БҰҚАРБАЙ БАТЫР (1690-1780-85)
kerey.kz
Әр қандай елдің қауымдас тайпалық өмірі бастан өткізбегені кемде-кем болады. Ал тайпалық ел деген қандас немесе арман-тілегі бірге халықты меңіресе сол тайпалардың қормалы ақылгөй данасы болған еді. Сол серкесі нені айтса халқы екі етпей орындап отыруы, сол пірілерінің даналығына мойындаудан келіп шыққан болу шүбәсіз ғой.
Ендеше біздің тілімізге тиек болып отырған Бұқарбай атамыз да Ителі руының көш басшысы дана-данышпаны, онекі Керейдің ұлағатты тәліматшысы, Орта Жүзде аты шыққан ер жүрек батыр, Абылайдың жиырмабес батырының бірі.
Бұқарбай Елтоқұлы 1690. Жылдарда Қалба өңірінде дүниеге келген. Тоқтағұл кәриядан Қараш, Тоғас, Тоғанас, Ағанас, Бұқарбай деген ұлдар болған. Естуге қарағанда әкесі Елтоқ шіліңгір ұста болғандықтан, сол кезде “Елтоқтың қылышы-ай, қанжары-ай” дегізген өнер иесі болған. Бұқарбай ұядан көзін аша әкесінің қолынан шығып жататын қару-жарақтармен танысып әрі сол қаруларды істетудің өнеріне жағаласа бастаған. Әкесі ұлының кесек тұлғасына, айдынды мінезіне қарап, оның ертеңінен үміттеніп қайда қару өнеріне жаттық адамдар бар десе, соның алдына барып, үйренуіне орай жаратып беріп, осы арқылы ол отты азамат болып ержетеді. Ел ішінде Бұқарбай онтөрт, онбес жастарында төбелескен екі азаматтың арасына түсіп қойдыра алмаған соң, әр екеуін де сойылға жығып кеткен екен деген сөз бар. Оналты, онжеті жастарында екі тайпа елдің мал дауымен болған қырқысын екі ауылдың билері шеше алмай абыржығанда Бұқарбай ноқта ағасы атынан дауға түсіп, “ұрлады” деп жалаға қалған адамның мойнына арқан салып атқа сүйретеміз деп қоқай көрсеткенде әлгі қараланушы сол бұрыңғы өзін ақтаған ниеттен жазбағанын ауашалап алып “ұрланды” деген бір айғыр үйірді елге таратып дауды ақырластырамыз… деп кесім айтқанда малдан айрылатын бастанған жалақордың шындыққа көшкендігін, сөйтіп даудың ақ-нақағына жеткен Бұқарбайдың зеректігіне ел риза болыпты, дауына бітім айтатын адам болған екен.
Керей-Найман арасындағы дау Ақмырза деген адамның өлімінен соң, тіпті ушыға бастаса керек. Сол кезде арысқа түсіп жүретін Бұқарбай іргелі елдің атақты балуанын осы тобырда жығып кеткендігі үшін, көп ру аз руға өктемдік етпек болып, жоқ жерден дау шығарып, тойдың ақырын төбелеске айналдырыпты. Сол жолы Бұқарбай сығайланған іргелі елдің онсегіз мықтысын қамшысымен ұрып түсіріп, байлап алған екен. Бұл оқиға Бұқарбайдың атын бүтін Керей емес, Орта жүзге таратқан екен.
Бұқарбайдың қамшыгерлігін жараған бураны қасқалап тартқанда қамшысы бураның басын қылыш пен шапқандай тіліп түскен, балуандығы атан түйені көтеріп, өмірінде жауырыны жерге тимеген дақбырты елге жайыла бастапты. Сол бір түбек сақтайтын арланы бар заманда өз елінде айбаты асқан батыр ұл болмаса, сағы сынып басқалардың тізесінде кететін дәуірде Бұқарбайды елі пана тұтады.
Моңғұл, Қазақтың қақтығысынан тыс, күшті әлсізге өктем дәуірде жауының бетін қайтарып дауын тындырып қайтатын батырдың қан майданда толарсақтан қан кешіп, ел үшін зар жұтқан күндері көп болған көрінеді. Әсіресе, Бұқарбай баршын тартқан кездерінде әр ру “торе” елінен өздеріне билік жүргізетін төрелерді тұрғызып өздерін төренің төлеңгіні санап жатқанда, Бұқарбай төленгіт дегенің аз ғана билік басындағылардың құлына айланатындығын аңғарып өз елін төреге төленгіт етуге төреден билік жүргізуші алуға бас тартып руын ауаша алып, өзінің басқаруында қалдырған.
Әсіресе, төре елінің “қарадан қыз алса да, қыз бермеу деген зәкүніне түптен қарсы тұрып “менің елім өзінен алмайды, басқа елден алады. Дәл қызын төреге бермейді” деп елін теңсіздіктен ауаша әкетеді. Көп елден іргесін ауаша салған аз ел ұзамай тұрмыстан қысылып құда-жегжаттықтан айрыла бастаған қиыншылықтан түрлі өнер арқылы құтылатындығын ескерген Бұқарбай, елін алуан түрлі өнермен шұғылдандырып, өз енбектерін саудаға салуға нәсихаттайды. Бұқарбай елі түрлі қолөнермен өздерін бұл ортаға таныта бастады. Сол кезде “Ителіге ұл туса, өнерге күн туады” “Ителінің ең жаманы ағаш басын қайыра ала біледі” деген сөздер қалған.
Уақыттың өтуімен мұндай өнердің бір жерде шоғырлануынан базарының болмайтындығы әйгіленіп ақыры зергерлік, теміршілік, ағашшылық дейсіз бе түрлі өнерді басқа елдің бұйыруына жарай сол ауылға барып істеп беретін болған. Сөйтіп тұрмыстық қажетімен Бұқарбай елін бірте-бірте әр рудың арасына еріксіз бытырата бастауына мәжбұр болады. Бұқабай өз руын ауаша алып шыққан соң да өздеріне қақтықысқан ішкі-сыртқы жаулармен өліспей-біріспей айқаса білді. Бұқарбай елі Бұқарбай батырдың айбатымен бөкде елге бодам болмай бейбіт өмір өткізіп отыра берді.
