قازىر مەملەكەتشىلدىكتى از ويلايتىن، ەل تۋرالى سويلەگەندە قيسىنسىزدىققا ءجيى جول بەرەتىن سابازدار وتاندىق ءدىن تاريحىن بۇرمالاپ ءتۇسىندىرىپ ءجۇر. ارينە، وكىنىشكە قاراي! كەڭەستىك قيىن جىلدارى دانىشپان مۇحاڭ – مۇحتار اۋەز امالسىز ايتقان «ابايدىڭ ءدىنى – اقىلدىڭ ءدىنى» دەگەن تەزيستى قاتە دولبارلاعاننان شىققان «ءدىن باسقا، اقىل باسقا» دەگەن بەيداۋا پايىم قازاق قالالارىنداعى مىنبەرلى ورىنداردان جىراق كەتپەدى. تاياۋدا الماعان اتاعى، وتىرماعان قىزمەتى قالماعان اقساقال جاسىنداعى ءبىر اكادەميك وسىلاي دەپ تۇر. بۇل – عىلىم سوزىنە پاروديا عوي.

تاعى دا بىرەر مىسال. نەگە ەكەنىن بىلمەدىك، ابايتانۋدىڭ قازىرگى قايسىبىر ماماندارى شىعىستى، دانا اقىننىڭ دىنشىلدىگىن اۋىزعا الا وتىرىپ، «قازاق جەرىنە يسلام كۇشپەن كەلگەن، ول ەسكى جادىگەرلىكتەرىمىزدى تۇگەل جويدى» دەپ، تۇيەدەن تۇسكەندەي قويىپ قالادى. ءدال وسى ءسوز سانامىزعا «اكە-شەشەم بەكەر ۇيلەنگەن، مەن ودان دا جاقسى ادامداردان تۋاتىن ەدىم» دەگەندەي بولىپ قابىلدانادى. قازاقستان فيلوسوف-عالىمدارىنىڭ ماقالا-ەڭبەكتەرىن قاراڭىز: «تاڭىرشىلدىك ءدىن» دەگەننەن كوز سۇرىنەدى. بايىپتاپ كورىڭىزشى، ايتالىق، ەرتەدەگى تۇرىك داۋىرىندە بابالارىمىز ءبىر مەزگىلدە كوككە، ايعا، كۇنگە، وتقا، سۋعا ت.ب. تابىندى. سوندا، «تاڭىرشىلدىك ءدىن» قايدا؟ قازىر ءبارىمىزدىڭ كوزىمىز اشىق، مۇنى عىلىمدا «پۇتقا تابىنۋ» نەمەسە «ماجۋسيلىك» دەيدى. سول كەزدەن اۋىسىپ، ابايعا جەتكەن ءتاڭىر سوزدىك ۇعىم رەتىندە اللانىڭ بالاما اتاۋى عانا بولىپ تۇر (پارسىدان ەنگەن قۇداي ءسوزى سياقتى).

وتاندىق گۋمانيتارلىق عىلىمنىڭ ءتىسى باتا الماي جۇرگەن ايگىلى قاراحان داۋىرىندەگى يسلامدىق تۇرىك قۇندىلىقتارىن بىلاي قويعاندا، اسان قايعىدان ابايعا دەيىنگى كوركەم ءسوزىمىز، رۋحانياتىمىز ءدىن قۋاتتايتىن عىلىممەن، تانىممەن سۋارىلعان. الايدا، ەل قورعاۋ، قيلى جورىق پەن كۇرەس، وتارشىلدىق ازاپ داۋىرىندە «ويپاڭ جەرگە ون وتاۋ، قىراڭ جەرگە قىرىق شاتىر» تىگىپ، مەشىت-مەدرەسەنىڭ شۋاعىن شاشاتىنداي، ءدىندى بيلىك پەن اقىلدىڭ جولباسشىسى ەتەتىندەي ۋاقىت بولدى ما؟.. سويتە تۇرا، «مۇسىلمان مەن كاۋىردىڭ اراسىن ءوتىپ بۇزىپ ءدىن اشقان» الاش بالاسى از شىقپاعانىنا تاريح كۋا. الايدا شىندىقتىڭ اتى – شىندىق، كوكباي اقىننىڭ دەرەگىنە قاراعاندا، حاكىم اباي «مىسىردان توتە جولمەن وقۋ شىقتى، سول قاشان كەلەدى دەپ شولدەۋشى ەدى». بۇل – ءاۋ باستاعى عىلىمى مەن ءبىلىمى مىقتى يسلامعا قايتۋ جانە ونى جاڭاشا سەرپىلتۋ (جاديتشىلدىك) جولى ەدى. قازاق دالاسىنا بۇل سوقپاق قىرىم تاتارى ىسمايىل عاسپىرالىنىڭ (يسمايل گاسپرينسكي) «ءتارجىمانى» ارقىلى تارتىلدى. الاش قايراتكەرلەرى باتىس پەن شىعىستى تەڭ تۇتقان، عىلىمي يسلامدى ءومىرىنىڭ مانىنە اينالدىرعان يسمايل گاسپرينسكيدىڭ شەكپەنىنەن شىقتى.

