«دۇنيەنىڭ تورىنە تىرمىسقاندار توردەن ورىن الادى، تىرمىسپاعاندار ەسىكتە قالادى. ەسىكتە قالماي، تورگە تىرمىسالىق»، — دەپ بارشا الاش جۇرتىنا ۇندەۋ تاستاعان الاش قايراتكەرلەرى 1913 جىلدىڭ 2 اقپانىندا «حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ءھام ءتىلى» بولسىن دەپ، «قازاق» گازەتىن شىعاردى. بۇل گازەت قازاقتىڭ تۇڭعىش باسىلىمى ەدى. ارينە، گازەتتى ۇيىمداستىرىپ، شىعارۋشىلار قاتارىندا ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپ سىندى ارىستار بولعان. بىراق ولارعا قيىن-قىستاۋ زاماندا قارجىلاي كومەك بەرىپ، دەمەپ، سىن ساعاتتا ۇنەمى قولداپ وتىرعان دەمەۋشىلەرى بولدى ەمەس پە؟ نەگە سولار جايىندا ايتپاسقا؟ «الاش» دەپ جۇرگەلى، مىنە، 99 جىل بولدى. ءبىزدىڭ بۇگىنگى جۇرت حح عاسىر باسىنداعى قازاقتىڭ اق جۇرەك، اق ادال “اتىمتاي جومارتتارى” جايىندا جارىتىپ ەشتەڭە بىلمەيدى جانە مەرزىمدى باسىلىمداردا بۇلاردى كوپ ناسيحاتتامايدى. وسىنداي كەمشىلىكتىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىمەن جەكە مۇراعاتىمىزداعى قۇجاتتاردى «سويلەتەيىك» دەپ شەشتىك.
ميللەت ءحالىن ويلاپ، قىزمەت ەتۋدى مويىندارىنا العان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ تالاپتانعان ءار ىسىنە قۇداي ءساتىن سالىپ، «ءامين» دەپ قول جايىپ، «ءاۋپ» دەپ كۇش قوسىپ، «اللا» دەپ ىسكە كىرىسكەن قازاقتىڭ ويانۋ عاسىرى باسىنداعى مەتسەناتتارى كىمدەر ەدى؟
كەڭەس داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن ادامداردىڭ تۇسىنۋىنشە، «بولىس»، «باي-باعلان»، «باي-ماناپ» دەگەن سوزدەر قاراپايىم حالىقتى قاناپ، ولاردىڭ ۇستىنەن كۇن كورىپ وتىرعان ءبىر «قۇبىجىق» سياقتى بولىپ كورىنە مە، قالاي ءوزى؟! سوتسياليستىك سولاقاي يدەولوگيا قازاقتىڭ باي-باعلاندارىن «قۇبىجىق» ەتىپ كورسەتۋدى جاقسىلاپ مەڭگەرىپ، جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىن كادىمگىدەي ۋلادى ەمەس پە؟ سونىڭ ءبىر جارقىن مىسالى — قۇنانباي قاجى. اتاقتى اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىنداعى «قۇنانباي» وبرازى سوتسياليستىك كەرى يدەولوگيانىڭ قۇربانى بولعانى بۇگىندە كوپكە بەلگىلى. مىنە، سول سياقتى قازاق دالاسىندا قانشاما داۋلەتتى ازاماتتار بولعان، بىراق 1928-1930 جىلدارى قازاقتىڭ بارلىق باي-باعلاندارىنىڭ مۇلكى تاركىلەنىپ، ۇرپاقتارى جازىقسىز قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، كەيبىرى اتىلعان، سوتتالعان، كەيبىرى التاي اۋىپ، بوسىپ كەتكەن ەدى.