Ел іргесі бұзылып тыныш жатқан Қазақ даласына жоңғарлықтар шапқыншылық жасап, ел шетіне тиген жаудан елін аман алып қалу үшін Абылайхан төңірегіндегі ел батырларын сиырдың бүйрегінше бөлінбей бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып, төніп келген жауға қарсы тұруға үндеп, трөңірегіне егей ерлерді топтағанда Ителіден ерткен жасағы бар жас жігіт Бұқарбай да Абылайдың төңірегіне топталған жиырмабес батырдың бірі болып толарсақтан қан кешіп, атойлап алға шығып, көзге түскен екен. Бұқарбай Абылайьға барғанда атадан қалған бөрінің бас суреті түсірілген туын көтеріп барыпты деседі. Абылай қосынына ең алғаш келе қалған да қару өнеріне жетік Бұқарбай Жоңғарлықтардың жекпе-жек шақырған төрт батырын арт-артына жер құштырады. Қарсы келген жауына күшімен де, өнерімен де қаптал келіп, жауын арт-артынан жер құштырған батырдан көз алмай тұрған Абылай қасындағыларға: “Мынау қайсы батыр?” деп қалған екен. Тұрғандардың бірі: “Орта жүздің ішінде Керейдің Ителісінен шыққан көкжал Бұқарбай” десе керек. Сонда Абылай ат үстінде тұрып өзі “Бұқарбай, Бұқарбай” деп дауыстаған екен. Топты жасақ Бұқарбайлап, аспан астын зел-зал етеді. Осыдан бастап Бұқарбайдың ерен ерлігі ел алдында әйгіленіп төңірегіне тарап жатады. Ителі руы өз ішінде мейлі балуан салсын, мейлі ат шаптырсын, яки жауға атойласын Бұқарбайды ұран еткен. Батыр атамыз өзінің ерен ерлігін өз өмірінде талай жерлерде көрсетіп келді. Әсіресе 1771 жылдардағы “Сарсудың” батысындағы “Бұланты” өзені бойында Бөгенбай бастаған батырлармен бірге Жоңғарлықтарға сілейте соққы берген.
Бұқарбай өмірінің соңына дейін өз руын басқаларға бодам етпеу жолында күрескендіктен, ұлы кәриялар арасында “ноқта ағасының қаны таза, қызынан алсақ еді” дейтін аңыз қалған екен. Міне осы батыр атамыз 1771-1811 жылдары арасында жасында ақ өліммен кетті. Оның сүйегі “Жылағаш” деген жерде деседі.
Иә, өз өмірін, бар жан-тәнін халқына арнап, аянбай құлшынып кеткен батыр аты халқына руһ, жігер беріп ұранға айналып келді. Бұқарбай аты шыққанда қызбайтын қан, бұзбайтын қамал болмайды. Батыр есімі талай жаудың сағын сындырып, досының абыройын өсіріп келді. Есімің мәңгі өлмейді, батыр ата!
Баяхмет Жұмабай ұлы. Ителі Шежіресі. Бет 20.
Bukarbay batur eltokoğlu.
A piece of the section summary:
The Cossack Hanlarından Abılayhan’s most powerful yiğitlerinin among congarlara bukarbay batur, on the way to the war against the head of a wolf tuğunu they received. This is one of the wars, four jongar military suddenly came across dördünüde down. Subsequent Abılayhan: ” this batur from whom?” Asking. He was the middle one jüz-kerey ïteli sülalesinden out of gökyeleli (Bozkurt) Bukarbay. At that time, ” riding abılayhan bukarbay, bukarbay!..” So throw nara. All soldiers always suddenly started throwing nara place-the sky inletirler. After that bukarbay’s prowess legendary.
So I called 12 bukarbay kerey a branch of the tall ïteli kökbulak-National Kıyam Nidası it becomes.
*Değerli arkadaşlar. Kazak tarihindeki ilk akla gelen isim olan Abılayhan’ın (1711-1781) serdarlarından Buqarbay Bahadır hakkındaki Kazak eski (arap) alfabesiyle yazılan biyografiden Latin ve Kiril alfabesine çevirdim.
This turkey türkçesine I turn it back, I’m going to share with you guys.
*
Buqarbay stabbing (1690-1780-85)
Är qanday eldiñ qawımdas taypalıq ömiri bastan ötkizbegeni kemde-kem boladı. Al taypalıq el degen qandas nemese arman-tilegi birge xalıqtı meñirese sol taypalardıñ qormalı aqılgöy danası bolğan edi. Sol serkesi neni aytsa xalqı eki etpey orındap otırwı, sol pirileriniñ danalığına moyındawdan kelip şıqqan bolw şübäsiz ğoy.
Endeşe bizdiñ tilimizge tïek bolıp otırğan Buqarbay atamız da Ïteli rwınıñ köş basşısı dana-danışpanı, oneki Kereydiñ ulağattı tälimatşısı, Orta Jüzde atı şıqqan er jürek batır, Abılaydıñ jïırmabes batırınıñ biri.
Buqarbay Eltoqulı 1690. Jıldarda qalba öñirinde dünïege kelgen. Toqtağul Kärïyadan Qaraş Toğas,,,,,,, toğanas ağanas buqarbay bolğan uldar a tower that touched. Estwge qarağanda äkesi eltoq şiliñgir master bolğandıqtan, left kezde “Eltoqtıñ Qılışı-months, Qanjarı-month” suggest degizgen ïesi bolğan. Anyway, buqarbay uyadan közin äkesiniñ qolınan şığıp jatatın qarw-jaraqtarmen tanısıp äri left qarwlardı istetwdiñ jağalasa bastağan your advice or your charity. Äkesi ulınıñ dung, tulğasına aydındı minezine qarap, onıñ erteñinen ümittenip qayda qarw jattıq advice adamdar bar, dese sonıñ aldına barıp, excuse me üyrenwine jaratıp berip, be arqılı osı ottı azamat bolıp erjetedi.