الاش كوشباسشىسى ءاليحان بوكەيحان 1910 جىلى  يمپەراتورلىق رەسەيدىڭ  كوپتومدىق تاريحناماسىندا جاريالاعان «قازاقتار» اتتى ەڭبەگiندە مىنانداي مالiمەت كەلتiرەدi: اقمولا وبلىسىنىڭ بiر مۇسىلمان ازاماتى  دiنiمiزدi تۇگەنشە دەگەن سۆياششەننيك قورلادى دەپ ومبى ارحيپاستىرىنا ارىز جازادى. ال، بۇل دiني ورىن: «باتىل ارىزقوي قازاق تۇركيادا ەمەس، پراۆوسلاۆ-حريستيان دiنiندەگi رەسەيدە تۇراتىنىن ۇمىتقان ەكەن. وزگەرiسسiز قالسىن!» دەگەن قارار قابىلدايدى. ءاليحان ءبۇي دەيدى: «مەن قازاقتارعا ل.ن.تولستوي تۋرالى ايتىپ بەرiپ ەدiم، ولار قوبديىنان الگi قاراردى شىعارىپ، «ءسiرا، تولستويىڭىز ورىس ەمەس، مۇسىلمان شىعار، ايتپەسە، ورىس دiنiنە پiكiرiن بiلدiرە الماس ەدi» دەدi».

ءا.بوكەيحان ەڭبەگiنەن  قازاقتار تۇڭعىش رەت پاتشا وكiمەتi ساياساتىنا قارسى پروكلاماتسيانى (1905 جىلعى پەتيتسيادان الدەقايدا بۇرىن) 1902-1903 جىلدار شاماسىندا جازعانىن بiلەمiز. «قازاقتىڭ بiرiنشi پروكلاماتسياسىندا ورىس وكiمەتiنiڭ يسلام دiنiنە  جاساپ جاتقان زورلىعى مەن حريستيانداندىرۋ ساياساتىنا بiر كiسiدەي قارسى تۇرۋعا شاقىردى. بۇل يدەيا پروكلاماتسيادا جالاڭ ايتىلماي، ورىستاندىرۋ ساياساتىنا بايلانىستى ناقتى فاكتiلەرمەن دالەلدەنگەن. 1902 جىلدان ەندiرiلگەن «كرەستيان ناچالنيگi» جۇيەسiنە، ەلدەگi رەسمي مەكتەپتەردەگi اراب تiلi مەن جازۋىن قولدانۋعا تىيىم سالىنۋىنا قارسىلىق بiلدiرگەن. ءوتiنiش قاناعاتتاندىرىلماعان سوڭ، حالىق پروكلاماتسيا اۆتورلارى ايتقان يمانسىز شارالاردىڭ جۇزەگە اساتىنىنا كوزi جەتكەن»، – دەپ  كورسەتەدi ءاليحان. وسى زەرتتەۋiندە ءا.بوكەيحان 1903 جىلدان باستاپ دiندارلار قۋعىندالدى، كiتاپتارى تاركiلەندi دەگەن كەيiنگi سادۋاقاس عىلماني  جازباسىن تولىق راستايتىن دالەل كەلتiرەدi.

