنەن المايدى، باسقا ەلدەن الادى. ءدال قىزىن تورەگە بەرمەيدى” دەپ ەلىن تەڭسىزدىكتەن اۋاشا اكەتەدى. كوپ ەلدەن ىرگەسىن اۋاشا سالعان از ەل ۇزاماي تۇرمىستان قىسىلىپ قۇدا-جەگجاتتىقتان ايرىلا باستاعان قيىنشىلىقتان ءتۇرلى ونەر ارقىلى قۇتىلاتىندىعىن ەسكەرگەن بۇقارباي، ەلىن الۋان ءتۇرلى ونەرمەن شۇعىلداندىرىپ، ءوز ەنبەكتەرىن ساۋداعا سالۋعا ءناسيحاتتايدى. بۇقارباي ەلى ءتۇرلى قولونەرمەن وزدەرىن بۇل ورتاعا تانىتا باستادى. سول كەزدە “يتەلىگە ۇل تۋسا، ونەرگە كۇن تۋادى” “يتەلىنىڭ ەڭ جامانى اعاش باسىن قايىرا الا بىلەدى” دەگەن سوزدەر قالعان.
ۋاقىتتىڭ وتۋىمەن مۇنداي ونەردىڭ ءبىر جەردە شوعىرلانۋىنان بازارىنىڭ بولمايتىندىعى ايگىلەنىپ اقىرى زەرگەرلىك، تەمىرشىلىك، اعاششىلىق دەيسىز بە ءتۇرلى ونەردى باسقا ەلدىڭ بۇيىرۋىنا جاراي سول اۋىلعا بارىپ ىستەپ بەرەتىن بولعان. ءسويتىپ تۇرمىستىق قاجەتىمەن بۇقارباي ەلىن بىرتە-بىرتە ءار رۋدىڭ اراسىنا ەرىكسىز بىتىراتا باستاۋىنا ءماجبۇر بولادى. بۇقاباي ءوز رۋىن اۋاشا الىپ شىققان سوڭ دا وزدەرىنە قاقتىقىسقان ىشكى-سىرتقى جاۋلارمەن ولىسپەي-بىرىسپەي ايقاسا ءبىلدى. بۇقارباي ەلى بۇقارباي باتىردىڭ ايباتىمەن بوكدە ەلگە بودام بولماي بەيبىت ءومىر وتكىزىپ وتىرا بەردى.
ەل ىرگەسى بۇزىلىپ تىنىش جاتقان قازاق دالاسىنا جوڭعارلىقتار شاپقىنشىلىق جاساپ، ەل شەتىنە تيگەن جاۋدان ەلىن امان الىپ قالۋ ءۇشىن ابىلايحان توڭىرەگىندەگى ەل باتىرلارىن سيىردىڭ بۇيرەگىنشە بولىنبەي ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، ءتونىپ كەلگەن جاۋعا قارسى تۇرۋعا ۇندەپ، تروڭىرەگىنە ەگەي ەرلەردى توپتاعاندا يتەلىدەن ەرتكەن جاساعى بار جاس جىگىت بۇقارباي دا ابىلايدىڭ توڭىرەگىنە توپتالعان جيىرمابەس باتىردىڭ ءبىرى بولىپ تولارساقتان قان كەشىپ، اتويلاپ العا شىعىپ، كوزگە تۇسكەن ەكەن. بۇقارباي ابىلايعا بارعاندا اتادان قالعان ءبورىنىڭ باس سۋرەتى تۇسىرىلگەن تۋىن كوتەرىپ بارىپتى دەسەدى. ابىلاي قوسىنىنا ەڭ العاش كەلە قالعان دا قارۋ ونەرىنە جەتىك بۇقارباي جوڭعارلىقتاردىڭ جەكپە-جەك شاقىرعان ءتورت باتىرىن ارت-ارتىنا جەر قۇشتىرادى. قارسى كەلگەن جاۋىنا كۇشىمەن دە، ونەرىمەن دە قاپتال كەلىپ، جاۋىن ارت-ارتىنان جەر قۇشتىرعان باتىردان كوز الماي تۇرعان ابىلاي قاسىنداعىلارعا: “مىناۋ قايسى باتىر؟” دەپ قالعان ەكەن. تۇرعانداردىڭ ءبىرى: “ورتا ءجۇزدىڭ ىشىندە كەرەيدىڭ يتەلىسىنەن شىققان كوكجال بۇقارباي” دەسە كەرەك. سوندا ابىلاي ات ۇستىندە تۇرىپ ءوزى “بۇقارباي، بۇقارباي” دەپ داۋىستاعان ەكەن. توپتى جاساق بۇقاربايلاپ، اسپان استىن زەل-زال ەتەدى. وسىدان باستاپ بۇقاربايدىڭ ەرەن ەرلىگى ەل الدىندا ايگىلەنىپ توڭىرەگىنە تاراپ جاتادى. يتەلى رۋى ءوز ىشىندە مەيلى بالۋان سالسىن، مەيلى ات شاپتىرسىن، ياكي جاۋعا اتويلاسىن بۇقاربايدى ۇران ەتكەن. باتىر اتامىز ءوزىنىڭ ەرەن ەرلىگىن ءوز ومىرىندە تالاي جەرلەردە كورسەتىپ كەلدى. اسىرەسە 1771 جىلدارداعى “سارسۋدىڭ” باتىسىنداعى “بۇلانتى” وزەنى بويىندا بوگەنباي باستاعان باتىرلارمەن بىرگە جوڭعارلىقتارعا سىلەيتە سوققى بەرگەن.
بۇقارباي ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ءوز رۋىن باسقالارعا بودام ەتپەۋ جولىندا كۇرەسكەندىكتەن، ۇلى كاريالار اراسىندا “نوقتا اعاسىنىڭ قانى تازا، قىزىنان الساق ەدى” دەيتىن اڭىز قالعان ەكەن. مىنە وسى باتىر اتامىز 1771-1811 جىلدارى اراسىندا جاسىندا اق ولىممەن كەتتى. ونىڭ سۇيەگى “جىلاعاش” دەگەن جەردە دەسەدى.
ءيا، ءوز ءومىرىن، بار جان-ءتانىن حالقىنا ارناپ، ايانباي قۇلشىنىپ كەتكەن باتىر اتى حالقىنا رۋھ، جىگەر بەرىپ ۇرانعا اينالىپ كەلدى. بۇقارباي اتى شىققاندا قىزبايتىن قان، بۇزبايتىن قامال بولمايدى. باتىر ەسىمى تالاي جاۋدىڭ ساعىن سىندىرىپ، دوسىنىڭ ابىرويىن ءوسىرىپ كەلدى. ەسىمىڭ ماڭگى ولمەيدى، باتىر اتا!
باياحمەت جۇماباي ۇلى. يتەلى شەجىرەسى. بەت 20.
Bukarbay batur eltokoğlu.