El Business Ontört, fifteen buqarbay jastarında töbelesken attachment between azamattıñ tüsip qoydıra almağan soñ, we also ekewin soyılğa jığıp ketken eken promise a tower that touched the bar. Sixteen, jastarında attachment onjeti taypa eldiñ mal dawımen bolğan qırqısın attachment bïleri awıldıñ şeşe almay abırjığanda buqarbay noqta ceremoniously dawğa atınan tüsip, ” Urladı ” dep jalağa qalğan adamnıñ arqan glimpses moynına atqa süyretemiz dep qoqay körsetkende älgi qaralanwşı left burıñğı özin aqtağan nïetten jazbağanın awaşalap and ” A ” urlandı ayğır üyirdi dawdı aqırlastıramız elge scan… Dep cutting aytqanda stuff bastanğan ayrılatın jalaqordıñ şındıqqa köşkendigin, söytip dawdıñ aq-naqağına jetken buqarbaydıñ zerektigine el rïza bolıptı, dawına deadline bolğan eken aytatın man.Kerey-Nayman arasındağı daw Aqmırza degen adamnıñ öliminen soñ, tipti wşığa bastasa kerek. Sol kezde arısqa tüsip jüretin Buqarbay irgeli eldiñ ataqtı balwanın osı tobırda jığıp ketkendigi üşin, köp rw az rwğa öktemdik etpek bolıp, joq jerden daw şığarıp, toydıñ aqırın töbeleske aynaldırıptı. Sol jolı Buqarbay sığaylanğan irgeli eldiñ onsegiz mıqtısın qamşısımen urıp tüsirip, baylap alğan eken. Bul oqïğa Buqarbaydıñ atın bütin Kerey emes, Orta jüzge taratqan eken.Buqarbaydıñ qamşıgerligin jarağan bwranı qasqalap tartqanda qamşısı bwranıñ press qılış pen şapqanday tilip tüsken, throwing balwandığı tüyeni köterip, ömirinde jawırını jerge tïmegen daqbırtı elge jayıla bastaptı. Left a tübek saqtaytın arlanı bar also aybatı self-hand asqan dip ul bolmasa, right sınıp basqalardıñ tizesinde ketetin däwirde buqarbaydı eli pana tutadı.
Moñğul, Qazaqtıñ qaqtığısınan tıs, küşti älsizge öktem däwirde jawınıñ betin qaytarıp dawın tındırıp qaytatın batırdıñ qan maydanda tolarsaqtan qan keşip, el üşin zar jutqan künderi köp bolğan körinedi. Äsirese, Buqarbay barşın tartqan kezderinde är rw “tore” elinen özderine bïlik jürgizetin törelerdi turğızıp özderin töreniñ töleñgini sanap jatqanda, Buqarbay tölengit degeniñ az ğana bïlik basındağılardıñ qulına aylanatındığın añğarıp öz elin törege tölengit etwge töreden bïlik jürgizwşi alwğa bas tartıp rwın awaşa alıp, öziniñ basqarwında qaldırğan.
Äsirese, custom qaradan eliniñ “Qız Alsa, in a tower that touched bermew qız zäkünine tube turıp” qarsı meniñ my hand, receiving özinen aladı basqa overhaul. Däl qızın törege bermeydi ” dep hand awaşa teñsizdikten äketedi. He’s hand awaşa irgesin salğan less el uzamay turmıstan qısılıp quda-jegjattıqtan ayrıla bastağan qïınşılıqtan suggest türli arqılı qutılatındığın eskergen buqarbay, your hand alwan suggesting türli şuğıldandırıp, self-enbekterin sawdağa salwğa näsïxattaydı. Buqarbay Eli türli qolönermen find özderin bastadı tanıta a partner. Left Kezde ” Ïtelige ul twsa, motion twadı ” ” kün ïteliniñ eñ jamanı ağaş press qayıra ala has sharpened it qalğan sözder a tower that touched “.
Waqıttıñ ötwimen munday önerdiñ bir jerde şoğırlanwınan bazarınıñ bolmaytındığı äygilenip aqırı zergerlik, temirşilik, ağaşşılıq deysiz be türli önerdi basqa eldiñ buyırwına jaray sol awılğa barıp istep beretin bolğan. Söytip turmıstıq qajetimen Buqarbay elin birte-birte är rwdıñ arasına eriksiz bıtırata bastawına mäjbur boladı. Buqabay öz rwın awaşa alıp şıqqan soñ da özderine qaqtıqısqan işki-sırtqı jawlarmen ölispey-birispey ayqasa bildi. Buqarbay eli Buqarbay batırdıñ aybatımen bökde elge bodam bolmay beybit ömir ötkizip otıra berdi.
El irgesi buzılıp tınış jatqan Qazaq dalasına joñğarlıqtar şapqınşılıq jasap, el şetine tïgen jawdan elin aman alıp qalw üşin Abılayxan töñiregindegi el batırların sïırdıñ büyreginşe bölinbey bir jağadan bas, bir jeñnen qol şığarıp, tönip kelgen jawğa qarsı turwğa ündep, tröñiregine egey erlerdi toptağanda Ïteliden ertken jasağı bar jas jigit Buqarbay da Abılaydıñ töñiregine toptalğan jïırmabes batırdıñ biri bolıp tolarsaqtan qan keşip, atoylap alğa şığıp, közge tüsken eken. Buqarbay Abılay’ğa barğanda atadan qalğan böriniñ bas swreti tüsirilgen twın köterip barıptı desedi. Abılay qosınına eñ alğaş kele qalğan da qarw önerine jetik Buqarbay Joñğarlıqtardıñ jekpe-jek şaqırğan tört batırın art-artına jer quştıradı. Qarsı kelgen jawına küşimen de, önerimen de qaptal kelip, jawın art-artınan jer quştırğan batırdan köz almay turğan Abılay qasındağılarğa: “Mınaw qaysı batır?” dep qalğan eken. Turğandardıñ biri: “Orta jüzdiñ işinde Kereydiñ Ïtelisinen şıqqan kökjal Buqarbay” dese kerek. Sonda Abılay at üstinde turıp özi “Buqarbay, Buqarbay” dep dawıstağan eken. Toptı jasaq Buqarbaylap, aspan astın zel-zal etedi. Osıdan bastap Buqarbaydıñ eren erligi el aldında äygilenip töñiregine tarap jatadı. Ïteli rwı öz işinde meyli balwan salsın, meyli at şaptırsın, yakï jawğa atoylasın Buqarbaydı uran etken. Batır atamız öziniñ eren erligin öz ömirinde talay jerlerde körsetip keldi. Äsirese 1771 jıldardağı “Sarswdıñ” batısındağı “Bulantı” özeni boyında Bögenbay bastağan batırlarmen birge Joñğarlıqtarğa sileyte soqqı bergen.
