– قازاقستاننىڭ ساياسي كەڭىستىگىندە ءبىر-بىرىمەن ايتىسىپ، كوزقاراسى كەلىسىم تاپپاي كەرىلدەسىپ، تارتىسىپ جاتقان پارتيالار جوق. باسەكەلەستىكتىڭ جوقتىعى بەلگىلى جايت. ارينە، قازىنانىڭ اقشاسى جۇمسالادى. ءبىر جاعى، سايلاۋعا تۇسەتىن كانديداتتار، پارتيالاردىڭ ءوزى دە قارجىسىن مولىنان سالادى. ول اقشا كەرى ىزبەن قايتادان حالىققا ورالادى. ساياسي باسەكەلەستەردىڭ ايتىسقانى، داۋلاسقانى قايتا قوعامعا كوبىرەك اقشا الىپ كەلەدى. ەگەر سايلاۋعا 20-30 پارتيا تۇسسە، 2-3 ايعا بولسا دا بۇل ساياسي ناۋقان ءۇشىن ۇگىتشى-ناسيحاتشى جالداۋ كەرەك، اقپارات قۇرالدارىندا جارناما جاسالۋى كەرەك، ءۇيدى-ءۇيدى ارالاپ، ليستوۆكا تاراتۋشىلار كەرەك. وسىعان وراي جۇرتتى جۇمىسقا الىپ، وسى ماقسات ءۇشىن اقشاسىن سالىپ، ناسيحاتشىلارىن قارجىلاندىرسا، جۇمىس ورنىن كوبەيتىپ، قامتاماسىز ەتەر ەدى. سول سەبەپتى حالىق ءۇشىن سايلاۋدىڭ جيىرەك بولعانى، كوبىرەك بولعانى جاقسى.

– ءسىز بۇل پىكىرىڭىزدى ەشبىر يرونياسىز ايتىپ تۇرسىز عوي؟

– راس، ەش يرونياسىز، مىسقىلسىز ايتامىن. بۇل دا جۇمىس. سايلاۋعا سايكەس، قورى بار، باسقاسى، بار، ءار پارتيا ءوز بيۋدجەتىن قالىپتاستىرادى. تەلەۆيدەنيەگە، گازەتتەرگە، سايتتارعا، بلوگەرلەرگە، ينتەرنەتكە تولەيدى. اينالىپ كەلگەندە، مۇنىڭ ءبارى ەكونوميكاعا تولەنەتىن اقشا. اقپارات قۇرالدارى ءۇشىن ءتىپتى ءتيىمدى بولماق. سايلاۋدىڭ كوبىرەك بولعانى، ءتىپتى جىل سايىن بولعانى جاقسى دەپ وتىرعانىم سول، قوعام وزىنە قارجىلىق قولداۋ كورىپ قالادى.

– تاراتۋدى وزدەرى سۇراپ، قايتا تاعايىندالاتىن دەپۋتاتتاردىڭ قانشا پايىزى قايتا ورالادى دەپ مەجەلەيسىز؟

– مۇنى قارادۇرسىن تۇسىندىرسەم بىلاي: ءسىز ەكەۋمىز ەرلى-زايىپتىمىز دەلىك. بەلگىلى ءبىر مۇددەمىزدى، ماقساتىمىزدى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن اجىراسۋعا كەلىسەمىز دە، اجىراسپايمىز. ورىستار مۇنى «فيكتيۆنىي براك» دەيدى. بۇل دا تۋرا وسى سەكىلدى دۇنيە.

– حالىقتىڭ قالاۋىنان گورى بيلىكتىڭ تالابىن كوبىرەك ورىندايتىن وتكەن پارلامەنت ءماجىلىسى دەپۋتتارى قابىلداعان 90-عا جۋىق زاڭنىڭ قايسىسى الابوتەن ەسىڭىزدە قالدى نەمەسە اشۋىڭىزدى تۋدىردى؟