A piece of the section summary:
The Cossack Hanlarından Abılayhan’s most powerful yiğitlerinin among congarlara bukarbay batur, on the way to the war against the head of a wolf tuğunu they received. This is one of the wars, four jongar military suddenly came across dördünüde down. Subsequent Abılayhan: ” this batur from whom?” Asking. He was the middle one jüz-kerey ïteli sülalesinden out of gökyeleli (Bozkurt) Bukarbay. At that time, ” riding abılayhan bukarbay, bukarbay!..” So throw nara. All soldiers always suddenly started throwing nara place-the sky inletirler. After that bukarbay’s prowess legendary.
So I called 12 bukarbay kerey a branch of the tall ïteli kökbulak-National Kıyam Nidası it becomes.
*Değerli arkadaşlar. Kazak tarihindeki ilk akla gelen isim olan Abılayhan’ın (1711-1781) serdarlarından Buqarbay Bahadır hakkındaki Kazak eski (arap) alfabesiyle yazılan biyografiden Latin ve Kiril alfabesine çevirdim.
This turkey türkçesine I turn it back, I’m going to share with you guys.
*
Buqarbay stabbing (1690-1780-85)
Är qanday eldiñ qawımdas taypalıq ömiri bastan ötkizbegeni kemde-kem boladı. Al taypalıq el degen qandas nemese arman-tilegi birge xalıqtı meñirese sol taypalardıñ qormalı aqılgöy danası bolğan edi. Sol serkesi neni aytsa xalqı eki etpey orındap otırwı، sol pirileriniñ danalığına moyındawdan kelip şıqqan bolw şübäsiz ğoy.
Endeşe bizdiñ tilimizge tïek bolıp otırğan Buqarbay atamız da Ïteli rwınıñ köş basşısı dana-danışpanı، oneki Kereydiñ ulağattı tälimatşısı، Orta Jüzde atı şıqqan er jürek batır, Abılaydıñ jïırmabes batırınıñ biri.
Buqarbay Eltoqulı 1690. Jıldarda qalba öñirinde dünïege kelgen. Toqtağul Kärïyadan Qaraş Toğas,،،،،،، toğanas ağanas buqarbay bolğan uldar a tower that touched. Estwge qarağanda äkesi eltoq şiliñgir master bolğandıqtan, left kezde “Eltoqtıñ Qılışı-months, Qanjarı-month” suggest degizgen ïesi bolğan. Anyway, buqarbay uyadan közin äkesiniñ qolınan şığıp jatatın qarw-jaraqtarmen tanısıp äri left qarwlardı istetwdiñ jağalasa bastağan your advice or your charity. Äkesi ulınıñ dung, tulğasına aydındı minezine qarap, onıñ erteñinen ümittenip qayda qarw jattıq advice adamdar bar, dese sonıñ aldına barıp, excuse me üyrenwine jaratıp berip, be arqılı osı ottı azamat bolıp erjetedi.
El Business Ontört, fifteen buqarbay jastarında töbelesken attachment between azamattıñ tüsip qoydıra almağan soñ، we also ekewin soyılğa jığıp ketken eken promise a tower that touched the bar. Sixteen, jastarında attachment onjeti taypa eldiñ mal dawımen bolğan qırqısın attachment bïleri awıldıñ şeşe almay abırjığanda buqarbay noqta ceremoniously dawğa atınan tüsip, ” Urladı ” dep jalağa qalğan adamnıñ arqan glimpses moynına atqa süyretemiz dep qoqay körsetkende älgi qaralanwşı left burıñğı özin aqtağan nïetten jazbağanın awaşalap and ” A ” urlandı ayğır üyirdi dawdı aqırlastıramız elge scan… Dep cutting aytqanda stuff bastanğan ayrılatın jalaqordıñ şındıqqa köşkendigin, söytip dawdıñ aq-naqağına jetken buqarbaydıñ zerektigine el rïza bolıptı، dawına deadline bolğan eken aytatın man.Kerey-Nayman arasındağı daw Aqmırza degen adamnıñ öliminen soñ، tipti wşığa bastasa kerek. Sol kezde arısqa tüsip jüretin Buqarbay irgeli eldiñ ataqtı balwanın osı tobırda jığıp ketkendigi üşin, köp rw az rwğa öktemdik etpek bolıp, joq jerden daw şığarıp, toydıñ aqırın töbeleske aynaldırıptı. Sol jolı Buqarbay sığaylanğan irgeli eldiñ onsegiz mıqtısın qamşısımen urıp tüsirip, baylap alğan eken. Bul oqïğa Buqarbaydıñ atın bütin Kerey emes, Orta jüzge taratqan eken.Buqarbaydıñ qamşıgerligin jarağan bwranı qasqalap tartqanda qamşısı bwranıñ press qılış pen şapqanday tilip tüsken, throwing balwandığı tüyeni köterip, ömirinde jawırını jerge tïmegen daqbırtı elge jayıla bastaptı. Left a tübek saqtaytın arlanı bar also aybatı self-hand asqan dip ul bolmasa, right sınıp basqalardıñ tizesinde ketetin däwirde buqarbaydı eli pana tutadı.
Moñğul, Qazaqtıñ qaqtığısınan tıs, küşti älsizge öktem däwirde jawınıñ betin qaytarıp dawın tındırıp qaytatın batırdıñ qan maydanda tolarsaqtan qan keşip, el üşin zar jutqan künderi köp bolğan körinedi. Äsirese, Buqarbay barşın tartqan kezderinde är rw “tore” elinen özderine bïlik jürgizetin törelerdi turğızıp özderin töreniñ töleñgini sanap jatqanda, Buqarbay tölengit degeniñ az ğana bïlik basındağılardıñ qulına aylanatındığın añğarıp öz elin törege tölengit etwge töreden bïlik jürgizwşi alwğa bas tartıp rwın awaşa alıp, öziniñ basqarwında qaldırğan.
Äsirese, custom qaradan eliniñ “Qız Alsa, in a tower that touched bermew qız zäkünine tube turıp” qarsı meniñ my hand, receiving özinen aladı basqa overhaul. Däl qızın törege bermeydi ” dep hand awaşa teñsizdikten äketedi. He’s hand awaşa irgesin salğan less el uzamay turmıstan qısılıp quda-jegjattıqtan ayrıla bastağan qïınşılıqtan suggest türli arqılı qutılatındığın eskergen buqarbay, your hand alwan suggesting türli şuğıldandırıp, self-enbekterin sawdağa salwğa näsïxattaydı. Buqarbay Eli türli qolönermen find özderin bastadı tanıta a partner. Left Kezde ” Ïtelige ul twsa, motion twadı ” ” kün ïteliniñ eñ jamanı ağaş press qayıra ala has sharpened it qalğan sözder a tower that touched “.
Waqıttıñ ötwimen munday önerdiñ bir jerde şoğırlanwınan bazarınıñ bolmaytındığı äygilenip aqırı zergerlik, temirşilik, ağaşşılıq deysiz be türli önerdi basqa eldiñ buyırwına jaray sol awılğa barıp istep beretin bolğan. Söytip turmıstıq qajetimen Buqarbay elin birte-birte är rwdıñ arasına eriksiz bıtırata bastawına mäjbur boladı. Buqabay öz rwın awaşa alıp şıqqan soñ da özderine qaqtıqısqan işki-sırtqı jawlarmen ölispey-birispey ayqasa bildi. Buqarbay eli Buqarbay batırdıñ aybatımen bökde elge bodam bolmay beybit ömir ötkizip otıra berdi.