Buqarbay ömiriniñ soñına call it self-rwın basqalarğa bodam etpew jolında küreskendikten, “between kärïyalar ulı noqta ağasınıñ qanı taza, qızınan alsaq edi” deytin añız qalğan eken. Vervain osı dip our ancestor 1771-1811 jasında aq jıldarı between ölimmen anonymous. Onıñ Süyegi “Jılağaş” Desedi Jerde a tower that touched.
Ïä, öz ömirin, bar jan-tänin xalqına arnap, ayanbay qulşınıp ketken batır atı xalqına rwh, jiger berip uranğa aynalıp keldi. Buqarbay atı şıqqanda qızbaytın qan, buzbaytın qamal bolmaydı. Batır esimi talay jawdıñ sağın sındırıp, dosınıñ abıroyın ösirip keldi. Esimiñ mäñgi ölmeydi, batır ata!
Bayaxmet Jumabay ulı. Ïteli Şejiresi. Bet 20.
*
БҰҚАРБАЙ БАТЫР (1690-1780-85)
Әр қандай елдің қауымдас тайпалық өмірі бастан өткізбегені кемде-кем болады. Ал тайпалық ел деген қандас немесе арман-тілегі бірге халықты меңіресе сол тайпалардың қормалы ақылгөй данасы болған еді. Сол серкесі нені айтса халқы екі етпей орындап отыруы, сол пірілерінің даналығына мойындаудан келіп шыққан болу шүбәсіз ғой.
Ендеше біздің тілімізге тиек болып отырған Бұқарбай атамыз да Ителі руының көш басшысы дана-данышпаны, онекі Керейдің ұлағатты тәліматшысы, Орта Жүзде аты шыққан ер жүрек батыр, Абылайдың жиырмабес батырының бірі.
Бұқарбай Елтоқұлы 1690. Жылдарда Қалба өңірінде дүниеге келген. Тоқтағұл кәриядан Қараш, Тоғас, Тоғанас, Ағанас, Бұқарбай деген ұлдар болған. Естуге қарағанда әкесі Елтоқ шіліңгір ұста болғандықтан, сол кезде “Елтоқтың қылышы-ай, қанжары-ай” дегізген өнер иесі болған. Бұқарбай ұядан көзін аша әкесінің қолынан шығып жататын қару-жарақтармен танысып әрі сол қаруларды істетудің өнеріне жағаласа бастаған. Әкесі ұлының кесек тұлғасына, айдынды мінезіне қарап, оның ертеңінен үміттеніп қайда қару өнеріне жаттық адамдар бар десе, соның алдына барып, үйренуіне орай жаратып беріп, осы арқылы ол отты азамат болып ержетеді. Ел ішінде Бұқарбай онтөрт, онбес жастарында төбелескен екі азаматтың арасына түсіп қойдыра алмаған соң, әр екеуін де сойылға жығып кеткен екен деген сөз бар. Оналты, онжеті жастарында екі тайпа елдің мал дауымен болған қырқысын екі ауылдың билері шеше алмай абыржығанда Бұқарбай ноқта ағасы атынан дауға түсіп, “ұрлады” деп жалаға қалған адамның мойнына арқан салып атқа сүйретеміз деп қоқай көрсеткенде әлгі қараланушы сол бұрыңғы өзін ақтаған ниеттен жазбағанын ауашалап алып “ұрланды” деген бір айғыр үйірді елге таратып дауды ақырластырамыз… деп кесім айтқанда малдан айрылатын бастанған жалақордың шындыққа көшкендігін, сөйтіп даудың ақ-нақағына жеткен Бұқарбайдың зеректігіне ел риза болыпты, дауына бітім айтатын адам болған екен.
Керей-Найман арасындағы дау Ақмырза деген адамның өлімінен соң, тіпті ушыға бастаса керек. Сол кезде арысқа түсіп жүретін Бұқарбай іргелі елдің атақты балуанын осы тобырда жығып кеткендігі үшін, көп ру аз руға өктемдік етпек болып, жоқ жерден дау шығарып, тойдың ақырын төбелеске айналдырыпты. Сол жолы Бұқарбай сығайланған іргелі елдің онсегіз мықтысын қамшысымен ұрып түсіріп, байлап алған екен. Бұл оқиға Бұқарбайдың атын бүтін Керей емес, Орта жүзге таратқан екен.
Бұқарбайдың қамшыгерлігін жараған бураны қасқалап тартқанда қамшысы бураның басын қылыш пен шапқандай тіліп түскен, балуандығы атан түйені көтеріп, өмірінде жауырыны жерге тимеген дақбырты елге жайыла бастапты. Сол бір түбек сақтайтын арланы бар заманда өз елінде айбаты асқан батыр ұл болмаса, сағы сынып басқалардың тізесінде кететін дәуірде Бұқарбайды елі пана тұтады.
Моңғұл, Қазақтың қақтығысынан тыс, күшті әлсізге өктем дәуірде жауының бетін қайтарып дауын тындырып қайтатын батырдың қан майданда толарсақтан қан кешіп, ел үшін зар жұтқан күндері көп болған көрінеді. Әсіресе, Бұқарбай баршын тартқан кездерінде әр ру “торе” елінен өздеріне билік жүргізетін төрелерді тұрғызып өздерін төренің төлеңгіні санап жатқанда, Бұқарбай төленгіт дегенің аз ғана билік басындағылардың құлына айланатындығын аңғарып өз елін төреге төленгіт етуге төреден билік жүргізуші алуға бас тартып руын ауаша алып, өзінің басқаруында қалдырған.