الاش قايراتكەرلەرىن قارجىلاي قولداپ، دەم بەرىپ وتىرعان وتكەن عاسىر باسىنداعى داۋلەتتى ازاماتتاردى ەندىگى جەردە «باي-ماناپ» ەمەس، «اتىمتاي جومارت»، «اق جۇرەك» دەپ اتاساق، قانداي ادەمى ەستىلەدى! داۋلەتىمەن ۇلتقا قىزمەت ەتۋ جولىندا اتتارى شىققان قازاقتىڭ اق جۇرەك قالتالى ازاماتتارىنىڭ كوبى «قازاق» گازەتىنىڭ جارىق كورۋىنە سەپتىگىن تيگىزگەن. «قازاق» توتەنشە شىعىندارعا ۇشىراپ، ءحالى اۋىرلاعانىن بايقاعان ازاماتتار ازدى-كوپتى كومەك بەرىستى. بۇلار كومەكتەرىن ارقايسىسى ايرىقشا ءار ۋاقىتتا جىبەرگەن ەدى. ءبىز ولاردىڭ ءبارىن جاريالاماساق تا، مۇمكىندىگىنشە ءبىرازىنىڭ اتى-جوندەرىن جاريالاۋعا تىرىستىق. كومەك بەرۋشىلەر: ەسەنقۇل قاجى مامانۇلى — 100 سوم، عاينيجامال ەسەنقۇل قاجى جاماعاتى — 100 سوم، تاڭىربەرگەن قاجى تۇرىسبەكۇلى — 429 سوم، ايتمۇحامەت تۇرىسبەكۇلى — 100 سوم، قوجا احمەت مامانۇلى — 50 سوم، بايمۇحامەت تۇرىسبەكۇلى — 50 سوم، قۇدايبەرگەن تۇرىسبەكۇلى — 50 سوم، قۇدايبەرگەن تۇرىسبەكۇلى — 20 سوم، ەگەۋبەك جيەنبايۇلى — 10 سوم، ع.الىبەكۇلى — 150 سوم، حۇسايىن ۇكەنۇلى — 25 سوم 50 تيىن، جولىمبەت تۇرىمبەتۇلى — 25 سوم، ەرنازار جاۋقاشارۇلى — 20 سوم، مۇعالىم نىعمەتوللا كۇزەمبايۇلى — 15 سوم، نۇعمان قاناتبايۇلى — 5 سوم، ءومىرالى پانتەشۇلى — 5 سوم، تىلەگەن بادىراقۇلى — 5 سوم. بارلىعى: 1274 سوم، 40 تيىن» دەپ گازەت باسقارماسى العىستارىن بىلدىرگەن. ەندى تاريحي دەرەككە جۇگىنەر بولساق، گازەت پاتشالىق ساياساتقا قارسى ماقالالار جاريالانعانى ءۇشىن 4-5 مارتە ۇلكەن ايىپپەن جابىلعان. سوندا ونىڭ قايتا اشىلۋى ءۇشىن تولەنەتىن قارجىنى ء(ار كەزدەرى 50, 1500, 2000, 3000, 4550 سوم ايىپپۇل تاعىلعان) ۇلتىمىزدىڭ اۋقاتتى اق جۇرەك ازاماتتارى تولەگەن ەدى. جوعارىدا ايتىلعان گازەت باسشىلارىنىڭ العىسى وسى ءسوزىمىزدىڭ دالەلى بولماق.
ءار جىلدارى «قازاق» گازەتىنىڭ پايداسى ءۇشىن گازەتتىڭ قۇرىلتايشىسى — «ازامات» سەرىكتەستىگىنە اقمولادان مانتەن مولدا بولاقوۆ 10 سوم، اتباسارلىق ءابۋالليس كەنجەباەۆ پەن ءابۋحاسان اڭساعاەۆ 15 سوم، شالقارلىق ەرمۇحامەت ساتىبالدىۇلى 4 سوم، قاجى دوسمايىل قاشقىنبايۇلى قوستاناي ۋەزىندەگى تالاپكەر، ەر كوڭىلدى جىگىتتەردىڭ باسىن قوسىپ، 20 سوم اقشا جيىپ بەرگەن. 1913 جىلدىڭ 10-15 قاراشاسىندا ۆەرحني ورال ۋەزىنىڭ ناسلەدنيسكي دەگەن قالاسىندا جىلدىق جارمەڭكە وتكەن. وعان قوستاناي ۋەزىنىڭ 4-5 بولىسىنان كەلگەن كوزى اشىق، ەل نامىسى بار مىرزالار باس قوسىپ، «قازاق» گازەتىنە جەتىقارا بولىسىنان ماقان سۇلتان بالاسى — 5 سوم، قاجى وتەباي قاجى قوندىباي بالاسى — 10 سوم، ۋپراۆيتەل احمەت قاجى قوندىبايۇلى — 10 سوم، سەيىتجان قاجى قوندىبايۇلى — 10 سوم. وسىلايشا، ءتىزىم جالعاسا وتىرىپ، جارتى سوم بەرگەندەر دە جازىلادى. بارلىعى: 115 سوم، 71 تيىن تاپسىرعان.
