كەزىندە ءبىزدىڭ بابالارىمىز قىتايلاردى «جيىرما ءتورت ءشۇرشىت»، ۇندىلەردى «ون جەتى دەلدىر» دەپ اتاعان ەكەن. سونشاما كوپ حالىقتىڭ تەك جيىرما نەشە فاميليادان قۇرالاتىندىعىن ولار سول كەزدە-اق بىلگەن. سولاردىڭ ءبىر بولىگى بولىپ كەلگەن التىنحان ەلى ەجەلگى نايمان-كەرەي حاندىقتارىمەن ىرگەلەس وتىرعاندىقتان ءارى نايمانداردىڭ سول كەزدە ەڭ ۇلكەن حاندىق ەكەندىگىن بىلگەندىكتەن ونىڭ حانىن «داۋاڭ» (ۇلكەن كنياز) دەپ، ال كەرەي حانىن «ۋاڭ» (جاي كنياز) دەپ اتاعان. قىتايلاردا «دا» دەگەن ءارىپتى «داي» دەپ تە وقيدى. وسىلايشا «داۋاڭ» بىرتىندەپ «دايۋاڭ» ونان بارىپ «تايان» بولىپ قالىپتاسقان. ال كەرەي حانى «ۋاڭ» (جاي كنياز) بىرتىندەپ «ۋاڭ حان تۇعىرىل» بولىپ وزگەرگەن. ونى ءتىپتى ەۆروپانىڭ ميسسونەرلەرى «يۆان پوپ» دەپ اتاپ كەتكەن.
1204 جىلى نايمان حاندىعى كۇيرەپ، شىڭعىسحان جاعىنان جەڭىلگەننەن كەيىن، كۇشىلىك حان قازىرگى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وڭىرىندەگى كيدان (قاراقىتاي) حاندىعىنا كەلىپ پانالاپ، سول حاندىقتىڭ بيلىگىن قولىنا العان. كەشىكپەي شاشىلعان نايمانداردى توڭىرەگىنە توپتاپ 1218 جىلعا دەيىن داۋرەن سۇرگەندىگى جۇرتقا ءمالىم. دەمەك، 15 جىلعا تاياۋ ۋاقىت وسى حاندىق كۇشىلىكتىڭ بيلەۋىندە بولعان. ابىلعازى باحادۇر حاننىڭ جازعان ەستەلىكتەرىنە قاراعاندا كۇشىلىكتەن تالوسال، الەنسال، بايانسال، پوتوگىسال دەگەن ءتورت تۇعىر قالعان. «سال» دەگەن سوزگە ابىلعازى «حانزادا» دەپ تۇسىنىك بەرگەن. سونىمەن بىرگە كۇشىلىكتىڭ اسيس اتتى قارىنداسى جانە ونىڭ ابۋعان، ابىعاش، ەشمۇحات اتتى ۇلدارى، سونىمەن بىرگە قول استىندا 2 مىڭ ادامدىق اتتى جاساعى بولعانى جونىندە دە جازبا دەرەكتەر بار.
شىڭعىسحان بيلىك جۇيەسىندەگى ادامداردى تاعايىنداۋدا حان اۋلەتىنە ايرىقشا ءمان بەرگەن. نايمان، كەرەي، جالايىر، ۇڭعىت (ۋاق) تايپا كوسەمدەرىنىڭ ۇرپاقتارىن جەرگە قالدىرماي بارىنە دە لايىقتى مانسەپ بەرگەن. شىڭعىس ۇرپاقتارى ورتا ازيانى بيلەگەن كەزدە نايمان جولىم ءبيدىڭ مەرۆ وڭىرىنە، نايمان نازار ءبيدىڭ بالىق وڭىرىنە، نايمان قوبىز ءبيدىڭ ەجەلگى مارى قالاسىنا، نايمان تولەگەتاي ءبيدىڭ ەجەلگى وزكەنت-تۇركىستان وڭىرىنە، نايمان جانمۇحامەد ءبيدىڭ شايباني حان اسكەرلەرىنە بيلىك جۇرگىزۋى ءبىزدىڭ وسى پىكىرىمىزدىڭ كۋاسى.