Әсіресе, төре елінің “қарадан қыз алса да, қыз бермеу деген зәкүніне түптен қарсы тұрып “менің елім өзінен алмайды, басқа елден алады. Дәл қызын төреге бермейді” деп елін теңсіздіктен ауаша әкетеді. Көп елден іргесін ауаша салған аз ел ұзамай тұрмыстан қысылып құда-жегжаттықтан айрыла бастаған қиыншылықтан түрлі өнер арқылы құтылатындығын ескерген Бұқарбай, елін алуан түрлі өнермен шұғылдандырып, өз енбектерін саудаға салуға нәсихаттайды. Бұқарбай елі түрлі қолөнермен өздерін бұл ортаға таныта бастады. Сол кезде “Ителіге ұл туса, өнерге күн туады” “Ителінің ең жаманы ағаш басын қайыра ала біледі” деген сөздер қалған.
Уақыттың өтуімен мұндай өнердің бір жерде шоғырлануынан базарының болмайтындығы әйгіленіп ақыры зергерлік, теміршілік, ағашшылық дейсіз бе түрлі өнерді басқа елдің бұйыруына жарай сол ауылға барып істеп беретін болған. Сөйтіп тұрмыстық қажетімен Бұқарбай елін бірте-бірте әр рудың арасына еріксіз бытырата бастауына мәжбұр болады. Бұқабай өз руын ауаша алып шыққан соң да өздеріне қақтықысқан ішкі-сыртқы жаулармен өліспей-біріспей айқаса білді. Бұқарбай елі Бұқарбай батырдың айбатымен бөкде елге бодам болмай бейбіт өмір өткізіп отыра берді.
Ел іргесі бұзылып тыныш жатқан Қазақ даласына жоңғарлықтар шапқыншылық жасап, ел шетіне тиген жаудан елін аман алып қалу үшін Абылайхан төңірегіндегі ел батырларын сиырдың бүйрегінше бөлінбей бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып, төніп келген жауға қарсы тұруға үндеп, трөңірегіне егей ерлерді топтағанда Ителіден ерткен жасағы бар жас жігіт Бұқарбай да Абылайдың төңірегіне топталған жиырмабес батырдың бірі болып толарсақтан қан кешіп, атойлап алға шығып, көзге түскен екен. Бұқарбай Абылайьға барғанда атадан қалған бөрінің бас суреті түсірілген туын көтеріп барыпты деседі. Абылай қосынына ең алғаш келе қалған да қару өнеріне жетік Бұқарбай Жоңғарлықтардың жекпе-жек шақырған төрт батырын арт-артына жер құштырады. Қарсы келген жауына күшімен де, өнерімен де қаптал келіп, жауын арт-артынан жер құштырған батырдан көз алмай тұрған Абылай қасындағыларға: “Мынау қайсы батыр?” деп қалған екен. Тұрғандардың бірі: “Орта жүздің ішінде Керейдің Ителісінен шыққан көкжал Бұқарбай” десе керек. Сонда Абылай ат үстінде тұрып өзі “Бұқарбай, Бұқарбай” деп дауыстаған екен. Топты жасақ Бұқарбайлап, аспан астын зел-зал етеді. Осыдан бастап Бұқарбайдың ерен ерлігі ел алдында әйгіленіп төңірегіне тарап жатады. Ителі руы өз ішінде мейлі балуан салсын, мейлі ат шаптырсын, яки жауға атойласын Бұқарбайды ұран еткен. Батыр атамыз өзінің ерен ерлігін өз өмірінде талай жерлерде көрсетіп келді. Әсіресе 1771 жылдардағы “Сарсудың” батысындағы “Бұланты” өзені бойында Бөгенбай бастаған батырлармен бірге Жоңғарлықтарға сілейте соққы берген.
Бұқарбай өмірінің соңына дейін өз руын басқаларға бодам етпеу жолында күрескендіктен, ұлы кәриялар арасында “ноқта ағасының қаны таза, қызынан алсақ еді” дейтін аңыз қалған екен. Міне осы батыр атамыз 1771-1811 жылдары арасында жасында ақ өліммен кетті. Оның сүйегі “Жылағаш” деген жерде деседі.
Иә, өз өмірін, бар жан-тәнін халқына арнап, аянбай құлшынып кеткен батыр аты халқына руһ, жігер беріп ұранға айналып келді. Бұқарбай аты шыққанда қызбайтын қан, бұзбайтын қамал болмайды. Батыр есімі талай жаудың сағын сындырып, досының абыройын өсіріп келді. Есімің мәңгі өлмейді, батыр ата!
Баяхмет Жұмабай ұлы. Ителі Шежіресі. Бет 20.
A piece of the section summary:
The Cossack Hanlarından Abılayhan’s most powerful yiğitlerinin among congarlara bukarbay batur, on the way to the war against the head of a wolf tuğunu they received. This is one of the wars, four jongar military suddenly came across dördünüde down. Subsequent Abılayhan: ” this batur from whom?” Asking. He was the middle one jüz-kerey ïteli sülalesinden out of gökyeleli (Bozkurt) Bukarbay. At that time, ” riding abılayhan bukarbay, bukarbay!..” So throw nara. All soldiers always suddenly started throwing nara place-the sky inletirler. After that bukarbay’s prowess legendary.
So I called 12 bukarbay kerey a branch of the tall ïteli kökbulak-National Kıyam Nidası it becomes.
*Değerli arkadaşlar. Kazak tarihindeki ilk akla gelen isim olan Abılayhan’ın (1711-1781) serdarlarından Buqarbay Bahadır hakkındaki Kazak eski (arap) alfabesiyle yazılan biyografiden Latin ve Kiril alfabesine çevirdim.
This turkey türkçesine I turn it back, I’m going to share with you guys.
*
Buqarbay stabbing (1690-1780-85)
Är qanday eldiñ qawımdas taypalıq ömiri bastan ötkizbegeni kemde-kem boladı. Al taypalıq el degen qandas nemese arman-tilegi birge xalıqtı meñirese sol taypalardıñ qormalı aqılgöy danası bolğan edi. Sol serkesi neni aytsa xalqı eki etpey orındap otırwı, sol pirileriniñ danalığına moyındawdan kelip şıqqan bolw şübäsiz ğoy.