«دۇنيەدەن ءبىر ساباق جىپتەن جيىلسا، جالاڭاشقا كويلەك» دەگەن ماقال بار. قازاق وقۋشىلارى ءۇشىن قازاق دالاسىنىڭ ءار جەرىنەن ءبىر ساباق جىپتەي قارجى جيىلىپ، «قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىنا ءتۇسىپ تۇرعان. ويتكەنى «قازاق» گازەتى “قازاقتىڭ ءار جەردە وقىپ، ءبىلىم الىپ جاتقان وقۋشىلارىنا جاردەم بەرىپ تۇرايىق” دەپ قازاق ازاماتتارىنا قولقا تاستاعان. مىسالى، قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى بازارباي مامەتوۆ ءوزىنىڭ العىس-تىلەگىندە كولباي تولەڭگىتوۆ — 20 سوم، نۇرتاي مىرزا — 20 سوم، احمەتباي عابدولسارتوۆ — 10 سوم، ابدىقادىر كوسەباەۆ — 5 سوم، تاڭىربەرگەن تۇرىسبەكوۆ — 10 سوم ت. ب. ءبىراز جومارت جانداردان بارلىعى 130 سوم جينالعانىن جازادى. ال ۋفاداعى «عاليا» مەدرەسەسىنىڭ تۇلەگى شەرمۇحامەد قىپشاقبايۇلى سۇلتان سالىمگەرەي جانتورينگە بارىپ: «اتاڭىز قازاققا باسشىلىق قىلعان، قازاق ىشىندە تۋىپ-وسكەن، قازاقتىڭ ارىن ارلاعان. ءسىز دە بۇل كۇندە مەدرەسە «عاليە» سالعىزىپ، ءدىن يسلامعا بيىگىرەكتە نوعايلارعا قىزمەت قىلىپ جاتىرسىز. اتاجۇرتىڭىز قازاقتا نە مەدرەسە جوق، نە ءدىن عىلىمىنىڭ، دۇنيە عىلىمىن بىلگەن كىسى جوق، بۇل باسشىلىق قىلىپ جاتقان جاۋجۇرەك، ءبىرلى-جارىم ورىسشا وقىعاندارىمىز. مىنە، مەن رۋسسيادا 11-12 جىل وقىدىم، نوعاي مەدرەسەلەرىندە وقىلاتىن نارسەلەردى ءبىتىردىم. ەندى ستامبۇلعا بارىپ تۇرىكشە ۇيرەنىپ، از-ماز وقىعان پاندەرىمدى كەڭەيتىپ، دۇنيە عىلىمىنان حاباردار بولعىم كەلەدى. بۇل ماقساتىما جەتۋ ءۇشىن 4-5 جىل وقۋ كەرەك، بۇعان اقشا كەرەك، ءسىز مەنى جىبەرىڭىز»، — دەگەن ەكەن. شاكىرت ءوتىنىشىن سالىمگەرەي مىرزا ماقۇل كورىپ، ءوزىنىڭ قارجىلاي قولداۋىمەن ونى ستامبۇلعا جىبەرگەنى جايىندا «قازاق» گازەتى ارنايى جازعان ەدى.