الاش بالاسىنا ۇلگىلى ناۋان حازىرەتتىڭ تاريحي ورنىن ورىس ءۇشiن  لومونوسوۆ قانداي بولسا، قازاق ءۇشiن سونداي دەگەن ءاليحان: «پروكلاماتسياعا بايلانىستى قازاقتىڭ ايگiلi يگi جاقسىلارىن، مولدالارى مەن جاڭاشا وقىعان مۇعالiمدەرiن العاش رەت ساياسي تۇرعىدان  رەسمي تiنتiدi. كiتاپتارى، حات-جازبالارى تاركiلەندi. بiراق، ولاردى 2-3 جىلدان سوڭ ازاتتىق كۇندەرi قايتارىپ بەردi. ناۋرىزباي (ەل ونى قۇرمەتتەپ سىپايى اتپەن ناۋان دەيدi) تالاسۇلى شاكiرتتەرiمەن بiرگە جەر اۋدارىلدى»، – دەپ جازادى. كۇردەلi كەزەڭنiڭ زيالىلارى، ءا.بوكەيحان پiكiرiنشە، 1905 جىلى 17 ساۋiردەگi «سەنiم توزiمدiلiگi تۋرالى» جارلىقتان سوڭ كوزقاراس-تۇجىرىمدارىن اشىق بiلدiرە باستاعان.  قايراتكەر ۇلت وقىعاندارىن ەكiگە بولەدi: بiرi – «باتىسشىلدار»، ولار ورىس ادەبيەتiن وقىپ وسكەندەر، باتىس مادەنيەتiمەن حالقىن اعارتقىسى جانە كوركەيتكiسi كەلگەندەر، دiندi ەكiنشi كەزەككە قويۋشىلار، 17 ءساۋiر جارلىعىنا ءۇمiت ارتۋشىلار; ەكiنشiسi – «تۇرiكشiلدەر» (تيۋركوفيلدەر), بۇلار – دiندi بiرiنشi كەزەككە قويۋشىلار، عىلىم-بiلiم مەن دiندi بiرتۇتاس دەپ قاراۋشىلار، دiندiك بiرلiك پەن ۇلتتىق بiرلiكتi تەڭ كورۋشiلەر. ءاليحان وسى ەكi توپتىڭ سوڭعىسىنىڭ قاتارى كوپ دەپ كورسەتەدi. بۇعان قوسىمشا ول: «قازاق دالاسىنداعى ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ وسى كەزگە دەيiن جالعاسىپ كەلۋi مۇندا باتىس اعارتۋشىلىعى مەن مادەنيەتiنە سالقىن كوزقاراس تۋعىزعان»، – دەيدi.

جوعارىداعى ءا.بوكەيحان ويلارىنان مىنانداي تۇجىرىم جاساۋعا بولادى: بiرiنشi, 1905 جىلدارى، تiپتi بiز شارتتى تۇردە مەجەلەگەن  1911 جىلعا دەيiن قازاقتىڭ وقىعان قاۋىمى ء(اليحان دا بiر سوزiندە شىعىسشا وقىعانداردىڭ ەسەپكە الىنباي جۇرگەنiن ەسكەرتەدi) ءارi-ءسارi كۇي كەشكەن، iزدەنگەن; ەكiنشi, باسىمدىلىق تابيعي تۇردە شىعىس، ياكي، يسلام جاعىندا بولعان. وسى تۇجىرىمدى مىسالمەن دە دالەلدەۋ قيىن ەمەس.

مۇسىلماندىق اعارتۋشىلىققا تۇسiنiسپەنشiلiكپەن قاراعان ءا.بوكەيحاننىڭ ساياسي-قوعامدىق قىزمەتi مەن سانالى عۇمىرىنداعى ارiپتەستەرi مەن پiكiرلەستەرiنiڭ iشiندە ءا.بايتۇرسىنۇلى مەن م.دۋلاتۇلىنىڭ ورنى بولەك. ەندi, وسى تۇلعالاردىڭ العاشقى «ويان، قازاق» پەن «قىرىق مىسال»، كەيiنگi  «ماسا» مەن «ازامات» كiتاپتارىن  الىپ قارايىق. مۇنىڭ قاي-قايسىسى دا حالىقتى اعارتۋعا، وياتۋعا باعىت ۇستاعان. ەشقايسىسى دiنسiز دە ءومiر سۇرەمiز دەمەيدi. قايتا دiندi ساقتاۋدى ۇلتتى  ساقتاۋمەن  تەڭ قارايدى. احمەتتiڭ «ماسا» ەڭبەگiنە ەنگەن «جيعان-تەرگەن» ولەڭiندە: «مولدالاردا نە عامال؟..» – دەگەن سۇراق بار. سۇراقتىڭ ءدال وسىلاي قويىلۋى جانە وعان قايتارىلعان جاۋاپ ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ يسلامعا ءال-مارجاني، ي.گاسپرينسكيشە قاراعانىن، جاديتشiلدiكتiڭ قازاق نۇسقاسىن قالىپتاستىرۋعا جۇمىلعانىن كورسەتەدi. ال، م.دۋلاتۇلى «ۇلكەنiمiز قاديملىققا جازىلىپ، ءجاديت دەگەن پارتيادا جاس بولدىق»، – دەپ بۇل اعىمدى قولداۋ قاجەتتiگiن اشىق ايتادى. ايتكەنمەن دە، وسى قايراتكەرلەردiڭ جاديتشiلدiگiندە دابىرا دا، داقپىرت تا جوق، ءتۇسiندiرۋ ىڭعايىنداعى دابىل جانە ءوز حالقىنىڭ جاعدايىنا سايكەس iس بار. بۇلاردىڭ جاديتشiلدiگiنiڭ زايىرلىعى باسىم.