Endeşe bizdiñ tilimizge tïek bolıp otırğan Buqarbay atamız da Ïteli rwınıñ köş basşısı dana-danışpanı, oneki Kereydiñ ulağattı tälimatşısı, Orta Jüzde atı şıqqan er jürek batır, Abılaydıñ jïırmabes batırınıñ biri.
Buqarbay Eltoqulı 1690. Jıldarda qalba öñirinde dünïege kelgen. Toqtağul Kärïyadan Qaraş Toğas,,,,,,, toğanas ağanas buqarbay bolğan uldar a tower that touched. Estwge qarağanda äkesi eltoq şiliñgir master bolğandıqtan, left kezde “Eltoqtıñ Qılışı-months, Qanjarı-month” suggest degizgen ïesi bolğan. Anyway, buqarbay uyadan közin äkesiniñ qolınan şığıp jatatın qarw-jaraqtarmen tanısıp äri left qarwlardı istetwdiñ jağalasa bastağan your advice or your charity. Äkesi ulınıñ dung, tulğasına aydındı minezine qarap, onıñ erteñinen ümittenip qayda qarw jattıq advice adamdar bar, dese sonıñ aldına barıp, excuse me üyrenwine jaratıp berip, be arqılı osı ottı azamat bolıp erjetedi.
El Business Ontört, fifteen buqarbay jastarında töbelesken attachment between azamattıñ tüsip qoydıra almağan soñ, we also ekewin soyılğa jığıp ketken eken promise a tower that touched the bar. Sixteen, jastarında attachment onjeti taypa eldiñ mal dawımen bolğan qırqısın attachment bïleri awıldıñ şeşe almay abırjığanda buqarbay noqta ceremoniously dawğa atınan tüsip, ” Urladı ” dep jalağa qalğan adamnıñ arqan glimpses moynına atqa süyretemiz dep qoqay körsetkende älgi qaralanwşı left burıñğı özin aqtağan nïetten jazbağanın awaşalap and ” A ” urlandı ayğır üyirdi dawdı aqırlastıramız elge scan… Dep cutting aytqanda stuff bastanğan ayrılatın jalaqordıñ şındıqqa köşkendigin, söytip dawdıñ aq-naqağına jetken buqarbaydıñ zerektigine el rïza bolıptı, dawına deadline bolğan eken aytatın man.Kerey-Nayman arasındağı daw Aqmırza degen adamnıñ öliminen soñ, tipti wşığa bastasa kerek. Sol kezde arısqa tüsip jüretin Buqarbay irgeli eldiñ ataqtı balwanın osı tobırda jığıp ketkendigi üşin, köp rw az rwğa öktemdik etpek bolıp, joq jerden daw şığarıp, toydıñ aqırın töbeleske aynaldırıptı. Sol jolı Buqarbay sığaylanğan irgeli eldiñ onsegiz mıqtısın qamşısımen urıp tüsirip, baylap alğan eken. Bul oqïğa Buqarbaydıñ atın bütin Kerey emes, Orta jüzge taratqan eken.Buqarbaydıñ qamşıgerligin jarağan bwranı qasqalap tartqanda qamşısı bwranıñ press qılış pen şapqanday tilip tüsken, throwing balwandığı tüyeni köterip, ömirinde jawırını jerge tïmegen daqbırtı elge jayıla bastaptı. Left a tübek saqtaytın arlanı bar also aybatı self-hand asqan dip ul bolmasa, right sınıp basqalardıñ tizesinde ketetin däwirde buqarbaydı eli pana tutadı.
Moñğul, Qazaqtıñ qaqtığısınan tıs, küşti älsizge öktem däwirde jawınıñ betin qaytarıp dawın tındırıp qaytatın batırdıñ qan maydanda tolarsaqtan qan keşip, el üşin zar jutqan künderi köp bolğan körinedi. Äsirese, Buqarbay barşın tartqan kezderinde är rw “tore” elinen özderine bïlik jürgizetin törelerdi turğızıp özderin töreniñ töleñgini sanap jatqanda, Buqarbay tölengit degeniñ az ğana bïlik basındağılardıñ qulına aylanatındığın añğarıp öz elin törege tölengit etwge töreden bïlik jürgizwşi alwğa bas tartıp rwın awaşa alıp, öziniñ basqarwında qaldırğan.
Äsirese, custom qaradan eliniñ “Qız Alsa, in a tower that touched bermew qız zäkünine tube turıp” qarsı meniñ my hand, receiving özinen aladı basqa overhaul. Däl qızın törege bermeydi ” dep hand awaşa teñsizdikten äketedi. He’s hand awaşa irgesin salğan less el uzamay turmıstan qısılıp quda-jegjattıqtan ayrıla bastağan qïınşılıqtan suggest türli arqılı qutılatındığın eskergen buqarbay, your hand alwan suggesting türli şuğıldandırıp, self-enbekterin sawdağa salwğa näsïxattaydı. Buqarbay Eli türli qolönermen find özderin bastadı tanıta a partner. Left Kezde ” Ïtelige ul twsa, motion twadı ” ” kün ïteliniñ eñ jamanı ağaş press qayıra ala has sharpened it qalğan sözder a tower that touched “.
Waqıttıñ ötwimen munday önerdiñ bir jerde şoğırlanwınan bazarınıñ bolmaytındığı äygilenip aqırı zergerlik, temirşilik, ağaşşılıq deysiz be türli önerdi basqa eldiñ buyırwına jaray sol awılğa barıp istep beretin bolğan. Söytip turmıstıq qajetimen Buqarbay elin birte-birte är rwdıñ arasına eriksiz bıtırata bastawına mäjbur boladı. Buqabay öz rwın awaşa alıp şıqqan soñ da özderine qaqtıqısqan işki-sırtqı jawlarmen ölispey-birispey ayqasa bildi. Buqarbay eli Buqarbay batırdıñ aybatımen bökde elge bodam bolmay beybit ömir ötkizip otıra berdi.
