تəۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىعىن تويلاۋدى باستاپ تا كەتكەن جاتقان جايىمىز بار. ال وسى تəۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسىپ، جانىن بەرگەن باتىرلارىمىزدى قانشالىقتى ۇلىقتاپ ءجۇرمىز؟! قازاق ەلىندە اتىن ىلەۋدە بىرەۋى بىلەتىن وسپان باتىردى شەتەل جاقسى بىلەتىن بولىپ شىقتى. حالقى ءۇشىن قانىن توگىپ، əيگىلى «قازاق ءۇشىن əزəزىلمەن دە كەلىسىمگە كەلۋگە دايىنمىن!» دەپ ۇرانداعان قازاق باتىرىن قازاقتان باسقانىڭ ءبəرى كەرەك قىلاتىنداي… مىسالى: قازاقتى قورعاپ، قىتايدا كوتەرىلىس جاساعاندا، «چيكاگو دەيلي نيۋس» جۋرنالىنىڭ ءجۋرناليستى دواك بارنەتت كەلىپ وسپاننان سۇحبات الىپتى. ال 1956 جىلى اعىلشىن ەندريۋ فوربەس باتىر جايلى «قازاقتىڭ نەگىزى» اتتى كىتاپ جازسا، امەريكاندىق تاريحشى ليندا بەنسون » قازاقتىڭ التىن اڭىزى-وسپان باتىر» اتتى ەڭبەك جازعان. 1999 جىلى دەيۆيد ۋاننىڭ باتىر جايلى ەڭبەگى گونكونگتە جارىق كوردى. Əلەم تاريحشىلارى قازاق باتىرىن ستراتەگ رەتىندە قاراپ، زەرتتەپ كەلە جاتىر. ال ءبىز شە؟ قازاقتى قازاق كوتەرمەسە، زەرتتەمەسە كىم زەرتتەمەك؟!
ارينە، باتىرىمىزدى مۇلدە ۇمىتتىق دەسەك تە قاتەلىك بولار. ءار تاريحشى ءوز بەتىنشە زەرتتەپ، دەرەك-دايەكتەرىن كەلتىرىپ جاتقان جايى بار. الايدا مەملەكەت تاراپىنان وسپان باتىر ەرلىگىن، ءومىرىن زەرتتەۋگە دەن قويىلعاندا عانا بۇل جۇمىستار جەمىستى بولماق. وسپان باتىر ءومىرىن زەرتتەگەن بەكەن قايراتۇلى 2008 جىلى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنە جازعان «دالانىڭ سوڭعى نويانى» اتتى ماقالاسىندا باتىردىڭ باستاعان مايدانى جايلى بىلاي دەلىنگەن: “…1940 جىلى كوتەرىلىس تىزگىنىن قولىنا العان وسپان باتىر 1944 جىلدىڭ قىسىندا قول استىنداعى ەلىن باستاپ موڭعولياعا اۋىپ باردى. ارينە، ەكىجاقتى كەلىسىمنىڭ ناتيجەسىندە. كەڭەس وداعىنىڭ باسشىسى ءستاليننىڭ نۇسقاۋىمەن وسپان باتىرعا موڭعول ەلىنىڭ باسشىسى چويبالسان بارىپ جولىقتى. بۇل كەزدەسۋدى ۇيىمداستىرۋ كەزىندە كگب گەنەرالى لانپانگ، اسكەري كەڭەسشىلەر گرەدنەۆ، پاحوموۆ، كەڭەس وداعىنىڭ ەلشىسى يۆانوۆ بولدى..
