1866 jılı Qazaqstannıñ qazirgi Zaysan audanı, Kendirlik auılında tuğan batırdıñ biılğı 150 jıldıq mereytoyı keñ kölemde atap ötilmek. Osığan baylanıstı, Türkiyada twratın qandastarımız da ataulı şarağa äzirlik jwmıstarın bastap ketti. Biz, Anadolı jerindegi ağayınnıñ qanday is-şaralar josparlap jatqanın bilu maqsatımen, Istambwlda twratın belgili ğalım Äbduaqap Qara ağamızben ğalamtor arqılı äñgime örbittik.

– Äbduaqap ağa, Stambwlda Zuqa batırdıñ 150 jıldığına baylanıstı aqıldasu jiının ötkizipsizder, oğan kimder qatıstı jäne ne aytıldı?
– Öziñiz biletindey, jiın batırdıñ mereytoyın qalay ötkizu mäselesine arnaldı. Oğan Türkiya qazaqtarınıñ qoğam bastıqtarı, aqsaqaldar, Zuqa batırdıñ wrpaqtarı jäne özge köpşilik qauım qatıstı. Sonımen birge, basqosuğa qazaqtar twratın Bağşılar audanı äkimniñ orınbasarı, Kenan Gültürik mırza da keldi.

– Jalpı, Zuqa batırdıñ 150 jıldığına baylanıstı qanday şaralar ötkizu josparlanıp otır? Qayda, qaşan ötedi?
– Eñ bastısı, bwl şaralarda Zuqa batırdı bükil Türki düniesine, tipti älemge tanıtsaq degen maqsat alğa qoyılıp otır. Zuqa batır kezinde bay-manaptardıñ düniesin alıp jetim-jesirge, joq-jitikterge taratqan, halqına pana bolğan twlğa. Mwnday batır ağılşındarda da bar. Olar onı Robin Gud atımen älemge äygiledi. Al, Ortalıq Aziyanıñ Robin Gudın älem tügil, türki düniesi, tipti Qazaqstannıñ özinde bilmegen köp adam bar. Zuqa batır turalı büginge deyin üş roman jarıq körgen. Qajıqwmar Şabdanwlınıñ «Pana», Batırqan Qwsbeginiñ «Zuqa Batır» jäne Bayahmet Jwmabaywlınıñ «Sağınış» attı romandarınıñ bir-ekeuin türik tiline audarıp, türikterge tanımal etu, keyin ağılşın jäne nemis tilderine audarıp älemge äygili etu josparda bar.
Sonsoñ, Istambwlda halıqaralıq kölemde ğılımi-praktikalıq konferenciya ötedi. Astanada osınday bir konferenciya ötkizudi sondağı ğalımdarmen josparlap otırmız. Zuqa batır 1866 jılı Zaysanda Qalba tauınıñ eteginde tuğan. Sol sebepti, Zaysanğa batırdıñ bir eskertkişin qoysaq degen arman bar. Osı orayda Türkiyadan bir top ökil Astanağa barıp, Qazaqstan Mädeniet jäne Sport ministri Arıstanbek Mwhamediwlına ötiniş jasap, qoldau da swramaq. Odan keyin Türkiya jäne Europa elderinde ötetin kişi qwrıltaylarda Zuqa batırdı jastarğa tanıtu barısında türli is-şaralar da qarastırılıp otır. Sonsoñ, batır turalı jartı sağattıq derekti fil'm tüsiruge mıqtı rejisser, qarjı jäne basqa mümkinşilikter izdestirilude.

– Konferenciya ötedi dep qaldıñız? Oğan kimder qatısadı? Batırdıñ Qıtayda, Qazaqstanda jäne özge elderde twratın wrpaqtarı kele me?
– Ärine keledi. Batırdıñ 90 jastağı kenje wlı Sauat qajı äli tiri, Istambwlda. Biraq, ol kisi qartayğandıqtan jäne densaulığına baylanıstı üyden şığa almaydı. Biraq, batırdıñ Türkiya, Qazaqstan, AQŞ jäne Europa elderinde köptegen wrpaqtarı bar. Sonıñ biri bükil Qazaqstanğa Qarajorğa biin tanıtqan önerpaz – Arıstan Tosın ağamız. Olar barlıq is-şaralarğa qatıspaq. Sonday-aq, qazaq tarihın zerttep jürgen nemese roman, öleñ, dastan retinde jazıp jürgen qazaq ziyalıları, şeteldik ğalımdar da qatısadı.