El irgesi buzılıp tınış jatqan Qazaq dalasına joñğarlıqtar şapqınşılıq jasap, el şetine tïgen jawdan elin aman alıp qalw üşin Abılayxan töñiregindegi el batırların sïırdıñ büyreginşe bölinbey bir jağadan bas, bir jeñnen qol şığarıp, tönip kelgen jawğa qarsı turwğa ündep, tröñiregine egey erlerdi toptağanda Ïteliden ertken jasağı bar jas jigit Buqarbay da Abılaydıñ töñiregine toptalğan jïırmabes batırdıñ biri bolıp tolarsaqtan qan keşip, atoylap alğa şığıp, közge tüsken eken. Buqarbay Abılay’ğa barğanda atadan qalğan böriniñ bas swreti tüsirilgen twın köterip barıptı desedi. Abılay qosınına eñ alğaş kele qalğan da qarw önerine jetik Buqarbay Joñğarlıqtardıñ jekpe-jek şaqırğan tört batırın art-artına jer quştıradı. Qarsı kelgen jawına küşimen de, önerimen de qaptal kelip, jawın art-artınan jer quştırğan batırdan köz almay turğan Abılay qasındağılarğa: “Mınaw qaysı batır?” dep qalğan eken. Turğandardıñ biri: “Orta jüzdiñ işinde Kereydiñ Ïtelisinen şıqqan kökjal Buqarbay” dese kerek. Sonda Abılay at üstinde turıp özi “Buqarbay, Buqarbay” dep dawıstağan eken. Toptı jasaq Buqarbaylap, aspan astın zel-zal etedi. Osıdan bastap Buqarbaydıñ eren erligi el aldında äygilenip töñiregine tarap jatadı. Ïteli rwı öz işinde meyli balwan salsın, meyli at şaptırsın, yakï jawğa atoylasın Buqarbaydı uran etken. Batır atamız öziniñ eren erligin öz ömirinde talay jerlerde körsetip keldi. Äsirese 1771 jıldardağı “Sarswdıñ” batısındağı “Bulantı” özeni boyında Bögenbay bastağan batırlarmen birge Joñğarlıqtarğa sileyte soqqı bergen.
Buqarbay ömiriniñ soñına call it self-rwın basqalarğa bodam etpew jolında küreskendikten, “between kärïyalar ulı noqta ağasınıñ qanı taza, qızınan alsaq edi” deytin añız qalğan eken. Vervain osı dip our ancestor 1771-1811 jasında aq jıldarı between ölimmen anonymous. Onıñ Süyegi “Jılağaş” Desedi Jerde a tower that touched.
Ïä, öz ömirin, bar jan-tänin xalqına arnap, ayanbay qulşınıp ketken batır atı xalqına rwh, jiger berip uranğa aynalıp keldi. Buqarbay atı şıqqanda qızbaytın qan, buzbaytın qamal bolmaydı. Batır esimi talay jawdıñ sağın sındırıp, dosınıñ abıroyın ösirip keldi. Esimiñ mäñgi ölmeydi, batır ata!
Bayaxmet Jumabay ulı. Ïteli Şejiresi. Bet 20.
*
БҰҚАРБАЙ БАТЫР (1690-1780-85)
Әр қандай елдің қауымдас тайпалық өмірі бастан өткізбегені кемде-кем болады. Ал тайпалық ел деген қандас немесе арман-тілегі бірге халықты меңіресе сол тайпалардың қормалы ақылгөй данасы болған еді. Сол серкесі нені айтса халқы екі етпей орындап отыруы, сол пірілерінің даналығына мойындаудан келіп шыққан болу шүбәсіз ғой.
Ендеше біздің тілімізге тиек болып отырған Бұқарбай атамыз да Ителі руының көш басшысы дана-данышпаны, онекі Керейдің ұлағатты тәліматшысы, Орта Жүзде аты шыққан ер жүрек батыр, Абылайдың жиырмабес батырының бірі.
Бұқарбай Елтоқұлы 1690. Жылдарда Қалба өңірінде дүниеге келген. Тоқтағұл кәриядан Қараш, Тоғас, Тоғанас, Ағанас, Бұқарбай деген ұлдар болған. Естуге қарағанда әкесі Елтоқ шіліңгір ұста болғандықтан, сол кезде “Елтоқтың қылышы-ай, қанжары-ай” дегізген өнер иесі болған. Бұқарбай ұядан көзін аша әкесінің қолынан шығып жататын қару-жарақтармен танысып әрі сол қаруларды істетудің өнеріне жағаласа бастаған. Әкесі ұлының кесек тұлғасына, айдынды мінезіне қарап, оның ертеңінен үміттеніп қайда қару өнеріне жаттық адамдар бар десе, соның алдына барып, үйренуіне орай жаратып беріп, осы арқылы ол отты азамат болып ержетеді. Ел ішінде Бұқарбай онтөрт, онбес жастарында төбелескен екі азаматтың арасына түсіп қойдыра алмаған соң, әр екеуін де сойылға жығып кеткен екен деген сөз бар. Оналты, онжеті жастарында екі тайпа елдің мал дауымен болған қырқысын екі ауылдың билері шеше алмай абыржығанда Бұқарбай ноқта ағасы атынан дауға түсіп, “ұрлады” деп жалаға қалған адамның мойнына арқан салып атқа сүйретеміз деп қоқай көрсеткенде әлгі қараланушы сол бұрыңғы өзін ақтаған ниеттен жазбағанын ауашалап алып “ұрланды” деген бір айғыр үйірді елге таратып дауды ақырластырамыз… деп кесім айтқанда малдан айрылатын бастанған жалақордың шындыққа көшкендігін, сөйтіп даудың ақ-нақағына жеткен Бұқарбайдың зеректігіне ел риза болыпты, дауына бітім айтатын адам болған екен.
Керей-Найман арасындағы дау Ақмырза деген адамның өлімінен соң, тіпті ушыға бастаса керек. Сол кезде арысқа түсіп жүретін Бұқарбай іргелі елдің атақты балуанын осы тобырда жығып кеткендігі үшін, көп ру аз руға өктемдік етпек болып, жоқ жерден дау шығарып, тойдың ақырын төбелеске айналдырыпты. Сол жолы Бұқарбай сығайланған іргелі елдің онсегіз мықтысын қамшысымен ұрып түсіріп, байлап алған екен. Бұл оқиға Бұқарбайдың атын бүтін Керей емес, Орта жүзге таратқан екен.