– شىنىمدى ايتايىن، كوڭىلىمنەن شىققان، جەتىسكەن زاڭدى كورگەم جوق. مەنىڭشە، كەز كەلگەن زاڭ جوباسى پارلامەنتتىڭ دەڭگەيىندە ەمەس، الدىمەن قوعام دەڭگەيىندە تالقىلانۋى ءتيىس. زاڭ جوباسى قوعامنىڭ ءوز ىشىنەن تۋىنداپ، ءوز ورتاسىنان قايناپ شىعۋى كەرەك. اقش-تا باس¬تاماشى بولعان تۇلعانىڭ اتىمەن اتالاتىن زاڭدار بار، ياعني قۇقىقتىق قۇجات زاڭدى ۇسىنعان ادامنىڭ فاميلياسىمەن اتالادى. بىزگە دە نەگە وسىنداي ازاماتتىق زاڭ جازۋ ءتاجىري¬بەسىن باستاماسقا؟ سوندا جاقسى زاڭ بولسا، تاريحقا جاقسى زاڭنىڭ اتىمەن، جامان زاڭ بولسا، جامان اتىمەن كىرەدى. بولاشاقتا زاڭ جوبالارىن جەكەلەگەن تۇلعانىڭ اتىمەن اتاعان دۇرىس سياقتى. زياندى، زالالدى زاڭنىڭ اۆتورى بولساڭ، ماڭگىلىككە قارا تاڭبا باسىلعان قارابەتسىڭ، جاقسى زاڭنىڭ باستاماشىسى بولساڭ، داۋىردەن داۋىرگە جاقسى اتىڭمەن ءوتىپ، ءومىر بويى جۇرت ساعان ريزا بولىپ وتەدى. كوپ بالالى انا دا، جەتىم بالا دا، جەسىر دە، ارداگەرلەر دە، باسقاسى دا ساعان العىسىن جاۋدىرىپ جۇرەتىن بولادى. مەنىڭشە، زاڭ شىعارۋ جۇمىسىنا بالاما رەتىندە وسى جۇيەنى ۇسىنۋعا بولاتىن سەكىلدى.

– پارلامەنت ءبىر پالاتالى بولۋى كەرەك، سەنات پەن ءماجىلىس ەكەۋىن جارىستىرىپ قاتار ۇستاۋدىڭ قاجەتى جوق دەگەن پىكىر كوپتەن ايتىلىپ كەلەدى…

– مىنا سايلاعالى وتىرعان ءماجىلىسىمىز دە ارى كەتسە، ەكى جىلدىق، ءۇش جىلدىق قانا بولادى دەپ ويلايمىن. بۇلاردىڭ باستى مىندەتى – كونستيتۋتسيالىق زاڭداردى ەنگىزۋ. قازاقستاندا تۇراتىن ءاربىر ازاماتتىڭ «جاندى جەرى» بولىپ تابىلاتىن زاڭ جوبالارى بار. سوندىقتان وسى سايلاۋدى بارىنشا باسەكەلى تۇرعىدا، «مىنا سايلاۋدىڭ ناتيجەسى زاڭدى، دۇرىس ەكەن» دەيتىندەي دارەجەدە وتكىزۋ كەرەك بولىپ تۇر. ويتپەسە بولاشاقتاعى ۇلكەن ساياسي «جۇرىستەردىڭ» تامىرىنا بالتا شاپقانداي بولادى. باستى ماسەلە – دەپۋتاتتاردىڭ وسى سايلانعان مەرزىمىندە جاساعان تىرلىگى ازداپ بولسا دا قوعامنىڭ كوڭىلىنەن شىعۋ كەرەك.

– ءتىزىمنىڭ ىشىندە ارتيستەر مەن سپورتشىلاردىڭ اتى-ءجونىنىڭ مولىنان كورىنۋى تۋرالى ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزدى بىلسەك…