El irgesi buzılıp tınış jatqan Qazaq dalasına joñğarlıqtar şapqınşılıq jasap, el şetine tïgen jawdan elin aman alıp qalw üşin Abılayxan töñiregindegi el batırların sïırdıñ büyreginşe bölinbey bir jağadan bas, bir jeñnen qol şığarıp, tönip kelgen jawğa qarsı turwğa ündep, tröñiregine egey erlerdi toptağanda Ïteliden ertken jasağı bar jas jigit Buqarbay da Abılaydıñ töñiregine toptalğan jïırmabes batırdıñ biri bolıp tolarsaqtan qan keşip, atoylap alğa şığıp, közge tüsken eken. Buqarbay Abılay’ğa barğanda atadan qalğan böriniñ bas swreti tüsirilgen twın köterip barıptı desedi. Abılay qosınına eñ alğaş kele qalğan da qarw önerine jetik Buqarbay Joñğarlıqtardıñ jekpe-jek şaqırğan tört batırın art-artına jer quştıradı. Qarsı kelgen jawına küşimen de, önerimen de qaptal kelip, jawın art-artınan jer quştırğan batırdan köz almay turğan Abılay qasındağılarğa: “Mınaw qaysı batır?” dep qalğan eken. Turğandardıñ biri: “Orta jüzdiñ işinde Kereydiñ Ïtelisinen şıqqan kökjal Buqarbay” dese kerek. Sonda Abılay at üstinde turıp özi “Buqarbay, Buqarbay” dep dawıstağan eken. Toptı jasaq Buqarbaylap, aspan astın zel-zal etedi. Osıdan bastap Buqarbaydıñ eren erligi el aldında äygilenip töñiregine tarap jatadı. Ïteli rwı öz işinde meyli balwan salsın, meyli at şaptırsın, yakï jawğa atoylasın Buqarbaydı uran etken. Batır atamız öziniñ eren erligin öz ömirinde talay jerlerde körsetip keldi. Äsirese 1771 jıldardağı “Sarswdıñ” batısındağı “Bulantı” özeni boyında Bögenbay bastağan batırlarmen birge Joñğarlıqtarğa sileyte soqqı bergen.
Buqarbay ömiriniñ soñına call it self-rwın basqalarğa bodam etpew jolında küreskendikten, “between kärïyalar ulı noqta ağasınıñ qanı taza, qızınan alsaq edi” deytin añız qalğan eken. Vervain osı dip our ancestor 1771-1811 jasında aq jıldarı between ölimmen anonymous. Onıñ Süyegi “Jılağaş” Desedi Jerde a tower that touched.
Ïä، öz ömirin, bar jan-tänin xalqına arnap, ayanbay qulşınıp ketken batır atı xalqına rwh, jiger berip uranğa aynalıp keldi. Buqarbay atı şıqqanda qızbaytın qan, buzbaytın qamal bolmaydı. Batır esimi talay jawdıñ sağın sındırıp, dosınıñ abıroyın ösirip keldi. Esimiñ mäñgi ölmeydi, batır ata!
Bayaxmet Jumabay ulı. Ïteli Şejiresi. Bet 20.
*
بۇقارباي باتىر (1690-1780-85)
ءار قانداي ەلدىڭ قاۋىمداس تايپالىق ءومىرى باستان وتكىزبەگەنى كەمدە-كەم بولادى. ال تايپالىق ەل دەگەن قانداس نەمەسە ارمان-تىلەگى بىرگە حالىقتى مەڭىرەسە سول تايپالاردىڭ قورمالى اقىلگوي داناسى بولعان ەدى. سول سەركەسى نەنى ايتسا حالقى ەكى ەتپەي ورىنداپ وتىرۋى، سول پىرىلەرىنىڭ دانالىعىنا مويىنداۋدان كەلىپ شىققان بولۋ ءشۇباسىز عوي.
ەندەشە ءبىزدىڭ تىلىمىزگە تيەك بولىپ وتىرعان بۇقارباي اتامىز دا يتەلى رۋىنىڭ كوش باسشىسى دانا-دانىشپانى، ونەكى كەرەيدىڭ ۇلاعاتتى ءتالىماتشىسى، ورتا جۇزدە اتى شىققان ەر جۇرەك باتىر، ابىلايدىڭ جيىرمابەس باتىرىنىڭ ءبىرى.
بۇقارباي ەلتوقۇلى 1690. جىلداردا قالبا وڭىرىندە دۇنيەگە كەلگەن. توقتاعۇل كاريادان قاراش، توعاس، توعاناس، اعاناس، بۇقارباي دەگەن ۇلدار بولعان. ەستۋگە قاراعاندا اكەسى ەلتوق شىلىڭگىر ۇستا بولعاندىقتان، سول كەزدە “ەلتوقتىڭ قىلىشى-اي، قانجارى-اي” دەگىزگەن ونەر يەسى بولعان. بۇقارباي ۇيادان كوزىن اشا اكەسىنىڭ قولىنان شىعىپ جاتاتىن قارۋ-جاراقتارمەن تانىسىپ ءارى سول قارۋلاردى ىستەتۋدىڭ ونەرىنە جاعالاسا باستاعان. اكەسى ۇلىنىڭ كەسەك تۇلعاسىنا، ايدىندى مىنەزىنە قاراپ، ونىڭ ەرتەڭىنەن ۇمىتتەنىپ قايدا قارۋ ونەرىنە جاتتىق ادامدار بار دەسە، سونىڭ الدىنا بارىپ، ۇيرەنۋىنە وراي جاراتىپ بەرىپ، وسى ارقىلى ول وتتى ازامات بولىپ ەرجەتەدى. ەل ىشىندە بۇقارباي ءونتورت، ونبەس جاستارىندا توبەلەسكەن ەكى ازاماتتىڭ اراسىنا ءتۇسىپ قويدىرا الماعان سوڭ، ءار ەكەۋىن دە سويىلعا جىعىپ كەتكەن ەكەن دەگەن ءسوز بار. ونالتى، ونجەتى جاستارىندا ەكى تايپا ەلدىڭ مال داۋىمەن بولعان قىرقىسىن ەكى اۋىلدىڭ بيلەرى شەشە الماي ابىرجىعاندا بۇقارباي نوقتا اعاسى اتىنان داۋعا ءتۇسىپ، “ۇرلادى” دەپ جالاعا قالعان ادامنىڭ موينىنا ارقان سالىپ اتقا سۇيرەتەمىز دەپ قوقاي كورسەتكەندە الگى قارالانۋشى سول بۇرىڭعى ءوزىن اقتاعان نيەتتەن جازباعانىن اۋاشالاپ الىپ “ۇرلاندى” دەگەن ءبىر ايعىر ءۇيىردى ەلگە تاراتىپ داۋدى اقىرلاستىرامىز… دەپ كەسىم ايتقاندا مالدان ايرىلاتىن باستانعان جالاقوردىڭ شىندىققا كوشكەندىگىن، ءسويتىپ داۋدىڭ اق-ناقاعىنا جەتكەن بۇقاربايدىڭ زەرەكتىگىنە ەل ريزا بولىپتى، داۋىنا ءبىتىم ايتاتىن ادام بولعان ەكەن.