وزبەكستانداعى سامارقان قالاسىنىڭ تۇبىندە «وكىرەش» جانە «وكىرەك» اتتى ەكى قىستاق بار كورىنەدى. بۇل قىستاقتاردىڭ بايىرعى تۇرعىندارى ءبىزدىڭ وزبەك قۇرامىنا كىرگەن نايمان اعايىندارىمىز ەكەن. كوشپەندى ءومىردى باستان كەشپەگەن ولاردىڭ ايتۋىنشا «وكىرەش» – ۇلكەن بۇقا دەگەندى بىلدىرەدى. ياعني نايمان حانى يننانىگ بۇقا حاننىڭ ۇرپاقتارى دەگشەن ءسوز.
1999 جىلى پەكيننەن جارىق كورگەن «تورعاۋىت تاريحى» دەگەن كىتاپ بار. سول كىتاپتا قىتايدا تۇراتىن «تورعاۋىت» ۇلىسى كەرەي حانى تۇعىرىلدىڭ ۇرپاعى ەكەندىگى ايتىلادى. ولار – «ەكي كەرە» «باك كەرە» دەپ ەكىگە بولىنگەن. «ەكي كەرە» – ۇلكەن كەرەي، ياعني تۇعىرىل حاننىڭ تىكە ۇرپاقتارى، ال «باق كەرە» – كىشى كەرەي، ياعني تۇعىرىل حاننىڭ قاۋىمىنىڭ ۇرپاقتارى دەپ تۇسىنىك بەرىلگەن. كىتاپ: «ءبىرىنشى اۋلەت – مارعۇز حان، ەكىنشى اۋلەت – قۇرشاقۇز حان، ءۇشىنشى اۋلەت – ۋاڭ حان تۇعىرىل، ءتورتىنشى اۋلەت – ارسالاڭ، بەسىنشى اۋلەت – امەقۇلان…» دەي كەلىپ، التىنشى اۋلەتتەن باستاپ موڭعول ەسىمدەرى تىركەلىپتى.
ءدال جوعارىداعىداي جاعداي كۇشىلىكتىڭ ورتالىق قىتايعا بيلىك جۇرگىزگەن ءبىر ۇرپاعىنىڭ ومىرىنەن دە بايقاۋعا بولادى. تايان حان ولگەننەن كەيىن گورباسۋ حانىم شىڭعىس حاننىڭ ايىمى بولىپ قالا بەرەدى. ول ءوز شوبەرەسى كۇشىلىك حاننىڭ ساۋىس اتتى ءبىر بالاسىن باۋىرىنا الىپ تاربيەلەيدى. ساۋىس 25 جاسقا شىققان، ياعني 1231 جىلى وگەدەي حان التىن حان ەلىنە شابۋىل جاسايدى. جاستاي جاقسى ماشىق كورگەن كۇشىلىك ۇلى ساۋىس سوعىس كەزىندە ءوزىنىڭ ەرلىگى جانە اسقان شەبەرلىگىمەن كوزگە ءتۇسىپ، تۇمەنباسىلىققا تاعايىندالادى. ءارى ورتالىق قىتايداعى حىنان ءوڭىرىنىڭ ءامىرشىسى بولىپ بەلگىلەنەدى. بىراق ۇزاق ءومىر سۇرە المايدى. 1248 جىلى ناۋقاستان دۇنيە سالادى.
ساۋىستان بەدەن اتتى ۇل قالعان. ونى دا اجەسى گورباسۋ جاستايىنان سوعىس ماشىعىنا تاربيەلەيدى. ەرجەتكەن سوڭ قول باستاپ جورىققا اتتانىپ، جولبارىس اتىپ قىتايدىڭ يۋان حاندىعى داۋىرىندە «جولبارىس اتقان گەنەرال» اتانادى. ول دا اكەسى ساۋىستىڭ ورنىن باسىپ، ورتالىق قىتايعا بيلىك جۇرگىزەدى. جازبا دەرەكتەردە: 1229-1309 جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەنى ايتىلىپتى. بەدەننىڭ ۇلكەن ۇلى اكىمشىلىك قىزمەتتە بولعان، ەكىنشى ۇلى نانعاداي ۇلكەن وقىمىستى بولىپ، بالاسى بولانيڭ (بورانشى) ەكەۋى نايمان شەجىرەسىن جازىپ شىققان.