كيىم مەن تاماققا مۇقتاج قازاق وقۋشىلارى ءۇشىن قاپال-اراسان بولىسىنان اعايىندى قۇدايبەرگەن، تاڭىربەرگەن، ايتمۇحامەد، بايمۇحامەد تۇرىسبەكوۆتەر جانە ەسەنقۇل قاجى مامانۇلى، تۇرسىن بابايۇلى 2 سومنان، سۇلتانقۇل تۇرىسبەكۇلى، بارلىبەك سىرتانۇلى، بەيسەكە قالي بالاسى، ءابدىراحمان ءشىربايۇلى، يبراھيم ابايۇلى ۇزىن-سانى 31 سوم 80 تيىن اقشالاي وقۋشىلارعا جاردەم بەرىلگەن.
الاش قايراتكەرلەرى قازاقتىڭ كەيبىر «ىسىراپشىل» سالت-داستۇرلەرىن سىناپ، كەيىپ وتىرعان. داراقىلانىپ اقشانى تەككە شاشپاي، ونى قايىرلى ماقساتتا جۇمساۋعا ۇندەگەن. «قازاق» گازەتىنىڭ 1914 جىلدىڭ 10 جەلتوقسانىنداعى №89 سانىنا شىققان «اقمەشىت» حابارلاماسىندا: «اقمەشىت ۋەزىنە قاراعان شاشتى قىپشاق مارقۇم شوقاي تورعاي بالاسىنا اس بەرىلدى. شاقىرعان ەلدىڭ ءبىر شەتى قازالى، ءبىر شەتى تاشكەنت بولدى، مىڭعا جاقىن جۇرت جيىلدى. استىڭ بار راسحودى 5 مىڭ سومنان استى. بايگەگە 57 ات شاۋىپ، 17-نە بايگە تىگىلدى. باس بايگەگە 80 سوم اقشا، ەكى قارا تىگىلدى. ورىنسىز كەتكەن 5 مىڭ سومعا شوقاي اتىنا ءبىر مەدرەسە سالدىرسا، شوقاي اتى ماڭگىگە قالار ەدى. قازاقتىڭ ءالى كۇنگە قازاقشىلىعى قالماعاندىعى عوي»، — دەپ زاكىر عايسين كەيىگەن ەكەن. مىنە، سودان بەرى ارادا عاسىر ۋاقىت وتسە دە، ءبىزدىڭ قازاق بۇل دەرتىنەن ايىعا قويمادى. كەرىسىنشە، شەتەلدەن ءانشى شاقىرىپ، جىرتىلىپ، جارىسىپ توي جاسايدى ەمەس پە؟ عايسيننىڭ حابارلاماسىنىڭ استىنا «قازاق» گازەتى مىناداي پىكىر بەرىپتى: «شوقاي مارقۇمنىڭ پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ جۇرگەن، بىتىرۋىنە جالعىز گوسۋدارستۆەنني ەكزامەنى قالعان مۇستافا دەگەن ستۋدەنت بالاسى دا بار، بىراق كوپتەن بويعا سىڭگەن جۇرت ءراسىمىن جالعىز ءوز اكەسىنىڭ تۇسىندا قالاي توقتاتا السىن، جۇرە-جۇرە جىڭىشكەرىپ قالادى دا». تاعى بىردە گازەت باسقارۋشىلارى تورعاي ۋەزى، قاراتورعاي بولىسى، №5 اۋىلىنىڭ قادىرلى اقساقالى، سۇيەگى قىپشاقتىڭ كەدەل رۋىنان، سارى قوشقار باتىردىڭ نەمەرەسى ايتقوجا اياپبەرگەنۇلى 76 جاسىندا دۇنيەدەن وتكەندە، قازاقتىڭ سالتى بويىنشا جانازا راسىمىنە 17 ءىرى قارا، 40 ۇساق قارا بايلانىپ، جانازاعا جينالعان ءۇش اۋىلناي ەلگە 15 شاپان، 120 سوم اقشا، 30 سومدىق تازا زاتتاي مۇلىك ۇلەستىرگەنى جايىندا «سارىلاردىڭ» سالتى وسىنداي ەكەن» دەپ ماقالا جازىپتى.