– Batırdıñ mereytoyın ötkizu Türkiyadağı qazaqtar jäne jastar üşin mañızı qanday der ediñiz?
– Bwl biz jäne jastar üşin öte tanımdı, önegeli is bolmaq. Äsirese, jas wrpaq wlı ister atqara bilui üşin özderiniñ wlı ataların tanuı tiis. Mınaday mısal keltireyin. Birde Abılay han tüs köripti. Tüsinde jalınqwyrıq atımen kele jatsa, aldınan bir arıstan kezigedi. Onı quıp jetip, qılışımen qarnın jarıp jibergen eken, işinen qasqır şığıp twra qaşıptı. Onı quıp barıp qarnın jarsa, tülki şığadı. Onı da wstap alıp, qarnın jarsa, işinen baqa-şayan, qwrt-qwmırsqa tögilipti de, olar jan-jaqqa tarap ketipti. Sodan Abılay tüsin Bwqar jırauğa jorıtadı. «Bwl ne?» depti oyğa şomıp otırıp. Sonda Bwqar «tüsiñizdegi arıstan öziñizsiz, qasqır sizdin balañız, tülki nemereñiz, baqa-şayan, qwrt-qwmırsqa şöbereleriñiz. YAğni, zaman ötken sayın wrpaqtarınız wsaqtalıp ketedi» dep joridı.
Mine, osı tüs Türkiya qazaqtarına da keledi. Arıstan bizdin Zuqa, Ospan, Nwrğojay, Elishan, Qalibek, Qwsayın täyji, Swltanşärip täyji, Zäyip täyji, Dälelqan Janaltay sındı batır atalarımız. Qasqır köşte tuğan, büginde 80-ge kelip otırğan bizdin äkelerimiz. Al, biz Türkiyadağı birinşi wrpaq tülkimiz. Endi bizden tuğan, ana tilin, tarihın bilmegen wrpağımız qwrt-qwmırsqa sekildi bolıp otır. Osı wrpaqtarı ataları siyaqtı arıstan, qasqır bolsın desek, Zuqa batır siyaqtı tarihi twlğalarımızdıñ ömirin, jasağan isin jaqsılap nasihatap, tanıtuımız qajet. Bwl wrpaq üşin öz paydasın tigizedi dep senemin.

– Türkiya biligi bwl bastamağa qalay qarauda?
– Olar jaqsı qoldau tanıtıp otır. Basqosuğa kelgen Bağşılar audanı äkiminiñ orınbasarı Kenan Gültürik bwl iske jaqınnan demeu körsetetin bildirdi. Jäne jaqsı pikir ayttı. Onıñ «250 jıldıq qana tarihı bar AQŞ siyaqtı elder jasandı batırların kino jäne multfil'mder arqılı älemge nasihattap jatır. Al biz 3-4 mın jıldıq tarihı bar türki halıqtarı şın batırlarımızdı eleusiz, eskerusiz qaltırıp kele jatırmız. Sondıqtan, balalarımız öziniñ şınayı batırlarına emes, jat elderdin jasandı batırlarına eliktep, wlttıq ruhtan alıstap bara jatır» degen sözi-aq, köp närseni añğartsa kerek.

– Osı mereytoyğa jeke öziñiz qanday üles qosamın der ediñiz?
– Endi, men özim tarihşımın jäne adamtanu (biografiya) salasında zertteu jasap jürmin. Zuqa batırdıñ ömiri mağan öte qızıq. Mwnday wlı twlğalarımızdı tek qazaqqa, türki düniesine qana emes, bükil älemge tanıtudı özime borış sanaymın. Sondıqtan, osı orayda ğılımi konferenciya wyımdastıru, maqala, kitap şığaru jwmıstarı joğarı deñgeyde boluı üşin qolımnan kelgendi ayamaymın. Özim bir jağı audarmaşımın. Mağan Batırhan Qwsbeginiñ «Zuqa batır» romanı qattı wnaydı. Mümkin, sonı türik tiline audarıp, osı mereytoyğa şaşu qıp sıylamaq oyım bar.
– Äñgimeñizge rahmet!
Swhbattı jasağan, Mwrat Almasbekwlı 

baq.kz