– ءار زاماننىڭ ءوز تالابى بار، «ءار كاللادا – ءبىر قيال» دەگەندەي، بۇگىنگى قوعامنىڭ كەلبەتىندە بۇل كىسىلەر ايىرىقشا ورىن الىپ وتىرعاندىقتان، جاعدايدىڭ وسىلاي بەت بۇرۋى تۇسىنىكتى دە شىعار. بيلىك پارتياسى سپورتشىلار مەن انشىلەردى كەرەمەت دەپ ويلاسا، ەندەشە قوعامنىڭ تالعامى دا سوعان سايكەس كەلىپ تۇرعانى. ولار دا بۇل ۇمىتكەرلەردى كەزدەيسوق ىرىكتەپ العان جوق. قوعامدى جان-جاقتى جاقسىلاپ تۇرىپ زەرتتەدى. بايقاساڭىز، ۇسىنعان ءتىزىمنىڭ ىشىندە بىردە-ءبىر اقىن نە جازۋشى جوق. نەگە؟ مويىنداۋ اۋىر بولسا دا ايتايىق، بۇگىنگى ساياسي تاق ءۇشىن ولار اشەيىن بىرەۋ عانا بولىپ قالدى. كەشەگى قۇندىلىقتار اۋىستى، باسقا ولشەم كەلدى. بۇگىنگى قوعامنىڭ تۇبەگەيلى وزگەرگەنىنىڭ، قوعامدىق ۇسىنىس پەن تالاپ-تىلەكتەردىڭ وزگەرگەنىنىڭ بەلگىسى بولار، حالىق سپورتشىلار مەن انشىلەرگە نازار اۋدارىپ جاتىر. ساياسات اتىمەن جوق كەزدە، وسىلاي بولۋى زاڭدى دا. ءسوز جوق، گ.گولوۆكين مىقتى بوكسشى، بىراق كۇن سايىن باسىنان الدەنەشە رەت سوققى الاتىن ادامنىڭ اقىلىنىڭ كەرەمەت بولاتىنىنا كۇمانمەن قارايمىن. انشىلەردىڭ دە ورە-دەڭگەيى بارىمىزگە جاقسى بەلگىلى. حالىق ەرتەڭ بۇلارعا داۋىس بەرە مە، جوق پا، ماسەلە سوندا. ياعني، ساياساتتىڭ جوقتىعى. ەرتەڭ ءاربىر زاڭ جوباسى قابىلدانار كەزدە داۋ تۋىنداعاندا، ءاربىر شەشىم توڭىرەگىندە تارتىسقاندا، بيۋدجەت تالقىلانعاندا، ەكونوميكالىق وزەكتى سۇراقتار اينالاسىندا ايتىس بولعاندا ول جەردە بىلگىر ەكونوميست، ساياساتكەرلەر وتىرۋى كەرەك ەمەس پە؟ ال مىناۋ بولىپ جاتقان جايتتار اقىلعا سىيىمسىز بولىپ بارادى. بيلىكتەگىلەر حالىقپەن ويناپ وتىر.

– ورالمان قانداستاردىڭ داۋىسى پارلامەنتتەن ەستىلۋى كەرەك دەپ جاتىر. ال، ولاردىڭ كانديدات بولىپ تىركەلۋى ءۇشىن بەلگىلى ءبىر پارتيانىڭ مۇشەسى بولۋى شارت. بىراق كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ ءوزى سامارقاۋ ما، الدە باسقا سەبەبى بار ما، بەلسەندىلىكتەرى بايقالماي جاتادى عوي…

– ماسەلەن، قازاقستانداعى 17 ملن. ادامنىڭ داۋىس بەرۋگە قۇقىلىسى 10 ملن.نىڭ توڭىرەگى دەپ ەسەپتەيىك. وسىنىڭ ىشىندە 1 ميلليوننان ارتىعى سىرتتان كەلدى. جيىرما جىلدان بەرى ورالمانداردىڭ ىشىنەن ءبىر مينيستر، 4-5 دەپۋتات سايلايتىن جاعدايعا كەلدىك قوي. قالاي ايتساق تا، زاڭدى ەمەس پە؟ تاعى دا قارادۇرسىن تۇسىندىرسەم، ەلىمىزدە 2 ملن. ۆەلوسيپەدشى بولسا، ءبىر ۆەلوسيپەدشىنى سايلاۋ مىندەتىمىزگە كىرەر ەدى. ال بۇلار اينالىپ كەلگەندە، ءوز قازاعىمىز، ءوز قانداسىمىز. نەگە ءبىز ولاردى «ورالمانسىڭ» دەپ بولەكتەي بەرەمىز؟ تۇسىنبەيمىن. قازاق كوشى تۇرالاپ قالدى. كوشتى قايتا جاڭعىرتۋدىڭ ءبىر تەتىگى – ورالمانداردى بيلىككە كەلتىرۋ. «بەلسەندىلىگى تومەن» دەۋگە ەشقانداي مورالدىق حاقىمىز جوق. بەلسەندى بولۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە ولار جەكە پارتيا قۇرىپ شىعۋى كەرەك پە سوندا؟ ولاي ەتسە «ءبولىنىپ جاتىر، ويباي» دەپ تاعى اتتانداپ شىعامىز. بىراق قانداستارىمىزدىڭ اراسىندا وتە بەلسەندى، وتە ساۋاتتى، وتە ءبىلىمدى ازاماتتار جەتەرلىك. اقىنى مەن ايتىسكەرىن ايتپاعاندا، قوعامدىق تىرلىكتەرگە ارالاسىپ، بيلىككە ارالاسىپ جۇرگەن ازاماتتارى بار.