..كەلەسى 1945 جىلى وسپان باتىر التاي ايماعىن ازات ەتتى. بۇل ىسكە موڭعوليا جاعى اسكەر بەرىپ كومەكتەستى. قازاقستان تاراپىنان دا ادامدار باردى. ءدال وسىدان كەيىن وسپان باتىر مەن كەڭەس وداعى جانە موڭعول ەلى اراسىندا ارازدىق باستالادى. سەبەبى، ستالين مەن چويبالسان شىڭجانداعى قارسىلاستارىن وسپان ارقىلى “جۋاسىتىپ” العاننان كەيىن ولارعا ەندى كوتەرىلىسشىلەر كوسەمىن (وسپاندى) تىزگىندەۋ قاجەت بولدى. التاي ايماعى ازات ەتىلگەن سوڭ ايماقتىق بيلىك ورىندارىنا وسپاننىڭ كەلىسىمىنسىز قازاقستان ادامدارىن اكەلىپ وتىرعىزدى.. بەس جىل ۇيقى كورمەي قان كەشىپ ءجۇرىپ جەتكەن جەڭىسى بوگدەنىڭ يگىلىگىنە اينالىپ كەتكەنىن اڭعارعان وسپان باتىر اسكەرىن باستاپ تاۋعا شىعىپ كەتتى. وسىلايشا 1946 جىلدان باستاپ ۇلى وتان سوعىسىندا شىڭدالعان، كەڭەستىك ارناۋلى قۇرىلىمداردان جاساقتالعان، بىراق شىعىس تۇركىستان اسكەرلەرىنىڭ فورماسىن كيگەن اسكەرلەرمەن، موڭعوليانىڭ قارۋلى كۇشتەرىمەن، كوممۋنيستىك قىتاي ساربازدارىمەن قاتار سوعىستى. ءسويتىپ، جاڭا ءبىر جويقىن مايدان اشىلدى. بىراق وسپان دا قاراپ قالعان جوق. بۇرىنعى جاۋى قىتايلىق گوميندان كۇشتەرىمەن وداقتاسۋعا ۇمتىلدى. ماوعا قارسى تۇرعان چان-كاي-ءشيدى قولدادى. ءارى كوممۋنيستەردىڭ كۇشەيىپ كەتۋىنە مۇددەلى ەمەس ەلدەر اقش پەن ۇلىبريتانيا ەلشىلىكتەرىمەن بايلانىستا بولدى” دەپ جازادى. بۇدان ءبىز ەر وسپاننىڭ جان-جاقتى ازامات بولعانىن كورىپ تۇرمىز. اقىرى 1951 جىلى «اسپان استى ەلىندە» ات ويناتقان ارىسىمىز قىتاي اسكەرىنىڭ قولىنا ءتۇسىپ، ءۇرىمشى قالاسىندا اتىلادى. قازاقتىڭ قايسار ۇلى جايلى تاڭدى-تاڭعا جالعايتىن ەرلىك جىرلارىن، ۇلاعاتتى، مازمۇندى اڭگىمەلەر مەن حيكايالار، تاعىلىمعا تولى تاريحي دەرەكتەردى ايتۋعا بولادى. الايدا بۇل ءبىر ادامنىڭ اۋزىنان ەمەس، كۇللى ەلدىڭ كوكىرەگىنەن ورىن الۋ ءۇشىن ەل بولىپ وسى باعىتتا جۇمىس اتقارىلسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.
ءبىز مەكتەپ تاريحىندا وسپان باتىر جايلى ءبىر جول دەرەك وقىعان ەمەسپىز. ەسەسىنە تايۆاندا قازاق باتىرىن ەرلىكتىڭ بەلگىسى رەتىندە تاريح كىتاپتارىنا جازىپتى. گولليۆۋدتا «وسكار» الارلىق كينو تۇسۋرۋگە لايىق تۇلعانىڭ، قازاق تاريحىنا ءبىر جول دەرەك بولىپ كىرمەۋى ۇيات ەكەن. تəۋەلسىزدىكتىڭ ءبىر ماقساتى تاريحتى تۇگەندەۋ ەكەنىن ۇمىتپايىق اعايىن.
اسحات قاسەنعالي
arhar.kz
پىكىر قالدىرۋ