كەرەي-نايمان اراسىنداعى داۋ اقمىرزا دەگەن ادامنىڭ ولىمىنەن سوڭ، ءتىپتى ۋشىعا باستاسا كەرەك. سول كەزدە ارىسقا ءتۇسىپ جۇرەتىن بۇقارباي ىرگەلى ەلدىڭ اتاقتى بالۋانىن وسى توبىردا جىعىپ كەتكەندىگى ءۇشىن، كوپ رۋ از رۋعا وكتەمدىك ەتپەك بولىپ، جوق جەردەن داۋ شىعارىپ، تويدىڭ اقىرىن توبەلەسكە اينالدىرىپتى. سول جولى بۇقارباي سىعايلانعان ىرگەلى ەلدىڭ ونسەگىز مىقتىسىن قامشىسىمەن ۇرىپ ءتۇسىرىپ، بايلاپ العان ەكەن. بۇل وقيعا بۇقاربايدىڭ اتىن ءبۇتىن كەرەي ەمەس، ورتا جۇزگە تاراتقان ەكەن.
بۇقاربايدىڭ قامشىگەرلىگىن جاراعان بۋرانى قاسقالاپ تارتقاندا قامشىسى بۋرانىڭ باسىن قىلىش پەن شاپقانداي ءتىلىپ تۇسكەن، بالۋاندىعى اتان تۇيەنى كوتەرىپ، ومىرىندە جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەن داقبىرتى ەلگە جايىلا باستاپتى. سول ءبىر تۇبەك ساقتايتىن ارلانى بار زاماندا ءوز ەلىندە ايباتى اسقان باتىر ۇل بولماسا، ساعى سىنىپ باسقالاردىڭ تىزەسىندە كەتەتىن داۋىردە بۇقاربايدى ەلى پانا تۇتادى.
موڭعۇل، قازاقتىڭ قاقتىعىسىنان تىس، كۇشتى السىزگە وكتەم داۋىردە جاۋىنىڭ بەتىن قايتارىپ داۋىن تىندىرىپ قايتاتىن باتىردىڭ قان مايداندا تولارساقتان قان كەشىپ، ەل ءۇشىن زار جۇتقان كۇندەرى كوپ بولعان كورىنەدى. اسىرەسە، بۇقارباي بارشىن تارتقان كەزدەرىندە ءار رۋ “تورە” ەلىنەن وزدەرىنە بيلىك جۇرگىزەتىن تورەلەردى تۇرعىزىپ وزدەرىن تورەنىڭ تولەڭگىنى ساناپ جاتقاندا، بۇقارباي تولەنگىت دەگەنىڭ از عانا بيلىك باسىنداعىلاردىڭ قۇلىنا ايلاناتىندىعىن اڭعارىپ ءوز ەلىن تورەگە تولەنگىت ەتۋگە تورەدەن بيلىك جۇرگىزۋشى الۋعا باس تارتىپ رۋىن اۋاشا الىپ، ءوزىنىڭ باسقارۋىندا قالدىرعان.
اسىرەسە، تورە ەلىنىڭ “قارادان قىز السا دا، قىز بەرمەۋ دەگەن زاكۇنىنە تۇپتەن قارسى تۇرىپ “مەنىڭ ەلىم وزىنەن المايدى، باسقا ەلدەن الادى. ءدال قىزىن تورەگە بەرمەيدى” دەپ ەلىن تەڭسىزدىكتەن اۋاشا اكەتەدى. كوپ ەلدەن ىرگەسىن اۋاشا سالعان از ەل ۇزاماي تۇرمىستان قىسىلىپ قۇدا-جەگجاتتىقتان ايرىلا باستاعان قيىنشىلىقتان ءتۇرلى ونەر ارقىلى قۇتىلاتىندىعىن ەسكەرگەن بۇقارباي، ەلىن الۋان ءتۇرلى ونەرمەن شۇعىلداندىرىپ، ءوز ەنبەكتەرىن ساۋداعا سالۋعا ءناسيحاتتايدى. بۇقارباي ەلى ءتۇرلى قولونەرمەن وزدەرىن بۇل ورتاعا تانىتا باستادى. سول كەزدە “يتەلىگە ۇل تۋسا، ونەرگە كۇن تۋادى” “يتەلىنىڭ ەڭ جامانى اعاش باسىن قايىرا الا بىلەدى” دەگەن سوزدەر قالعان.
ۋاقىتتىڭ وتۋىمەن مۇنداي ونەردىڭ ءبىر جەردە شوعىرلانۋىنان بازارىنىڭ بولمايتىندىعى ايگىلەنىپ اقىرى زەرگەرلىك، تەمىرشىلىك، اعاششىلىق دەيسىز بە ءتۇرلى ونەردى باسقا ەلدىڭ بۇيىرۋىنا جاراي سول اۋىلعا بارىپ ىستەپ بەرەتىن بولعان. ءسويتىپ تۇرمىستىق قاجەتىمەن بۇقارباي ەلىن بىرتە-بىرتە ءار رۋدىڭ اراسىنا ەرىكسىز بىتىراتا باستاۋىنا ءماجبۇر بولادى. بۇقاباي ءوز رۋىن اۋاشا الىپ شىققان سوڭ دا وزدەرىنە قاقتىقىسقان ىشكى-سىرتقى جاۋلارمەن ولىسپەي-بىرىسپەي ايقاسا ءبىلدى. بۇقارباي ەلى بۇقارباي باتىردىڭ ايباتىمەن بوكدە ەلگە بودام بولماي بەيبىت ءومىر وتكىزىپ وتىرا بەردى.