Бұқарбайдың қамшыгерлігін жараған бураны қасқалап тартқанда қамшысы бураның басын қылыш пен шапқандай тіліп түскен, балуандығы атан түйені көтеріп, өмірінде жауырыны жерге тимеген дақбырты елге жайыла бастапты. Сол бір түбек сақтайтын арланы бар заманда өз елінде айбаты асқан батыр ұл болмаса, сағы сынып басқалардың тізесінде кететін дәуірде Бұқарбайды елі пана тұтады.
Моңғұл, Қазақтың қақтығысынан тыс, күшті әлсізге өктем дәуірде жауының бетін қайтарып дауын тындырып қайтатын батырдың қан майданда толарсақтан қан кешіп, ел үшін зар жұтқан күндері көп болған көрінеді. Әсіресе, Бұқарбай баршын тартқан кездерінде әр ру “торе” елінен өздеріне билік жүргізетін төрелерді тұрғызып өздерін төренің төлеңгіні санап жатқанда, Бұқарбай төленгіт дегенің аз ғана билік басындағылардың құлына айланатындығын аңғарып өз елін төреге төленгіт етуге төреден билік жүргізуші алуға бас тартып руын ауаша алып, өзінің басқаруында қалдырған.
Әсіресе, төре елінің “қарадан қыз алса да, қыз бермеу деген зәкүніне түптен қарсы тұрып “менің елім өзінен алмайды, басқа елден алады. Дәл қызын төреге бермейді” деп елін теңсіздіктен ауаша әкетеді. Көп елден іргесін ауаша салған аз ел ұзамай тұрмыстан қысылып құда-жегжаттықтан айрыла бастаған қиыншылықтан түрлі өнер арқылы құтылатындығын ескерген Бұқарбай, елін алуан түрлі өнермен шұғылдандырып, өз енбектерін саудаға салуға нәсихаттайды. Бұқарбай елі түрлі қолөнермен өздерін бұл ортаға таныта бастады. Сол кезде “Ителіге ұл туса, өнерге күн туады” “Ителінің ең жаманы ағаш басын қайыра ала біледі” деген сөздер қалған.
Уақыттың өтуімен мұндай өнердің бір жерде шоғырлануынан базарының болмайтындығы әйгіленіп ақыры зергерлік, теміршілік, ағашшылық дейсіз бе түрлі өнерді басқа елдің бұйыруына жарай сол ауылға барып істеп беретін болған. Сөйтіп тұрмыстық қажетімен Бұқарбай елін бірте-бірте әр рудың арасына еріксіз бытырата бастауына мәжбұр болады. Бұқабай өз руын ауаша алып шыққан соң да өздеріне қақтықысқан ішкі-сыртқы жаулармен өліспей-біріспей айқаса білді. Бұқарбай елі Бұқарбай батырдың айбатымен бөкде елге бодам болмай бейбіт өмір өткізіп отыра берді.
Ел іргесі бұзылып тыныш жатқан Қазақ даласына жоңғарлықтар шапқыншылық жасап, ел шетіне тиген жаудан елін аман алып қалу үшін Абылайхан төңірегіндегі ел батырларын сиырдың бүйрегінше бөлінбей бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып, төніп келген жауға қарсы тұруға үндеп, трөңірегіне егей ерлерді топтағанда Ителіден ерткен жасағы бар жас жігіт Бұқарбай да Абылайдың төңірегіне топталған жиырмабес батырдың бірі болып толарсақтан қан кешіп, атойлап алға шығып, көзге түскен екен. Бұқарбай Абылайьға барғанда атадан қалған бөрінің бас суреті түсірілген туын көтеріп барыпты деседі. Абылай қосынына ең алғаш келе қалған да қару өнеріне жетік Бұқарбай Жоңғарлықтардың жекпе-жек шақырған төрт батырын арт-артына жер құштырады. Қарсы келген жауына күшімен де, өнерімен де қаптал келіп, жауын арт-артынан жер құштырған батырдан көз алмай тұрған Абылай қасындағыларға: “Мынау қайсы батыр?” деп қалған екен. Тұрғандардың бірі: “Орта жүздің ішінде Керейдің Ителісінен шыққан көкжал Бұқарбай” десе керек. Сонда Абылай ат үстінде тұрып өзі “Бұқарбай, Бұқарбай” деп дауыстаған екен. Топты жасақ Бұқарбайлап, аспан астын зел-зал етеді. Осыдан бастап Бұқарбайдың ерен ерлігі ел алдында әйгіленіп төңірегіне тарап жатады. Ителі руы өз ішінде мейлі балуан салсын, мейлі ат шаптырсын, яки жауға атойласын Бұқарбайды ұран еткен. Батыр атамыз өзінің ерен ерлігін өз өмірінде талай жерлерде көрсетіп келді. Әсіресе 1771 жылдардағы “Сарсудың” батысындағы “Бұланты” өзені бойында Бөгенбай бастаған батырлармен бірге Жоңғарлықтарға сілейте соққы берген.
Бұқарбай өмірінің соңына дейін өз руын басқаларға бодам етпеу жолында күрескендіктен, ұлы кәриялар арасында “ноқта ағасының қаны таза, қызынан алсақ еді” дейтін аңыз қалған екен. Міне осы батыр атамыз 1771-1811 жылдары арасында жасында ақ өліммен кетті. Оның сүйегі “Жылағаш” деген жерде деседі.
Иә, өз өмірін, бар жан-тәнін халқына арнап, аянбай құлшынып кеткен батыр аты халқына руһ, жігер беріп ұранға айналып келді. Бұқарбай аты шыққанда қызбайтын қан, бұзбайтын қамал болмайды. Батыр есімі талай жаудың сағын сындырып, досының абыройын өсіріп келді. Есімің мәңгі өлмейді, батыр ата!
Баяхмет Жұмабай ұлы. Ителі Шежіресі. Бет 20.
Пікір қалдыру