جاديتشiلدiكتi ۇيرەنۋ نەگiزiنەن تiكەلەي ي.گاسپرينسكي ەڭبەكتەرiن جانە قازاننىڭ جاڭاشا وقىعاندارىنىڭ گازەت-جۋرنالداردا جاريالاعان ماقالالارى مەن  جازعان وقۋلىقتارىن  پايدالانۋ ارقىلى جۇزەگە استى. ءدال قازىرگى كۇنi قازاقستان عىلىم اكادەمياسى ورتالىق عىلىمي كiتاپحاناسى مەن ۇلتتىق كiتاپحانا قورىندا ي.گاسپرينسكيدiڭ “حودجا-ي سىبيان” اتتى الiپپەسi (باقشاساراي، 1892 جانە 1902), ء“اداب-ي شاركيا ۋا ءاداب-ي عاربيا” اتتى ەستەتيكا تۋرالى كiتابى (جىلى  كورسەتiلمەگەن), “كۋتيب-حانا-ي ءجاديدا” اتتى بيبليوگرافيالىق-انىقتامالىق سيپاتتاعى ەڭبەگi (باقشاساراي، 1902), ء“ماشھۇر ءپايتاحلار” اتتى تاريحي-جاعرافيالىق انىقتامالىعى (باقشاساراي، 1901), “مۋباد-ي ءتاماددان يسلاميان رۋس” اتتى رەسەي مۇسىلماندارى مادەنيەتiنiڭ   تاريحى تۋرالى زەرتتەۋi (باقشاساراي، 1901), “مير الي شەر ناۋاي” اتتى عۇمىربايان وچەركi (جىلى بەلگiسiز), “ناسيحات تيببيا” اتتى دارiگەرلiك (مەديتسينا) حاقىنداعى جيعان-تەرگەنi (جىلى بەلگiسiز), “تاتار حاياتيدان مەڭ يكنچە كيچا” اتتى كiتابى (باقشاساراي، 1907), “تاريح اعلامات ۋا يحتيراعات” اتتى iرi تۇلعالار مەن وقيعالار تۋرالى ەڭبەگi (جىلى بەلگiسiز), “تۇركستان عاليماسى” اتتى عۇلامالار جونiندە تانىمدىق ەڭبەگi (باقشاساراي، 1900), “حۋكاماي-ي يسلام” اتتى مۇسىلمان فيلوسوفتارى حاقىندا، “حۋكاماي-ي يۋنان” اتتى گرەك فيلوسوفتارى تۋرالى ەڭبەكتەرi (جىلدارى بەلگiسiز), “كىرىك ەدي ءحاديس ءشاريف” اتتى جيناعى، “حاتۋنلار ءدۇنياسى” اتتى كiتابى (باقشاساراي، 1905), “كادينلار” (حاتۋن – اتاقتى ايەل، كادين – جالپى ايەل دەلiنگەن) اتتى كiتابى، “كرىلوۆ ءتامسيلاتيدان ءتارجۋمالار” اتتى اۋدارماسى، “زوراكي تابيب” اتتى 3 اكتiلi كومەدياسى، “دار-ۋر-راحات مۋسۋلمانلارى” اتتى كوركەم شىعارماسى (بiر زەرتتەۋشiلەر پوۆەست دەسە، ەندi, بiرەۋلەر رومان دەيدi) ساقتالعان. ناقتى  ايتۋعا بولاتىن نارسە: وسى ەڭبەكتەر اۋەلگiدەن قازاقستان جەرiنە جەتكەن (كەيبiر كiتاپتاردا قىزىلجارلىق مۇسىلمان ازاماتتارىنىڭ  مورi باسىلعان), ياعني، كiتاپحانا كەيiن  ساتىپ، ياكي، اۋىستىرىپ العان دۇنيەلەر ەمەس.