«قازاقتىڭ» ءدىني سالت-جورالار جايىنداعى پىكىرىنەن كەيىن قايتىس بولعان ادامنىڭ ءپىدياسىن قارجىلاي نەمەسە زاتتاي كومەك رەتىندە وقۋشى جاستارعا بەرىلۋى ءبىر رەتكە تۇسكەن سىڭايلى. مىسالى، سەيىتباتتال قاجى دۇنيەدەن وتكەن سوڭ، ونىڭ ۇرپاقتارى قازاقتىڭ وقۋ قۋىپ جۇرگەن ستۋدەنتتەرىنە 200 سوم اقشالاي كومەك كورسەتكەن. ونىڭ 50 سومىن تومسكى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى اسىلبەك سەيىتۇلىنا، ۋفاداعى «عاليا» مەدرەسەسىنىڭ بەكمۇحامەد حۇسايىنۇلى، حايروللا يبراگيمۇلى، سادىق توكەبايۇلى، نىعمەت مانايۇلى، شاھماردان عۇماربالاسى، عايسا توقتاربەكۇلىنا، ورىنبورداعى «حۇسەينيە» مەدرەسەسىنىڭ ەلەمەس شارمەنۇلى، زىيايعاي احمەتۇلى سياقتى تارىققان شاكىرتتەرىنە 20 سومنان ارقايسىسىنا «قازاق» گازەتىنىڭ باسقارماسى ءبولىپ بەرگەن.
1913 جىلدىڭ 24 قاراشاسىندا تورعاي وبلىسىنا بەلگىلى جاعالبايلى رۋىنان دەربىسالى قاجى بەركىمبايۇلى سەكسەنگە قاراعان شاعىندا دۇنيەدەن وتكەن ەدى. مارقۇمنىڭ وسيەتى بويىنشا قازاقتىڭ وقىپ جاتقان جاستارىنا 3 مىڭ سوم ساداقا، ورسكىدەگى «جاميعات حەيريە» پايداسىنا ءبىر ات، ءبىر سيىر جانە ءبىر قاشار بەرىلگەن ەكەن.
1914 جىلدىڭ 18 شىلدەسىندە تۇرىسبەك قاجىنىڭ كەنجە بالاسى بايمۇحامەت مىرزانىڭ جاميعاتى فاتيما حانىم وتەۋلى قاجى قىزى جيىرما جاسىندا دۇنيە سالادى. ءپىدياسىنان 50 سوم اقشانى ومسكى گيمنازياسىنىڭ شاكىرتى دىنمۇحامەد ءادىلۇلىنا بەرىپتى. گيمنازيست ءادىلۇلى ءبىر سوتقار بالانىڭ كەسىرىنەن ەمتيحانىن جىبەرىپ العانى ءۇشىن وقۋدان شىعارىلعان بولاتىن. ونىڭ قايتادان وقۋعا كىرۋىنە 300 سومداي وتەماقى سۇراعان. بىراق ونىڭ اتا-اناسى كەدەي بولعاندىقتان، «قازاق» گازەتى اق جۇرەك ازاماتتارعا ءادىلۇلىنىڭ جاعدايىن ايتىپ، كومەك بەرۋدى سۇراعان ەكەن. «قازاقتىڭ» ءوتىنىشىن ەسكەرىپ، ءادىلۇلىنا مۇحامەديار تۇنعاشين — 5 سوم، رابيعا تۇنعاشينا — 5 سوم، احمەت بايتۇرسىنۇلى — 5 سوم، ءبادريسافا بايتۇرسىن كەلىنى — 3 سوم، حايرەددين بولعانبايۇلى — 1 سوم، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى — 2 سوم، عاينيجامال دۋلات كەلىنى — 2 سوم، عابدولكارىم توقتابايۇلى 10 سوم بەرىپ، جاردەمدەسسە، ورال وبلىسىنىڭ ءىلبىشىن شاھارىنداعى قازاقتىڭ وقىعان باسشى ادامدارىنان عابيدوللا مىرزا الىبەكۇلى مۇقتاج وقۋشىعا كومەك بەرىپ، نيەتتەسەيىك دەپ ەل اراسىنان 25 سوم 40 تيىن اقشا جيناعان. اقشالاي كومەك بەرگەندەر دە كوپ بولعان.