ەل ىرگەسى بۇزىلىپ تىنىش جاتقان قازاق دالاسىنا جوڭعارلىقتار شاپقىنشىلىق جاساپ، ەل شەتىنە تيگەن جاۋدان ەلىن امان الىپ قالۋ ءۇشىن ابىلايحان توڭىرەگىندەگى ەل باتىرلارىن سيىردىڭ بۇيرەگىنشە بولىنبەي ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، ءتونىپ كەلگەن جاۋعا قارسى تۇرۋعا ۇندەپ، تروڭىرەگىنە ەگەي ەرلەردى توپتاعاندا يتەلىدەن ەرتكەن جاساعى بار جاس جىگىت بۇقارباي دا ابىلايدىڭ توڭىرەگىنە توپتالعان جيىرمابەس باتىردىڭ ءبىرى بولىپ تولارساقتان قان كەشىپ، اتويلاپ العا شىعىپ، كوزگە تۇسكەن ەكەن. بۇقارباي ابىلايعا بارعاندا اتادان قالعان ءبورىنىڭ باس سۋرەتى تۇسىرىلگەن تۋىن كوتەرىپ بارىپتى دەسەدى. ابىلاي قوسىنىنا ەڭ العاش كەلە قالعان دا قارۋ ونەرىنە جەتىك بۇقارباي جوڭعارلىقتاردىڭ جەكپە-جەك شاقىرعان ءتورت باتىرىن ارت-ارتىنا جەر قۇشتىرادى. قارسى كەلگەن جاۋىنا كۇشىمەن دە، ونەرىمەن دە قاپتال كەلىپ، جاۋىن ارت-ارتىنان جەر قۇشتىرعان باتىردان كوز الماي تۇرعان ابىلاي قاسىنداعىلارعا: “مىناۋ قايسى باتىر؟” دەپ قالعان ەكەن. تۇرعانداردىڭ ءبىرى: “ورتا ءجۇزدىڭ ىشىندە كەرەيدىڭ يتەلىسىنەن شىققان كوكجال بۇقارباي” دەسە كەرەك. سوندا ابىلاي ات ۇستىندە تۇرىپ ءوزى “بۇقارباي، بۇقارباي” دەپ داۋىستاعان ەكەن. توپتى جاساق بۇقاربايلاپ، اسپان استىن زەل-زال ەتەدى. وسىدان باستاپ بۇقاربايدىڭ ەرەن ەرلىگى ەل الدىندا ايگىلەنىپ توڭىرەگىنە تاراپ جاتادى. يتەلى رۋى ءوز ىشىندە مەيلى بالۋان سالسىن، مەيلى ات شاپتىرسىن، ياكي جاۋعا اتويلاسىن بۇقاربايدى ۇران ەتكەن. باتىر اتامىز ءوزىنىڭ ەرەن ەرلىگىن ءوز ومىرىندە تالاي جەرلەردە كورسەتىپ كەلدى. اسىرەسە 1771 جىلدارداعى “سارسۋدىڭ” باتىسىنداعى “بۇلانتى” وزەنى بويىندا بوگەنباي باستاعان باتىرلارمەن بىرگە جوڭعارلىقتارعا سىلەيتە سوققى بەرگەن.
بۇقارباي ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ءوز رۋىن باسقالارعا بودام ەتپەۋ جولىندا كۇرەسكەندىكتەن، ۇلى كاريالار اراسىندا “نوقتا اعاسىنىڭ قانى تازا، قىزىنان الساق ەدى” دەيتىن اڭىز قالعان ەكەن. مىنە وسى باتىر اتامىز 1771-1811 جىلدارى اراسىندا جاسىندا اق ولىممەن كەتتى. ونىڭ سۇيەگى “جىلاعاش” دەگەن جەردە دەسەدى.
ءيا، ءوز ءومىرىن، بار جان-ءتانىن حالقىنا ارناپ، ايانباي قۇلشىنىپ كەتكەن باتىر اتى حالقىنا رۋھ، جىگەر بەرىپ ۇرانعا اينالىپ كەلدى. بۇقارباي اتى شىققاندا قىزبايتىن قان، بۇزبايتىن قامال بولمايدى. باتىر ەسىمى تالاي جاۋدىڭ ساعىن سىندىرىپ، دوسىنىڭ ابىرويىن ءوسىرىپ كەلدى. ەسىمىڭ ماڭگى ولمەيدى، باتىر اتا!
باياحمەت جۇماباي ۇلى. يتەلى شەجىرەسى. بەت 20.
A piece of the section summary:
The Cossack Hanlarından Abılayhan’s most powerful yiğitlerinin among congarlara bukarbay batur, on the way to the war against the head of a wolf tuğunu they received. This is one of the wars, four jongar military suddenly came across dördünüde down. Subsequent Abılayhan: ” this batur from whom?” Asking. He was the middle one jüz-kerey ïteli sülalesinden out of gökyeleli (Bozkurt) Bukarbay. At that time, ” riding abılayhan bukarbay, bukarbay!..” So throw nara. All soldiers always suddenly started throwing nara place-the sky inletirler. After that bukarbay’s prowess legendary.
So I called 12 bukarbay kerey a branch of the tall ïteli kökbulak-National Kıyam Nidası it becomes.
*Değerli arkadaşlar. Kazak tarihindeki ilk akla gelen isim olan Abılayhan’ın (1711-1781) serdarlarından Buqarbay Bahadır hakkındaki Kazak eski (arap) alfabesiyle yazılan biyografiden Latin ve Kiril alfabesine çevirdim.
This turkey türkçesine I turn it back, I’m going to share with you guys.
*
Buqarbay stabbing (1690-1780-85)
Är qanday eldiñ qawımdas taypalıq ömiri bastan ötkizbegeni kemde-kem boladı. Al taypalıq el degen qandas nemese arman-tilegi birge xalıqtı meñirese sol taypalardıñ qormalı aqılgöy danası bolğan edi. Sol serkesi neni aytsa xalqı eki etpey orındap otırwı، sol pirileriniñ danalığına moyındawdan kelip şıqqan bolw şübäsiz ğoy.
Endeşe bizdiñ tilimizge tïek bolıp otırğan Buqarbay atamız da Ïteli rwınıñ köş basşısı dana-danışpanı، oneki Kereydiñ ulağattı tälimatşısı، Orta Jüzde atı şıqqan er jürek batır, Abılaydıñ jïırmabes batırınıñ biri.
Buqarbay Eltoqulı 1690. Jıldarda qalba öñirinde dünïege kelgen. Toqtağul Kärïyadan Qaraş Toğas,،،،،،، toğanas ağanas buqarbay bolğan uldar a tower that touched. Estwge qarağanda äkesi eltoq şiliñgir master bolğandıqtan, left kezde “Eltoqtıñ Qılışı-months, Qanjarı-month” suggest degizgen ïesi bolğan. Anyway, buqarbay uyadan közin äkesiniñ qolınan şığıp jatatın qarw-jaraqtarmen tanısıp äri left qarwlardı istetwdiñ jağalasa bastağan your advice or your charity. Äkesi ulınıñ dung, tulğasına aydındı minezine qarap, onıñ erteñinen ümittenip qayda qarw jattıq advice adamdar bar, dese sonıñ aldına barıp, excuse me üyrenwine jaratıp berip, be arqılı osı ottı azamat bolıp erjetedi.