ي.گاسپرينسكيدiڭ وسىناۋ وقۋلىقتارى، تانىمدىق كiتاپتارى، اعارتۋشىلىق اۋدارمالارى جانە رەسەيلiك تۇرiك دۇنيەسiندەگi العاشقى ءھام باعىتى جۇيەلi «ءتارجiمان» گازەتi – قايراتكەردiڭ «ورىس مۇسىلماندىعى»، «ورىس–شىعىس كەلiسiمi» ەڭبەكتەرiندە ايتقان ارمان-مۇددەسiنiڭ ۇدەسiنەن شىققانىن كورسەتەدi. مىسالعا ايگiلi «تۇركiستان عۇلاماسىن» («تۇركستان عاليماسى. تۋركستاندا ەتيشiن عافان ۋا ماشايىق دين باعزالارى»، باقشاساراي: ءتارجiمان، 1900) الايىق. وسى كiتابىنىڭ العىسوزiندە ي.گاسپرينسكي: «بiز تۇركiستاندا تۋىپ-وسكەن عۇلامالار تۋرالى بiلمەيمiز. كەيبiرەۋلەر «مۇنىڭ كەرەگi نە؟» دەپ قارايدى. وقىعان ازامات بۇلاي دەمەسە كەرەك. سول ءۇشiن تۇركiستان مەن ماۋرەناحردا تۋعان اتاقتى اتا-بابامىز تۋرالى مالiمەت بەرۋدi كوزدەدiك. ەۋروپا عىلىمى ءوسiپ وركەندەدi, بiز قالىپ قويدىق. سوندىقتان، كەمiستiكتi تولتىرىپ، ماعلۇمات بەرۋدi قالادىق»، – دەپ جازادى.