الاش قالاسىنداعى «تۇڭعىش» مەكتەبىنە جاڭا پارتا جاساتۋ ماقساتىندا قاراجان ۇكىباەۆ پەن اقىم قاجى اڭداماسوۆ قۇربان تەرىسىنەن تۇسكەن 60 سوم اقشانى مەكتەپ پايداسىنا بولگەن ەكەن. ال تورعايداعى قازاق مەدرەسەسىندە 1914 جىلدىڭ 26 قاڭتارىندا پايعامبارىمىزدىڭ تۋعان كۇنىن مەيرام قىلىپ، تىلەك تىلەۋگە جينالعان جۇرت 661 سوم اقشا جيناپ، ونى كومەككە ءزارۋ شاكىرتتەر مەن مەدرەسەنىڭ تۇزەلۋىنە بەرىپتى.
«قاپال قازاقتارىنىڭ كىسى سۇيسىنەرلىك ءھام باسقالارعا ۇلگى بولۋعا لايىق ءىس» دەپ كوپشىلىككە گازەت ارقىلى جاريا بولعان مىناداي ءبىر دەرەك بار. قاپال ۋەزىنىڭ اقساقالدارى قازاق زيالىلارىنىڭ باستاۋى بويىنشا 1913 جىلعى ايتتا قۇربان شالۋدىڭ ورنىنا مۇقتاج قازاق ستۋدەنتتەرىنە جاردەم ءۇشىن كىسى باسى 5 سومنان جيناپ بەرۋگە قاۋلى قىلىسىپتى. جينالعان 50 سوم اقشانى كولباي توعىسۇلى ءوزى لايىق كورگەن ۆارشاۆاداعى مال دارىگەرلىك ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى جانەك سولتاناەۆقا جىبەرگەن.
قارعا تامىرلى قازاقتىڭ ماڭگىلىك كيەسى الاش مۇراتىنا اقتىق دەمى تاۋسىلعانشا قالتقىسىز قىزمەت ەتۋدىڭ وشپەس ونەگەسىن قالدىرعان اق جۇرەك ەرلەردىڭ تاۋ تۇلعالارى ۋاقىت وتكەن سايىن اسقاقتاي تۇسە بەرمەك (ساعىمباي جۇماعۇل) دەپ وسى جەردەن ءسوزىمىزدى تۇيىندەي تۇرايىق، «الاش — ۇلتتىڭ تەمىر قازىعى» ايدارىمىزدىڭ كەلەسى كوتەرەر ماسەلەسى — «200 سوم رومان بايگەسىن تىگەمىن. جازۋشىلار، بۇگىنگى تۇرمىستى رومانعا ارقاۋ ەتىڭدەر» دەگەن ەسەنقۇل قاجى مامانۇلى، اق جۇرەك مامان – تۇرىسبەك قاجى اۋلەتى جايىندا بولماق.
مۇراعات دەرەكتەرىنە قاراساق، حح عاسىر باسىنداعى تاماق پەن كيىمگە مۇقتاج بولىپ، تارىققان قازاق وقۋشىلارى «ۇلتىنا قىزمەت ەتەتىن بايلاردى اللا كوبىرەك بەرسىن، داۋلەتىنىڭ ەكى دۇنيەدە يگىلىگىن كورسىن» دەپ دۇعا تىلەپ، «قىسىلىپ تۇرعاندا دەمەۋ بولدى، ءتاڭىرى جارىلقاسىن!» دەپ العىسىن ايتقان ەكەن. بىراق بۇگىنگى كۇندە دە رۋحانيات سالاسىندا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن كوپ تالانتتى جاستار كومەككە ءزارۋ عوي. مىنا ماقالانى وقىعان ادام ءبىر رەت بولسا دا ويلانسا ەكەن.
islam.kz
پىكىر قالدىرۋ