El Business Ontört, fifteen buqarbay jastarında töbelesken attachment between azamattıñ tüsip qoydıra almağan soñ، we also ekewin soyılğa jığıp ketken eken promise a tower that touched the bar. Sixteen, jastarında attachment onjeti taypa eldiñ mal dawımen bolğan qırqısın attachment bïleri awıldıñ şeşe almay abırjığanda buqarbay noqta ceremoniously dawğa atınan tüsip, ” Urladı ” dep jalağa qalğan adamnıñ arqan glimpses moynına atqa süyretemiz dep qoqay körsetkende älgi qaralanwşı left burıñğı özin aqtağan nïetten jazbağanın awaşalap and ” A ” urlandı ayğır üyirdi dawdı aqırlastıramız elge scan… Dep cutting aytqanda stuff bastanğan ayrılatın jalaqordıñ şındıqqa köşkendigin, söytip dawdıñ aq-naqağına jetken buqarbaydıñ zerektigine el rïza bolıptı، dawına deadline bolğan eken aytatın man.Kerey-Nayman arasındağı daw Aqmırza degen adamnıñ öliminen soñ، tipti wşığa bastasa kerek. Sol kezde arısqa tüsip jüretin Buqarbay irgeli eldiñ ataqtı balwanın osı tobırda jığıp ketkendigi üşin, köp rw az rwğa öktemdik etpek bolıp, joq jerden daw şığarıp, toydıñ aqırın töbeleske aynaldırıptı. Sol jolı Buqarbay sığaylanğan irgeli eldiñ onsegiz mıqtısın qamşısımen urıp tüsirip, baylap alğan eken. Bul oqïğa Buqarbaydıñ atın bütin Kerey emes, Orta jüzge taratqan eken.Buqarbaydıñ qamşıgerligin jarağan bwranı qasqalap tartqanda qamşısı bwranıñ press qılış pen şapqanday tilip tüsken, throwing balwandığı tüyeni köterip, ömirinde jawırını jerge tïmegen daqbırtı elge jayıla bastaptı. Left a tübek saqtaytın arlanı bar also aybatı self-hand asqan dip ul bolmasa, right sınıp basqalardıñ tizesinde ketetin däwirde buqarbaydı eli pana tutadı.
Moñğul, Qazaqtıñ qaqtığısınan tıs, küşti älsizge öktem däwirde jawınıñ betin qaytarıp dawın tındırıp qaytatın batırdıñ qan maydanda tolarsaqtan qan keşip, el üşin zar jutqan künderi köp bolğan körinedi. Äsirese, Buqarbay barşın tartqan kezderinde är rw “tore” elinen özderine bïlik jürgizetin törelerdi turğızıp özderin töreniñ töleñgini sanap jatqanda, Buqarbay tölengit degeniñ az ğana bïlik basındağılardıñ qulına aylanatındığın añğarıp öz elin törege tölengit etwge töreden bïlik jürgizwşi alwğa bas tartıp rwın awaşa alıp, öziniñ basqarwında qaldırğan.
Äsirese, custom qaradan eliniñ “Qız Alsa, in a tower that touched bermew qız zäkünine tube turıp” qarsı meniñ my hand, receiving özinen aladı basqa overhaul. Däl qızın törege bermeydi ” dep hand awaşa teñsizdikten äketedi. He’s hand awaşa irgesin salğan less el uzamay turmıstan qısılıp quda-jegjattıqtan ayrıla bastağan qïınşılıqtan suggest türli arqılı qutılatındığın eskergen buqarbay, your hand alwan suggesting türli şuğıldandırıp, self-enbekterin sawdağa salwğa näsïxattaydı. Buqarbay Eli türli qolönermen find özderin bastadı tanıta a partner. Left Kezde ” Ïtelige ul twsa, motion twadı ” ” kün ïteliniñ eñ jamanı ağaş press qayıra ala has sharpened it qalğan sözder a tower that touched “.
Waqıttıñ ötwimen munday önerdiñ bir jerde şoğırlanwınan bazarınıñ bolmaytındığı äygilenip aqırı zergerlik, temirşilik, ağaşşılıq deysiz be türli önerdi basqa eldiñ buyırwına jaray sol awılğa barıp istep beretin bolğan. Söytip turmıstıq qajetimen Buqarbay elin birte-birte är rwdıñ arasına eriksiz bıtırata bastawına mäjbur boladı. Buqabay öz rwın awaşa alıp şıqqan soñ da özderine qaqtıqısqan işki-sırtqı jawlarmen ölispey-birispey ayqasa bildi. Buqarbay eli Buqarbay batırdıñ aybatımen bökde elge bodam bolmay beybit ömir ötkizip otıra berdi.
El irgesi buzılıp tınış jatqan Qazaq dalasına joñğarlıqtar şapqınşılıq jasap, el şetine tïgen jawdan elin aman alıp qalw üşin Abılayxan töñiregindegi el batırların sïırdıñ büyreginşe bölinbey bir jağadan bas, bir jeñnen qol şığarıp, tönip kelgen jawğa qarsı turwğa ündep, tröñiregine egey erlerdi toptağanda Ïteliden ertken jasağı bar jas jigit Buqarbay da Abılaydıñ töñiregine toptalğan jïırmabes batırdıñ biri bolıp tolarsaqtan qan keşip, atoylap alğa şığıp, közge tüsken eken. Buqarbay Abılay’ğa barğanda atadan qalğan böriniñ bas swreti tüsirilgen twın köterip barıptı desedi. Abılay qosınına eñ alğaş kele qalğan da qarw önerine jetik Buqarbay Joñğarlıqtardıñ jekpe-jek şaqırğan tört batırın art-artına jer quştıradı. Qarsı kelgen jawına küşimen de, önerimen de qaptal kelip, jawın art-artınan jer quştırğan batırdan köz almay turğan Abılay qasındağılarğa: “Mınaw qaysı batır?” dep qalğan eken. Turğandardıñ biri: “Orta jüzdiñ işinde Kereydiñ Ïtelisinen şıqqan kökjal Buqarbay” dese kerek. Sonda Abılay at üstinde turıp özi “Buqarbay, Buqarbay” dep dawıstağan eken. Toptı jasaq Buqarbaylap, aspan astın zel-zal etedi. Osıdan bastap Buqarbaydıñ eren erligi el aldında äygilenip töñiregine tarap jatadı. Ïteli rwı öz işinde meyli balwan salsın, meyli at şaptırsın, yakï jawğa atoylasın Buqarbaydı uran etken. Batır atamız öziniñ eren erligin öz ömirinde talay jerlerde körsetip keldi. Äsirese 1771 jıldardağı “Sarswdıñ” batısındağı “Bulantı” özeni boyında Bögenbay bastağan batırlarmen birge Joñğarlıqtarğa sileyte soqqı bergen.
Buqarbay ömiriniñ soñına call it self-rwın basqalarğa bodam etpew jolında küreskendikten, “between kärïyalar ulı noqta ağasınıñ qanı taza, qızınan alsaq edi” deytin añız qalğan eken. Vervain osı dip our ancestor 1771-1811 jasında aq jıldarı between ölimmen anonymous. Onıñ Süyegi “Jılağaş” Desedi Jerde a tower that touched.
Ïä، öz ömirin, bar jan-tänin xalqına arnap, ayanbay qulşınıp ketken batır atı xalqına rwh, jiger berip uranğa aynalıp keldi. Buqarbay atı şıqqanda qızbaytın qan, buzbaytın qamal bolmaydı. Batır esimi talay jawdıñ sağın sındırıp, dosınıñ abıroyın ösirip keldi. Esimiñ mäñgi ölmeydi, batır ata!
Bayaxmet Jumabay ulı. Ïteli Şejiresi. Bet 20.