ەندى اسا كورنەكتى اعارتۋشى توپتاستىرعان تۇركىستاننىڭ تاريحي تۇلعالارىنا كوز سالىڭىزدارشى:
تۇركiستاننىڭ اسا بiلگiرلەرi
شاح ناعىشباند
شايىح نادجiمەددين كۋبرا
عابدۋل حالىق  عاجداۋاني
عالي راماديني بۇحاري
عازيز ءناسiفي
شايح يبراگيم ءباداحشاني ءناحشاباندي
شايح ماسعۇت بۇحاري
مۋاياددين جۇمدي
ءماۋلانا شايح ساددريدين كۋنۋي
Iزباسارلارى
ابiلقاسىم ءمۇحامماد بين  عۇمار ءاززامحاجاري
ءماۋلانا كاشiعي ءسابزاۋاري
ءماۋلانا جاماليددين ءابۋ عابدۋللا ءبالحي
ءماۋلانا شايىح شاعابۋددين
ءابۋللاياس سامارقاندي
ءابي حافاس عۇمار ءانناسفي
يمام ءابۋمانسۇر ماتريدي
ءماۋلانا شايىح عالي ءاس-سامارقاندي
ءابۋ حافيز عۇمار  بين ىسحاح  بين احماد ءال-عازناۋي
حافيزۋددين ابۋلباراكات  عابدوللا بين احماد بين ماحمۇت ءان-ءناسفي
تۇركiستاننىڭ اتاقتى حاديستانۋشىلارى
ءابۋ عابدۋللا مۇحاممەد بين يسماعيل ءال-بۇحاري
مۇحاممەد بين عايسا تەرمەزي
يبراїيم شاكيستاني
ءابۋ عابدۋراحمان احماد بين شۇعايىپ ءان-ءناساي
يسماعيل بين ءمۇسiلiم شاكاني
يمام احمەد بين حاننبال
ءابۋ مۇحامماد عابدۋللا  بين عابدراحمان ديرامي
ءابۋ باكiر شاشي (تاشكەندي)
ءابۋ باكiر احمەد بين مۇحاممەد ءال-حورەزمي
تۇركiستاندا تۋعان ءسوز ونەرi بiلگiرلەرi (يدەولوگتار)
ءابۋ مانسۋر ماتريدي
ءماۋلانا باحاي حورەزمي
ءابۋليلياس سامارقاندي
ءماۋلانا عابدۋللا بين ماسعۇت بۇحاري
عابدۋللا  بين عۇمار  بين عايسا ابۋ سايد ءدابۋسي
سادرۋ شاريحا عابدۋللا بين ماسعۇت  ھارۋم
ءامiر كاتiپ يبن عۇمار ءال-عاميدي
تۇركiستاننىڭ ادەبيەت عالىمدارى
ءابۋ ناسىر يسماعيل  بين ءال-حامادي ءال-جاۋھاري
سيراجدين يۋسۋپ اسكاكي
عۇلاما ماحمۋد عازناۋي
ءابۋ عابدۋللا مۇحاممەد بين  عالي تەرمەزي
ءابۋ يبراїيم فارابي
ءماۋلانا حاسان ءسابزاۋاري
رايشددين ۋتۋات ءبالحي
ناسىر بين عابدۋساعيت بين -عالي ءال-ماتارازي
ابiلقاسىم ءبالحي
تۇركiستاننىڭ اتاقتى شايىرلارى
حاكiم ءساناي عازناۋي
شاح باداحشاني
ساعير فاريابي
فاتاۋل حورەزمي
كامالاددين جۇماندي
شاۋكات بۇحاري
سۇلتان حۇسايىن بايعارا
عالي شير ناۋاي
اسiرەددين احاستاكي
سەيفۋددين ەسفاراني
ماقتۇمقۇلي
ءماۋلانا لۇتفي
ءابۋلفاتتاح ءباستي
ءامiر حۇسراۋ ءداحلاۋي
مۇحاممەد ساليح
تۇركiستاننىڭ  حاكيمدەرi مەن تابيپتەرi (دارiگەر-ەمشi)
يبن سينا
فارابي (مۇحاممەد بين مۇحاممەد بين ۋزلاح بين تارحان) اتى   ءابۋناسىر
حوجا فاحرەددين بين ءاۋحادي ءسابزاۋاري
حاكيم ءازراحي مارۋاي
بادرەددين سامارقاندي
ءناجيبۋددين ءابۋ حاما سامارقاندي
عابدرامان  ال-حاسان ءال-حاتان ءال-مارزاۋي
ءابدi يبراھيم گۋرگاني
شاريف شارافۋددين
ابۋلعابباس احمەد بين تابيپ سارحاجي
تۇركiستان عارىششىلارى (استرونوم)
ءابۋ ماحشار ءبالحي
مۇحاممەد بين مۇسا ءال-حورەزمي
احمەد بين عازير فارعاني
مۇحاممەد بين مۇحاممەد جاعميني
ءماۋلانا عالي قۇسشى
شامسۋددين سامارقاندي
ءاۋلات شاح تەمۋردەن  ۇلىعبەك
مۇحاممەد حودجاندي
عالي يبن ماجۋر جانە ونىڭ ۇلى ابۋلحاسان
عابدۋللا بين ساعيل ءال-فارعاني
ءابۋ رايحان  ال-بيرۋني ءال-حورەزمي
تۇركiستاندا تۋعان  تاريحشىلار مەن جاعرافياشىلار
عياسۋدين مۇحاممەد
حافيز ابرۋ
جامالەدين عاتاۋللا نيزابۋري
ءابۋ ساعيت سامعاني ءال-مارۋازي
احمەد بين ات-تابيپ اس-سارحي
عالي قۇسشىى
عابدۋرازاح سامارقاندي
ءابۋ جاعپار مۇحاممەد مۇسا ءال-حورەزمي
مير عابدۋلكارiم بۇحاري
تۇركiستاننان شىققان  يسلامنىڭ فيكح (شاريعات تۋرالى iلiم) عۇلامالارى
ءابۋ ماتفاح بالحي
كاكiم اس-شايد ءابۋل فازىل مۇحاممەد بين مۇحاممەد احمەد ءال-مارۋا
ءابۋل قاسىم سافار بالحي
ءشامسۋل يما ساراحي
فاحرۋددين عالي يازداۋي
بۋرحانيددين مير عاناني
ءنادجۋمۋددين  ابۋ حافيز عۇمار بين ماحمۇت احمەد ءان-ناسفي
زەينۋددين گاتابي بۇحاري