سول كەزدەگى يۋان حاندىعىنىڭ ەڭ ايگىلى بادىزشىلەرىن تاۋىپ: «نايمان حاندىعى قۇلادى، حاندارى ءولدى، ۇرپاقتارى ساناۋلى عانا، يەلۋ حانىم (ساۋىستىڭ شەشەسى) ءبىر ۇلىن جەتەلەپ تار جول تايعاق كەشۋلەردى باستان كەشىرىپ امان قالعانىنا شۇكىرلىك ەتەدى» دەگەن ءسوزدى تاسقا ويدىرادى. سوسىن، ساۋىس پەن بەدەننىڭ سۇيەگى جەرلەنگەن حىبي ولكەسىنىڭ داميڭ اۋدانىنا، وسى قۇلپىتاستى ورناتىپ، ۇرپاعىنا «تورە» ءسوزىن فاميليا رەتىندە قولدانۋدى ۇيعارادى. بۇل نايمان امىرلەرىنىڭ قىتايلانۋىنىڭ باستاماسى ەدى.
الگى قۇلپىتاستى 1330 جىلى ساۋىردە ورناتقان ەكەن. وسىدان سوڭ ولاردىڭ تۇقىمى تورە شۋگۋاڭ، تورە شۋلي، تورە يۋيچۋان كەتە بەرگەن. بۇلاردىڭ اراسىنان شىققان عالىم ءارى اقىن، قوعام قايراتكەرى تورە يۋيچۋان بولعان. بۇل ادام 1311-1382 جىلدارى ارالىعىندا جاساعان. 1342 جىلى تورە يۋيچۋان وردانى باسقاراتىن ۇلىق بولىپ تاعايىندالادى. ول وردادا تۇرعان كەزىندە پاتشالىقتىڭ ءىرى تۇلعالارى قارلۇق اقىنى ءنايجان، قاڭلىدان شىققان ايگىلى حاتشى قاڭلى كوكە، ۇيعىردان شىققان ءىرى قايراتكەر ساردار ءحايشىڭشي، قىتاي اقىنى لي گوفىڭ جانە سول كەزدەگى قىتاي استاناسى حانبالىقتاعى (قازىرگى پەكين) باسقا دا عۇلاما عالىمدارمەن تانىس بولعان. ودان كەيىن بۇكىل پاتشالىعى بويىنشا جىر ءدۇلدىلى كۇڭزى-مىڭزى تاعىلىمىنىڭ اسقان بىلگىرى، اتانىپ، قىتاي ادەبيەتى ءداۋىرىنىڭ «اسقار بيىگى» بولىپ تانىلادى.
1368 جىلى يۋان حاندىعى، ياعني، شىڭعىس حان اۋلەتتەرىنىڭ بيلىگى قۇلاپ، ورنىنا ميڭ پاتشالىعى كەلەدى دە بۇرىنعى بيلىكتەگى باتىس ءوڭىرى ادامدارىن وردادان الاستايدى. بىراق تورە يۋيچۋان بۇل الاستاۋدان امان قالادى. جاڭادان پاتشالىق تۇعىرعا وتىرعان جوۋ يۋان جاڭ پاتشا تورە يۋيچۋاندى وزىنە اقىلشى ەتىپ تاعايىندايدى. ول تورە يۋيچۋاننىڭ ۇسىنىستارى بويىنشا ءبىر قىدىرۋ جاڭا زاڭ-جارلىقتار شىعارادى، ۇكىمەت ورگاندارىنا رەفورمالار جۇرگىزەدى.
وسى مەزگىل ىشىندە تورە يۋيچۋان سول پاتشالىقتىڭ باس سوتى بولىپ تا ىستەيدى. سول جۇمىستاردى ويداعىداي ورىنداعاندىعى سەبەپتى 373 جىلى ساۋىردە، ەكىنشى رەت 1381 جىلى ناۋرىزدا پاتشا جاعىنان ماراپاتتالادى. «ەجەلگى قىتايدىڭ ارقانداي كىتاپتارىن تۇسىندىرە الاتىن، كۇڭزى تاعىلىمىنىڭ جۇيرىگى، سول زاماننىڭ اسقان بىلگىرى» اتانعان تورە يۋيچۋاننىڭ ولەڭدەرىن جيناۋ، رەتتەۋ ءوزى ولگەن سوڭ 160 جىلدان كەيىن باستالعان.
