1866 جىلى قازاقستاننىڭ قازىرگى زايسان اۋدانى، كەندىرلىك اۋىلىندا تۋعان باتىردىڭ بيىلعى 150 جىلدىق مەرەيتويى كەڭ كولەمدە اتاپ وتىلمەك. وسىعان بايلانىستى، تۇركيادا تۇراتىن قانداستارىمىز دا اتاۋلى شاراعا ازىرلىك جۇمىستارىن باستاپ كەتتى. ءبىز، انادولى جەرىندەگى اعايىننىڭ قانداي ءىس-شارالار جوسپارلاپ جاتقانىن ءبىلۋ ماقساتىمەن، ىستامبۇلدا تۇراتىن بەلگىلى عالىم ابدۋاقاپ قارا اعامىزبەن عالامتور ارقىلى اڭگىمە وربىتتىك.

– ابدۋاقاپ اعا، ستامبۇلدا زۋقا باتىردىڭ 150 جىلدىعىنا بايلانىستى اقىلداسۋ جيىنىن وتكىزىپسىزدەر، وعان كىمدەر قاتىستى جانە نە ايتىلدى؟
– ءوزىڭىز بىلەتىندەي، جيىن باتىردىڭ مەرەيتويىن قالاي وتكىزۋ ماسەلەسىنە ارنالدى. وعان تۇركيا قازاقتارىنىڭ قوعام باستىقتارى، اقساقالدار، زۋقا باتىردىڭ ۇرپاقتارى جانە وزگە كوپشىلىك قاۋىم قاتىستى. سونىمەن بىرگە، باسقوسۋعا قازاقتار تۇراتىن باعشىلار اۋدانى اكىمنىڭ ورىنباسارى، كەنان گۇلتۇرىك مىرزا دا كەلدى.

– جالپى، زۋقا باتىردىڭ 150 جىلدىعىنا بايلانىستى قانداي شارالار وتكىزۋ جوسپارلانىپ وتىر؟ قايدا، قاشان وتەدى؟
– ەڭ باستىسى، بۇل شارالاردا زۋقا باتىردى بۇكىل تۇركى دۇنيەسىنە، ءتىپتى الەمگە تانىتساق دەگەن ماقسات العا قويىلىپ وتىر. زۋقا باتىر كەزىندە باي-ماناپتاردىڭ دۇنيەسىن الىپ جەتىم-جەسىرگە، جوق-جىتىكتەرگە تاراتقان، حالقىنا پانا بولعان تۇلعا. مۇنداي باتىر اعىلشىنداردا دا بار. ولار ونى روبين گۋد اتىمەن الەمگە ايگىلەدى. ال، ورتالىق ازيانىڭ روبين گۋدىن الەم تۇگىل، تۇركى دۇنيەسى، ءتىپتى قازاقستاننىڭ وزىندە بىلمەگەن كوپ ادام بار. زۋقا باتىر تۋرالى بۇگىنگە دەيىن ءۇش رومان جارىق كورگەن. قاجىقۇمار شابدانۇلىنىڭ «پانا»، باتىرقان قۇسبەگىنىڭ «زۋقا باتىر» جانە باياحمەت جۇمابايۇلىنىڭ «ساعىنىش» اتتى روماندارىنىڭ ءبىر-ەكەۋىن تۇرىك تىلىنە اۋدارىپ، تۇرىكتەرگە تانىمال ەتۋ، كەيىن اعىلشىن جانە نەمىس تىلدەرىنە اۋدارىپ الەمگە ايگىلى ەتۋ جوسپاردا بار.
سونسوڭ، ىستامبۇلدا حالىقارالىق كولەمدە عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا وتەدى. استانادا وسىنداي ءبىر كونفەرەنتسيا وتكىزۋدى سونداعى عالىمدارمەن جوسپارلاپ وتىرمىز. زۋقا باتىر 1866 جىلى زايساندا قالبا تاۋىنىڭ ەتەگىندە تۋعان. سول سەبەپتى، زايسانعا باتىردىڭ ءبىر ەسكەرتكىشىن قويساق دەگەن ارمان بار. وسى ورايدا تۇركيادان ءبىر توپ وكىل استاناعا بارىپ، قازاقستان مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى ارىستانبەك مۇحامەديۇلىنا ءوتىنىش جاساپ، قولداۋ دا سۇراماق. ودان كەيىن تۇركيا جانە ەۋروپا ەلدەرىندە وتەتىن كىشى قۇرىلتايلاردا زۋقا باتىردى جاستارعا تانىتۋ بارىسىندا ءتۇرلى ءىس-شارالار دا قاراستىرىلىپ وتىر. سونسوڭ، باتىر تۋرالى جارتى ساعاتتىق دەرەكتى فيلم تۇسىرۋگە مىقتى رەجيسسەر، قارجى جانە باسقا مۇمكىنشىلىكتەر ىزدەستىرىلۋدە.