*
بۇقارباي باتىر (1690-1780-85)
ءار قانداي ەلدىڭ قاۋىمداس تايپالىق ءومىرى باستان وتكىزبەگەنى كەمدە-كەم بولادى. ال تايپالىق ەل دەگەن قانداس نەمەسە ارمان-تىلەگى بىرگە حالىقتى مەڭىرەسە سول تايپالاردىڭ قورمالى اقىلگوي داناسى بولعان ەدى. سول سەركەسى نەنى ايتسا حالقى ەكى ەتپەي ورىنداپ وتىرۋى، سول پىرىلەرىنىڭ دانالىعىنا مويىنداۋدان كەلىپ شىققان بولۋ ءشۇباسىز عوي.
ەندەشە ءبىزدىڭ تىلىمىزگە تيەك بولىپ وتىرعان بۇقارباي اتامىز دا يتەلى رۋىنىڭ كوش باسشىسى دانا-دانىشپانى، ونەكى كەرەيدىڭ ۇلاعاتتى ءتالىماتشىسى، ورتا جۇزدە اتى شىققان ەر جۇرەك باتىر، ابىلايدىڭ جيىرمابەس باتىرىنىڭ ءبىرى.
بۇقارباي ەلتوقۇلى 1690. جىلداردا قالبا وڭىرىندە دۇنيەگە كەلگەن. توقتاعۇل كاريادان قاراش، توعاس، توعاناس، اعاناس، بۇقارباي دەگەن ۇلدار بولعان. ەستۋگە قاراعاندا اكەسى ەلتوق شىلىڭگىر ۇستا بولعاندىقتان، سول كەزدە “ەلتوقتىڭ قىلىشى-اي، قانجارى-اي” دەگىزگەن ونەر يەسى بولعان. بۇقارباي ۇيادان كوزىن اشا اكەسىنىڭ قولىنان شىعىپ جاتاتىن قارۋ-جاراقتارمەن تانىسىپ ءارى سول قارۋلاردى ىستەتۋدىڭ ونەرىنە جاعالاسا باستاعان. اكەسى ۇلىنىڭ كەسەك تۇلعاسىنا، ايدىندى مىنەزىنە قاراپ، ونىڭ ەرتەڭىنەن ۇمىتتەنىپ قايدا قارۋ ونەرىنە جاتتىق ادامدار بار دەسە، سونىڭ الدىنا بارىپ، ۇيرەنۋىنە وراي جاراتىپ بەرىپ، وسى ارقىلى ول وتتى ازامات بولىپ ەرجەتەدى. ەل ىشىندە بۇقارباي ءونتورت، ونبەس جاستارىندا توبەلەسكەن ەكى ازاماتتىڭ اراسىنا ءتۇسىپ قويدىرا الماعان سوڭ، ءار ەكەۋىن دە سويىلعا جىعىپ كەتكەن ەكەن دەگەن ءسوز بار. ونالتى، ونجەتى جاستارىندا ەكى تايپا ەلدىڭ مال داۋىمەن بولعان قىرقىسىن ەكى اۋىلدىڭ بيلەرى شەشە الماي ابىرجىعاندا بۇقارباي نوقتا اعاسى اتىنان داۋعا ءتۇسىپ، “ۇرلادى” دەپ جالاعا قالعان ادامنىڭ موينىنا ارقان سالىپ اتقا سۇيرەتەمىز دەپ قوقاي كورسەتكەندە الگى قارالانۋشى سول بۇرىڭعى ءوزىن اقتاعان نيەتتەن جازباعانىن اۋاشالاپ الىپ “ۇرلاندى” دەگەن ءبىر ايعىر ءۇيىردى ەلگە تاراتىپ داۋدى اقىرلاستىرامىز… دەپ كەسىم ايتقاندا مالدان ايرىلاتىن باستانعان جالاقوردىڭ شىندىققا كوشكەندىگىن، ءسويتىپ داۋدىڭ اق-ناقاعىنا جەتكەن بۇقاربايدىڭ زەرەكتىگىنە ەل ريزا بولىپتى، داۋىنا ءبىتىم ايتاتىن ادام بولعان ەكەن.
كەرەي-نايمان اراسىنداعى داۋ اقمىرزا دەگەن ادامنىڭ ولىمىنەن سوڭ، ءتىپتى ۋشىعا باستاسا كەرەك. سول كەزدە ارىسقا ءتۇسىپ جۇرەتىن بۇقارباي ىرگەلى ەلدىڭ اتاقتى بالۋانىن وسى توبىردا جىعىپ كەتكەندىگى ءۇشىن، كوپ رۋ از رۋعا وكتەمدىك ەتپەك بولىپ، جوق جەردەن داۋ شىعارىپ، تويدىڭ اقىرىن توبەلەسكە اينالدىرىپتى. سول جولى بۇقارباي سىعايلانعان ىرگەلى ەلدىڭ ونسەگىز مىقتىسىن قامشىسىمەن ۇرىپ ءتۇسىرىپ، بايلاپ العان ەكەن. بۇل وقيعا بۇقاربايدىڭ اتىن ءبۇتىن كەرەي ەمەس، ورتا جۇزگە تاراتقان ەكەن.
بۇقاربايدىڭ قامشىگەرلىگىن جاراعان بۋرانى قاسقالاپ تارتقاندا قامشىسى بۋرانىڭ باسىن قىلىش پەن شاپقانداي ءتىلىپ تۇسكەن، بالۋاندىعى اتان تۇيەنى كوتەرىپ، ومىرىندە جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەن داقبىرتى ەلگە جايىلا باستاپتى. سول ءبىر تۇبەك ساقتايتىن ارلانى بار زاماندا ءوز ەلىندە ايباتى اسقان باتىر ۇل بولماسا، ساعى سىنىپ باسقالاردىڭ تىزەسىندە كەتەتىن داۋىردە بۇقاربايدى ەلى پانا تۇتادى.
موڭعۇل، قازاقتىڭ قاقتىعىسىنان تىس، كۇشتى السىزگە وكتەم داۋىردە جاۋىنىڭ بەتىن قايتارىپ داۋىن تىندىرىپ قايتاتىن باتىردىڭ قان مايداندا تولارساقتان قان كەشىپ، ەل ءۇشىن زار جۇتقان كۇندەرى كوپ بولعان كورىنەدى. اسىرەسە، بۇقارباي بارشىن تارتقان كەزدەرىندە ءار رۋ “تورە” ەلىنەن وزدەرىنە بيلىك جۇرگىزەتىن تورەلەردى تۇرعىزىپ وزدەرىن تورەنىڭ تولەڭگىنى ساناپ جاتقاندا، بۇقارباي تولەنگىت دەگەنىڭ از عانا بيلىك باسىنداعىلاردىڭ قۇلىنا ايلاناتىندىعىن اڭعارىپ ءوز ەلىن تورەگە تولەنگىت ەتۋگە تورەدەن بيلىك جۇرگىزۋشى الۋعا باس تارتىپ رۋىن اۋاشا الىپ، ءوزىنىڭ باسقارۋىندا قالدىرعان.