بەلگىلى قىتاي عالىمى ءحۋاڭشىڭرىن (1490-1540 ج.ج.) سول جۇمىستى اتقارىپ، ءارى ونىڭ ولەڭدەر جيناعىن باسپادان شىعاردى. تورە يۋيچۋان ءومىرىنىڭ اقىرى ءوز اتا-بابالارى جاتقان ورتالىق قىتايدىڭ ءبىر قىستاعىنا وتكەن. ءبىر حالىقتىڭ مۇلدە قۇرىپ، ەڭ سوڭعى تۇياعىنىڭ جات جۇرتتا قالىپ جالعىزسىراعان ءومىرى، ونىڭ جان دۇنيەسىندە تورىعۋشىلىق، ۇمىتسىزدىك تۋدىرعان. كونە كىتاپتاردان باسقا ەرمەگى، اقىل-كەڭەس سۇرارلىق ادامى قالماعان. ءوز تاعدىرى تۋرالى:
تۇستىككە اتتاندى قىز تاڭ سوگىلە،
ەل-جۇرتقا قاراي-قاراي جان ەگىلە.
كوڭىل كۇپتى، دارمەن از، اسىل ارۋ،
كىم ورتاق بولار ەندى مۇڭ-شەرىنە
***
قولىمنان كىتاپ تاستامان،
وقيمىن ۇزاق تولعانام.
حار بولام دەپ زارلامان،
باي-باعلاندىق ساداعام.
ەسكىنىڭ ءسوزى مەدەتىم،
وقىسام جانىم جادىرار.
ەرمەگىم وسى – بايلىعىم،
وسىمەن ءۇنىم قارلىعار…
دەمەك، كۇشىلىك حاننىڭ حانبالىققا، ورتالىق قىتايعا بيلىك جۇرگىزگەن بەسىنشى ۇرپاعى وسىلايشا ومىردەن وتكەن. وسىدان كەيىن قىتاي جازبالارىندا نايماندار تۋرالى ايتىلمايدى. تەك سول كەزدە نايمان تورەلەرى ءتورت رۋلى ەل، ولاردىڭ قاۋىمى 13 رۋلى ەلگە اينالعاندىعى جازىلعان. قىتايدىڭ جيلين ولكەسى جاۋلاي وزەنى بويىندا «ءنامىنچي» ياعني نايمان اۋدانى دەگەن اۋدان اتى وسى ۋاقىتقا دەيىن ساقتالعان. وسى وڭىردە نايماننان شىققان تەمۋگى، بۇقاتەمىر دەگەن ءىرى اسكەري ساردارلار بيلىك جۇرگىزگەندىگى ءمالىم. بالكىم بۇل سولاردان قالعان ءىز شىعار. قىتاي جانە موڭعىل دەرەكتەرىنە قاراعاندا جالايىر مۇقالى قىتايدىڭ بۇكىل شىعىس-سولتۇستىگىن بيلەگەن. ونىڭ ۇرپاعى سول جەردە – وردوس وڭىرىندە قالعان. شىڭعىس حاننىڭ توعىز ورلىگىنىڭ ءبىرى كەرەي سورحان سارى ءوز كەزىندە ۇيعىرلاردى بيلەگەن. ۇرپاقتاردى سولاردىڭ اراسىندا قالعان. قىتايداعى وڭتۇستىك شۋار-دىڭ مەركىت اۋدانىنىڭ بايىرعى تۇرعىندارى باياعى شىڭعىس ءداۋىرىنىڭ مەركىتتەرى ەكەندىگى، ول جەردەگى «دولاندىقتار» اتالعان حالىقتىڭ «تولەڭگىتتەر» ەكەندىگى جونىندە جاڭا زەرتتەۋلەر دۇنيەگە كەلىپ جاتىر. ولاردىڭ ءتىلى، سالت-ءداستۇرى ۇيعىرلاردان گورى بىزگە جاقىن ەكەن. بۇل كۇندەرى ۇيعىرلاسىپ كەتكەن سول مەركىتتەر مەن تولەڭگىتتەر بالكىم باياعى كەرەي سورقان سارىنىڭ بيلىك جۇرگىزگەن ەلى بولۋى مۇمكىن.
زەينوللا سانىك، زەرتەۋشى
ءۇرىمجى قالاسى
namys.kz
پىكىر قالدىرۋ