مiنە، وسى تۇلعالاردىڭ بiز كەلتiرگەن ۇزاق تiزiمiنەن  ي.گاسپرينسكيدiڭ قانشاما iزدەنگەنiن بايقاۋعا بولادى. ارينە، ول ەسiمدەردi قۇرعاق اتاماي، بۇلاردىڭ نەندەي iس اتقارعانىن جانە شىعىس عىلىمىندا قانداي ورنى بارىن جازدى. «ورىس مۇسىلماندىعىندا» ايتقانداي، ي.گاسپرينسكي تۇرiك جۇرتىنا قارىشتاي دامۋعا نەگiز، ياكي، قۇنارلى توپىراق بارىن جاقسى اڭعارعان. بiزدiڭشە، حح عاسىر  باسىنداعى جاديتشە مەدرەسەلەردە اعارتۋشىنىڭ «تۇركiستان عۇلاماسى» سىندى تانىمدىق ەڭبەكتەرi شاكiرتتەرگە وقۋعا ۇسىنىلعان. ازاماتتىق تاريحىمىزدان ءمالiم جاي، ابايعا دەيiن دە، ودان كەيiن دە قازاق وقىعاندارى وزiنە ەتەنە شىعىستى مەڭگەرۋگە ۇمتىلعان، مۇنىڭ دۇرiلدەگەن شاعىنىڭ ءۇزiلiپ قالعانىنا وكiنiش بiلدiرگەن. عىلىمنىڭ ەكi دۇنيەگە دە قاجەتتiگiنە يمانى سەنگەن. مۇنى اباي: «عىلىمسىز احيرەت تە جوق، دۇنيە دە جوق. عىلىمسىز وقىعان ناماز، تۇتقان رۋزا، قىلعان قاج ەشبiر عيبادات ورنىنا بارمايدى»،-دەپ تۇيiندەگەنi ءمالiم. ي.گاسپرينسكي اتاعان عۇلامالاردىڭ بارلىعى دەرلiك دiن مەن عىلىمدى اجىراتىپ قاراماعاندار، ياكي، بiرجاقتىلىق ويىنا دا كiرiپ شىقپاعاندار ەدi. دالiرەك ايتساق، دiنگە اقىلمەن كەلگەندەر-تiن. شاكارiم قاجى قۇدايبەردiۇلى:
تازا اقىلمەن تاپپاعان دiن –
شىن دiن ەمەس، جىندىلىق، – دەيدi. سونىمەن بiرگە، وسى ويشىل اقىن بiرجاقتىلىققا ۇرىنعان زامانداس كەيبىر «دiندارلار مەن وقىعانداردىڭ» قاتەلiگiن ءدوپ كورسەتەدi:
مولدالاردان دiن سۇراساڭ،
ساندىراقتاپ ساندالار.
پانشiلەرمەن باس قۇراساڭ،
جان، قۇداي جوق، دەر تۇراق.
بiز حاقيقات ەلەگiنە
وسى ەكەۋiن ەلەسەك،
تۇككە تۇرماس كەرەگiڭە،
ەكەۋi دە قالجىراق.
ەندى، بايىپتاي بەرىڭىز: ءبىز ي.گاس­پرينسكي دەرەگىندەگى عۇلامالاردىڭ 15-20 پايىزىن بىلەمىز بە؟.. بۇگىنگى قازاق 60-جىلداردىڭ باسىندا عانا اتىن ەستىپ، بوركىن اسپانعا اتقان ءابۋ ناسىر ءال-فارابي وسى تىزىمدە ءجۇر. كەيدە «اقىن ماعجان ءال-فارابيدى قايدان بىلگەن؟» دەپ جاتامىز-اۋ… حح عاسىر باسىنداعى ءدىن ءھام رۋحانيات ماسەلەسىندە وتارلاۋشى مەن وتارلانۋشى قارىم-قاتىناسىن احمەت بايتۇرسىنۇلى دا زەردەلەپتى. اعارتۋشى ءبۇي دەيدى: «حۇكىمەتكە (پاتشالىق – د.ق.) كەرەگى – جۇرتتىڭ ءبارى ءبىر تىلدە، ءبىر دىندە، ءبىر جازۋدا بولۋ، ءار حالىققا كەرەگى – ءوز ءدىنى، ءتىلى، جازۋى ساقتالۋ». اقاڭنىڭ «دىنمەن بايلانىسقان جازۋ ءدىن جوعالماي، جوعالمايدى» دەگەن تۇجىرىمداماسى بار. مۇنى بۇگىنگى تانىمعا جاتىق ەتىپ ايتساق، ءبىزدىڭ مىڭداعان جىلعى دۇنيەتانىمىمىز، ادەبيەتىمىز، ءتىلىمىز يسلاممەن سۋارىلعان، ودان ايىرىلۋ – بارىنەن ايىرىلۋ، ونى تۇسىنبەۋ – ءومىر ءسۇرۋ ءمانىسىن تۇسىنبەۋ. وسى ورايدا دانىشپان اعارتۋشى قازىر دە كوكەيكەستى پىكىر ايتادى: «قازاق دىنگە ناشار كۇيدەن وتكەن، ەندى، قازاقتى باسقا دىنگە اۋدارامىن دەۋ قۇر اۋرەشىلدىك». ا.بايتۇرسىنۇلى ءسوزىنىڭ بۇگىنگى شىندىعىنا مىسال دا كەلتىرۋگە بولادى. انە ءبىر جىلدارى «تاڭىرشىلدىك ءدىندى» جاڭعىرتامىز دەگەندەردىڭ ارەكەتىنەن ەشتەڭە دە شىقپادى. ويتكەنى، ول نەگىزسىز، جۇيەسىز، قۇر ساندىراق ءبىر نارسە ەدى… بىراق، وكىنىشتىسى، وندايلار وزدەرى عانا اداسپاي، جاس بۋىندى تۇسىنىكسىز جولعا سالۋى مۇمكىن عوي.