– ايدوس، وتكەن ماجىلىستەگى 107 دەپۋتاتتىڭ 55-ءى زەينەت جاسىنداعىلار ەكەن. پرەزيدەنتتىڭ ءوزى «زەينەتكە شىققانداردىڭ ءبارىن جۇمىستان بوساتۋ كەرەك» دەگەن تالاپ قويىپ جاتىر. قايتپەك كەرەك؟

– ەركەك پە، ايەل مە، كارى مە، جاس پا، ماسەلە مۇندا ەمەس. مەنىڭشە، باستى ماسەلە، ادامنىڭ جاسىندا ەمەس، وي-پاراساتىندا. دەپۋتاتتىق كريتەري وسىدان تۋىنداۋى ءتيىس. دەپۋتات ماسەلەنى دۇرىس كوتەرىپ جاتىر ما، كوتەرە الماي جاتىر ما، دۇرىس اڭگىمە قوزعاي الدى ما، جوق پا، بۇل سۇراققا وسى تۇرعىدان كەلۋىمىز كەرەك. تالاپ وسىلاي عانا قويىلۋ كەرەك سياقتى. ولاردىڭ اراسىندا تاجىريبەلى ادامدار بار. 70-تەگى ادام دا شىندىقتى ايتا الادى، 20-داعى ادام دا شىندىقتى ايتا الادى. دەپۋتات پرەمەر-ءمينيستردىڭ دە، ءمينيستردىڭ دە الدىندا بۇلتالاقتاماي، بۇگەجەكتەمەي ايتارىن اشىق ايتا الاتىنداي بولۋى كەرەك. قالاي بولعاندا دا حالىقتىڭ كوكەيىندەگىسىن ايتا الاتىنداي بولۋى كەرەك.

– پارلامەنت تاريحىندا تۋرا ءوزىڭىز ايتقان كريتەريدىڭ بارىنە جاۋاپ بەرگەن قانداي دەپۋتاتتار بولدى؟

– قۇدايعا شۇكىر، كوپ بولدى. اسىرەسە، 1992, 1993, جالپى 1995 جىلعا دەيىنگى پارلامەنتتە وسىنداي ازاماتتار مولىنان وتىردى. دەموكراتيالىق ۇردىسكە جاقىن پارلامەنت دەپ وسى كەزەڭگە تۋرا كەلگەن پارلامەنتتى ايتۋعا بولادى. تاراتىلعان پارلامەنت، قاشقان پارلامەنت، قارسى بولعان پارلامەنت، نە كەرەك، حالىق ءتۇر-تۇرىنە كۋا بولىپ كەلە جاتىر. ولار تۋرالى ەل ىشىنە الۋان ءتۇرلى انەكدوتتار دا تارادى. «رەسەيدە پارلامەنتتى تاراتۋعا تانك كەرەك بولسا، قازاقستاننىڭ پارلامەنتىن ءبىر تانيا تاراتتى» دەگەن سياقتى ازىلدەر تابان استىندا تۋا بەرەتىن.

– ءوزىڭىز داۋىس بەرۋگە باراسىز با؟

– ءبىز، قازاق ۇلتتىق كەڭەسى جاقىن ارادا باس قوسىپ، ساياسي پارتيالارعا ءوزىمىزدىڭ 20-30 ناقتى تالابىمىزدى قويعالى وتىرمىز. بەلگىلى ءبىر ساياسي پارتيا «ۇلتتىق كەڭەس ۇسىنعان تالاپتاردىڭ 40, 50, 70 پايىزىن موينىمىزعا الامىز، بۇل ءبىزدىڭ ۇرانىمىز» دەپ مالىمدەمە جاساسا، ءبىز دە حالىقتى سول پارتياعا داۋىس بەرۋگە ۇگىتتەيمىز. ءوزىم دە سول پارتياعا داۋىس بەرۋگە دايىنمىن.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

ءتۇپ نۇسقاداعى تاقىرىپ :   ايدوس سارىم، ساياساتتانۋشى: «بيلىكتەگىلەر حالىقپەن ويناپ وتىر»