– كونفەرەنتسيا وتەدى دەپ قالدىڭىز؟ وعان كىمدەر قاتىسادى؟ باتىردىڭ قىتايدا، قازاقستاندا جانە وزگە ەلدەردە تۇراتىن ۇرپاقتارى كەلە مە؟
– ارينە كەلەدى. باتىردىڭ 90 جاستاعى كەنجە ۇلى ساۋات قاجى ءالى ءتىرى، ىستامبۇلدا. بىراق، ول كىسى قارتايعاندىقتان جانە دەنساۋلىعىنا بايلانىستى ۇيدەن شىعا المايدى. بىراق، باتىردىڭ تۇركيا، قازاقستان، اقش جانە ەۋروپا ەلدەرىندە كوپتەگەن ۇرپاقتارى بار. سونىڭ ءبىرى بۇكىل قازاقستانعا قاراجورعا ءبيىن تانىتقان ونەرپاز – ارىستان توسىن اعامىز. ولار بارلىق ءىس-شارالارعا قاتىسپاق. سونداي-اق، قازاق تاريحىن زەرتتەپ جۇرگەن نەمەسە رومان، ولەڭ، داستان رەتىندە جازىپ جۇرگەن قازاق زيالىلارى، شەتەلدىك عالىمدار دا قاتىسادى.

– باتىردىڭ مەرەيتويىن وتكىزۋ تۇركياداعى قازاقتار جانە جاستار ءۇشىن ماڭىزى قانداي دەر ەدىڭىز؟
– بۇل ءبىز جانە جاستار ءۇشىن وتە تانىمدى، ونەگەلى ءىس بولماق. اسىرەسە، جاس ۇرپاق ۇلى ىستەر اتقارا ءبىلۋى ءۇشىن وزدەرىنىڭ ۇلى اتالارىن تانۋى ءتيىس. مىناداي مىسال كەلتىرەيىن. بىردە ابىلاي حان ءتۇس كورىپتى. تۇسىندە جالىنقۇيرىق اتىمەن كەلە جاتسا، الدىنان ءبىر ارىستان كەزىگەدى. ونى قۋىپ جەتىپ، قىلىشىمەن قارنىن جارىپ جىبەرگەن ەكەن، ىشىنەن قاسقىر شىعىپ تۇرا قاشىپتى. ونى قۋىپ بارىپ قارنىن جارسا، تۇلكى شىعادى. ونى دا ۇستاپ الىپ، قارنىن جارسا، ىشىنەن باقا-شايان، قۇرت-قۇمىرسقا توگىلىپتى دە، ولار جان-جاققا تاراپ كەتىپتى. سودان ابىلاي ءتۇسىن بۇقار جىراۋعا جورىتادى. «بۇل نە؟» دەپتى ويعا شومىپ وتىرىپ. سوندا بۇقار «تۇسىڭىزدەگى ارىستان ءوزىڭىزسىز، قاسقىر ءسىزدىن بالاڭىز، تۇلكى نەمەرەڭىز، باقا-شايان، قۇرت-قۇمىرسقا شوبەرەلەرىڭىز. ياعني، زامان وتكەن سايىن ۇرپاقتارىنىز ۇساقتالىپ كەتەدى» دەپ جوريدى.
مىنە، وسى ءتۇس تۇركيا قازاقتارىنا دا كەلەدى. ارىستان ءبىزدىن زۋقا، وسپان، نۇرعوجاي، ەلىسحان، قاليبەك، قۇسايىن ءتايجى، ءسۇلتانشارىپ ءتايجى، ءزايىپ ءتايجى، دالەلقان جانالتاي سىندى باتىر اتالارىمىز. قاسقىر كوشتە تۋعان، بۇگىندە 80-گە كەلىپ وتىرعان ءبىزدىن اكەلەرىمىز. ال، ءبىز تۇركياداعى ءبىرىنشى ۇرپاق تۇلكىمىز. ەندى بىزدەن تۋعان، انا ءتىلىن، تاريحىن بىلمەگەن ۇرپاعىمىز قۇرت-قۇمىرسقا سەكىلدى بولىپ وتىر. وسى ۇرپاقتارى اتالارى سياقتى ارىستان، قاسقىر بولسىن دەسەك، زۋقا باتىر سياقتى تاريحي تۇلعالارىمىزدىڭ ءومىرىن، جاساعان ءىسىن جاقسىلاپ ناسيحاتاپ، تانىتۋىمىز قاجەت. بۇل ۇرپاق ءۇشىن ءوز پايداسىن تيگىزەدى دەپ سەنەمىن.