ۇلت زيالىلارى ءدىن قايراتكەرلەرى مەن قىزمەتكەرلەرىنە دە ايرىقشا قارادى. 1925-1927 جىلدارى قازاقستاننىڭ حالىق اعارتۋ ءمينيسترى بولعان سماعۇل سادۋاقاسۇلى 1920 جىلى بىلاي دەپ جازدى: «قازاقتىڭ مولدالارى ءبىر جاعىنان ءدىندى ۇيرەتسە، ەكىنشى جاعىنان بالالارعا حات تانىتۋدى ۇيرەتتى (سوڭعى جۇمىس ءۇشىن ورىستاردا ۋچيتەل دەگەندەر بولۋشى ەدى). قىسقاسىن ايتقاندا، ورىستىڭ پوپتارى مەن قازاقتىڭ مولدالارىن ءبىر كوزبەن ولشەۋگە بولمايدى. ولاي بولسا، ورىستار پوپتارىن جاماندايدى، ءبىز دە مولدالاردى جاماندايىق دەۋدىڭ قيسىنى جوق». وسى تانىم-تۇسىنىك بۇگىنگىلەردى دە ويلانتۋعا ءتيىس. ماسەلەن، 1917 جىلى الاش وردانى جاساقتايتىن قۇرىلتايدا، سول كەزگە دەيىن 4-5 كىتاپ شىعارعان، ماڭىزدى ماسەلەلەر بويىنشا كەلىسسوزگە بىرنەشە مارتە يمپەريا استاناسىنا بارعان اقىن، ءدىندار عۇمار قاراشتىڭ قازي بولىپ سايلانۋى دا وسىنداي تانىممەن ورايلاسىپ جاتىر.

ءبىز الاش قايراتكەرلەرىن كەرەمەت ءدىنتانۋشىلار دەمەيمىز. ولاردىڭ وزىندىك ميسسياسى بولدى، سويتە تۇرا ادامزاتتىڭ دۇرىس ءھام ورنىقتى دامۋ زاڭدىلىعىن بىلگەندىكتەن، كوتەرگەن ماسەلەسىنىڭ رەتىنە قاراي يمان مەن داستۇرگە ادالدىقتى اركەز ەسكە سالىپ وتىردى. قانشا زايىرلى بولسا دا ءدىنسىز مەملەكەتتىڭ ءبىر ءبۇيىرى تومەن ءتۇسىپ تۇراتىنىن ءجيى ەسكەرتتى.

ديحان قامزابەكۇلى،
پروفەسسور

«اقيقات»