اسىرەسە، تورە ەلىنىڭ “قارادان قىز السا دا، قىز بەرمەۋ دەگەن زاكۇنىنە تۇپتەن قارسى تۇرىپ “مەنىڭ ەلىم وزىنەن المايدى، باسقا ەلدەن الادى. ءدال قىزىن تورەگە بەرمەيدى” دەپ ەلىن تەڭسىزدىكتەن اۋاشا اكەتەدى. كوپ ەلدەن ىرگەسىن اۋاشا سالعان از ەل ۇزاماي تۇرمىستان قىسىلىپ قۇدا-جەگجاتتىقتان ايرىلا باستاعان قيىنشىلىقتان ءتۇرلى ونەر ارقىلى قۇتىلاتىندىعىن ەسكەرگەن بۇقارباي، ەلىن الۋان ءتۇرلى ونەرمەن شۇعىلداندىرىپ، ءوز ەنبەكتەرىن ساۋداعا سالۋعا ءناسيحاتتايدى. بۇقارباي ەلى ءتۇرلى قولونەرمەن وزدەرىن بۇل ورتاعا تانىتا باستادى. سول كەزدە “يتەلىگە ۇل تۋسا، ونەرگە كۇن تۋادى” “يتەلىنىڭ ەڭ جامانى اعاش باسىن قايىرا الا بىلەدى” دەگەن سوزدەر قالعان.
ۋاقىتتىڭ وتۋىمەن مۇنداي ونەردىڭ ءبىر جەردە شوعىرلانۋىنان بازارىنىڭ بولمايتىندىعى ايگىلەنىپ اقىرى زەرگەرلىك، تەمىرشىلىك، اعاششىلىق دەيسىز بە ءتۇرلى ونەردى باسقا ەلدىڭ بۇيىرۋىنا جاراي سول اۋىلعا بارىپ ىستەپ بەرەتىن بولعان. ءسويتىپ تۇرمىستىق قاجەتىمەن بۇقارباي ەلىن بىرتە-بىرتە ءار رۋدىڭ اراسىنا ەرىكسىز بىتىراتا باستاۋىنا ءماجبۇر بولادى. بۇقاباي ءوز رۋىن اۋاشا الىپ شىققان سوڭ دا وزدەرىنە قاقتىقىسقان ىشكى-سىرتقى جاۋلارمەن ولىسپەي-بىرىسپەي ايقاسا ءبىلدى. بۇقارباي ەلى بۇقارباي باتىردىڭ ايباتىمەن بوكدە ەلگە بودام بولماي بەيبىت ءومىر وتكىزىپ وتىرا بەردى.
ەل ىرگەسى بۇزىلىپ تىنىش جاتقان قازاق دالاسىنا جوڭعارلىقتار شاپقىنشىلىق جاساپ، ەل شەتىنە تيگەن جاۋدان ەلىن امان الىپ قالۋ ءۇشىن ابىلايحان توڭىرەگىندەگى ەل باتىرلارىن سيىردىڭ بۇيرەگىنشە بولىنبەي ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، ءتونىپ كەلگەن جاۋعا قارسى تۇرۋعا ۇندەپ، تروڭىرەگىنە ەگەي ەرلەردى توپتاعاندا يتەلىدەن ەرتكەن جاساعى بار جاس جىگىت بۇقارباي دا ابىلايدىڭ توڭىرەگىنە توپتالعان جيىرمابەس باتىردىڭ ءبىرى بولىپ تولارساقتان قان كەشىپ، اتويلاپ العا شىعىپ، كوزگە تۇسكەن ەكەن. بۇقارباي ابىلايعا بارعاندا اتادان قالعان ءبورىنىڭ باس سۋرەتى تۇسىرىلگەن تۋىن كوتەرىپ بارىپتى دەسەدى. ابىلاي قوسىنىنا ەڭ العاش كەلە قالعان دا قارۋ ونەرىنە جەتىك بۇقارباي جوڭعارلىقتاردىڭ جەكپە-جەك شاقىرعان ءتورت باتىرىن ارت-ارتىنا جەر قۇشتىرادى. قارسى كەلگەن جاۋىنا كۇشىمەن دە، ونەرىمەن دە قاپتال كەلىپ، جاۋىن ارت-ارتىنان جەر قۇشتىرعان باتىردان كوز الماي تۇرعان ابىلاي قاسىنداعىلارعا: “مىناۋ قايسى باتىر؟” دەپ قالعان ەكەن. تۇرعانداردىڭ ءبىرى: “ورتا ءجۇزدىڭ ىشىندە كەرەيدىڭ يتەلىسىنەن شىققان كوكجال بۇقارباي” دەسە كەرەك. سوندا ابىلاي ات ۇستىندە تۇرىپ ءوزى “بۇقارباي، بۇقارباي” دەپ داۋىستاعان ەكەن. توپتى جاساق بۇقاربايلاپ، اسپان استىن زەل-زال ەتەدى. وسىدان باستاپ بۇقاربايدىڭ ەرەن ەرلىگى ەل الدىندا ايگىلەنىپ توڭىرەگىنە تاراپ جاتادى. يتەلى رۋى ءوز ىشىندە مەيلى بالۋان سالسىن، مەيلى ات شاپتىرسىن، ياكي جاۋعا اتويلاسىن بۇقاربايدى ۇران ەتكەن. باتىر اتامىز ءوزىنىڭ ەرەن ەرلىگىن ءوز ومىرىندە تالاي جەرلەردە كورسەتىپ كەلدى. اسىرەسە 1771 جىلدارداعى “سارسۋدىڭ” باتىسىنداعى “بۇلانتى” وزەنى بويىندا بوگەنباي باستاعان باتىرلارمەن بىرگە جوڭعارلىقتارعا سىلەيتە سوققى بەرگەن.
بۇقارباي ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ءوز رۋىن باسقالارعا بودام ەتپەۋ جولىندا كۇرەسكەندىكتەن، ۇلى كاريالار اراسىندا “نوقتا اعاسىنىڭ قانى تازا، قىزىنان الساق ەدى” دەيتىن اڭىز قالعان ەكەن. مىنە وسى باتىر اتامىز 1771-1811 جىلدارى اراسىندا جاسىندا اق ولىممەن كەتتى. ونىڭ سۇيەگى “جىلاعاش” دەگەن جەردە دەسەدى.
ءيا، ءوز ءومىرىن، بار جان-ءتانىن حالقىنا ارناپ، ايانباي قۇلشىنىپ كەتكەن باتىر اتى حالقىنا رۋھ، جىگەر بەرىپ ۇرانعا اينالىپ كەلدى. بۇقارباي اتى شىققاندا قىزبايتىن قان، بۇزبايتىن قامال بولمايدى. باتىر ەسىمى تالاي جاۋدىڭ ساعىن سىندىرىپ، دوسىنىڭ ابىرويىن ءوسىرىپ كەلدى. ەسىمىڭ ماڭگى ولمەيدى، باتىر اتا!
باياحمەت جۇماباي ۇلى. يتەلى شەجىرەسى. بەت 20.
پىكىر قالدىرۋ