– تۇركيا بيلىگى بۇل باستاماعا قالاي قاراۋدا؟
– ولار جاقسى قولداۋ تانىتىپ وتىر. باسقوسۋعا كەلگەن باعشىلار اۋدانى اكىمىنىڭ ورىنباسارى كەنان گۇلتۇرىك بۇل ىسكە جاقىننان دەمەۋ كورسەتەتىن ءبىلدىردى. جانە جاقسى پىكىر ايتتى. ونىڭ «250 جىلدىق قانا تاريحى بار اقش سياقتى ەلدەر جاساندى باتىرلارىن كينو جانە مۋلتفيلمدەر ارقىلى الەمگە ناسيحاتتاپ جاتىر. ال ءبىز 3-4 مىن جىلدىق تاريحى بار تۇركى حالىقتارى شىن باتىرلارىمىزدى ەلەۋسىز، ەسكەرۋسىز قالتىرىپ كەلە جاتىرمىز. سوندىقتان، بالالارىمىز ءوزىنىڭ شىنايى باتىرلارىنا ەمەس، جات ەلدەردىن جاساندى باتىرلارىنا ەلىكتەپ، ۇلتتىق رۋحتان الىستاپ بارا جاتىر» دەگەن ءسوزى-اق، كوپ نارسەنى اڭعارتسا كەرەك.

– وسى مەرەيتويعا جەكە ءوزىڭىز قانداي ۇلەس قوسامىن دەر ەدىڭىز؟
– ەندى، مەن ءوزىم تاريحشىمىن جانە ادامتانۋ (بيوگرافيا) سالاسىندا زەرتتەۋ جاساپ ءجۇرمىن. زۋقا باتىردىڭ ءومىرى ماعان وتە قىزىق. مۇنداي ۇلى تۇلعالارىمىزدى تەك قازاققا، تۇركى دۇنيەسىنە قانا ەمەس، بۇكىل الەمگە تانىتۋدى وزىمە بورىش سانايمىن. سوندىقتان، وسى ورايدا عىلىمي كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرۋ، ماقالا، كىتاپ شىعارۋ جۇمىستارى جوعارى دەڭگەيدە بولۋى ءۇشىن قولىمنان كەلگەندى ايامايمىن. ءوزىم ءبىر جاعى اۋدارماشىمىن. ماعان باتىرحان قۇسبەگىنىڭ «زۋقا باتىر» رومانى قاتتى ۇنايدى. مۇمكىن، سونى تۇرىك تىلىنە اۋدارىپ، وسى مەرەيتويعا شاشۋ قىپ سىيلاماق ويىم بار.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتى جاساعان، مۇرات الماسبەكۇلى 

baq.kz