قاراعاندى وبلىسىنا قاراستى بۇقار جىراۋ اۋدانىنىڭ ورتالىعى ورنالاسقان  بوتاقارا كەنتى جانە اۋىلدىڭ باتىس جاعىنداعى بوتاقارا تاۋ سىلەمدەرى مەن بوتاقارا كولى، بوتاقارا اتتى قۇس فەرماسى، بۇلاردان الىس ەمەس جەردە، ياعني تاۋدىڭ شىعىس-وڭتۇستىك جاعىنان قاپتالداي اعىپ جاتقان نۇرا وزەنى بويىنداعى بوتاقارا تەمىرجول بەكەتى بار. وسىنداعى «بوتاعارا»اتاۋىنىڭ توپونيميالىق ماڭىزى جايلى ونوماستيكاتانۋشىلار مەن گەوگرافيالىق تەرريتوريا جۇيەسىن زەرتتەۋشىلەر ءبىراۋىزدان بۇل ورونيم (اتاۋ) انتروپونيمگە (ادام ەسىمىنە) قاتىستى دەيدى. (ورتالىق قازاقستان ايماقتىق توپونيمياسىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى، الماتى. 2009 ج. 125-ب).

دەمەك بۇل اتاۋ ادام ەسىمىنە قاتىستى بولسا ورتا ءجۇز ون ەكى اتا اباق كەرەي تايپاسىنىڭ ءبىر تارماعى  جانتەكەي اتالىعىنىڭ قۇرامىنا كىرەتىن «بوتاقارا» اتتى رۋعا نەمەسە بوتاقارا قوجامجارۇلىاتتى باتىرعا قاتىستى بولۋى مۇمكىن بە؟ اتاقتى دوسپانبەت جىراۋدىڭ، «ساقالىنا سارى شىركەي ۇيالاپ، قازاقتىڭ باسى قايدا قالماعان» دەگەنىندەي، ەرتە عاسىرلاردا شىعىسى سوناۋ كەرۋلەننەن، باتىسى دۋنايعا دەيىن سوزىلىپ جاتقان ءاپايتوس دالادا ەركىن جايلاعان اتالارىمىز قايدا بارمادى، قايدا قونبادى.

ەندەشە جوعارىداعى سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك. اۋەلى ايتارمىز: كەرەي رۋى جايلى جازبا دەرەكتەر ورتا عاسىرلىق تاريحي قۇجاتتاردا كوپ كەزدەسەدى. اسىرەسە، شىڭعىس حان ىرگەسىن قالعان موڭعول يمپەرياسىنىڭ العاشقى قالىپتاسۋ كەزەڭدەرىندە، ورتا ازيانى مەكەندەگەن كوشپەندى تايپالار اراسىندا كەرەيلەر شوقتىعى بيىك ۇلىس رەتىندە سيپاتتالادى. موڭعولدار مەن وداق قۇرىپ، تاتار-مەركىتتەردىڭ ىقپالىن ازايتىپ، ولاردى باعىندىرۋ جولىنداعى تارتىستا كەرەي تايپاسىنىڭ مىسى باسىم رەتىندە سۋرەتتەلەدى. 1204 جىلى موڭعولداردان ويسىراي جەڭىلگەن كەرەيلەر تاريح ساحناسىنان ءتۇسىپ قالدى. كوبى موڭعول قوسىندارىنىڭ قۇرامىنا كىرىپ شىڭعىستىڭ ۇلى جورىقتارىنا قاتىسسا، قالعان بولىگى نايمان، مەركىتتەرگە ىلەسىپ، قازىرگى قازاق دالاسىنا قونىس اۋدارعان.

ۇلكەن جازۋشى، كەڭەستىك قازاق ادەبيەتتىڭ ءىرى وكىلى عابيت مۇسىرەپوۆ ءوزىنىڭ جەكە كۇندەلىگىندە وتە ەرتەدە ءومىر سۇرگەن كەرەي تەكە جىراۋدان قالعان مىنا ءبىر شاعىن شۋماقتى كەلتىرەدى:

ۋا، داريعا-اي، داريعا-اي،

بايقالعا بارىپ قۇياتىن،

سەلەنگىنى جايلاعان،

كەرەي دەگەن ەل ەدىك،

تۇعىرىل دەگەن حانى بار،

زارلاۋىمنىڭ ءمانى بار،

قاراقورىم قالاسىن،

تارتىپ الىپ شىڭعىسحان،

قاتىندارىن حانىمنىڭ،

ءبولىسىپ الدى موڭعولدار،

بىتىراي قاشتى قايران ەل،

ادىرا قالدى تۋعان جەر،

اتىمىزدان ايىرىلىپ،

قىسىق كوز موڭعول اتاندىق،

ۋا، داريعا-اي، داريعا-اي! –دەيدى.

بۇل كونە جىردان ءبىز وتكەن تاريح سورابىن اڭعارعانداي بولامىز. جىردا ايتىلعانداي ەجەلگى كەرەي تايپاسى 1200 جىلدىڭ باسىندا ىدىراۋعا ۇشىراعان. تۇعىرىل حاننىڭ ورداسى قازىرگى موڭعول ەلىنىڭ استاناسى ۇلان-باتىردان 30 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان. اسپالى شىڭداي اسقاق بوعدا تاۋىنىڭ ەتەگىندە. 1204 جىلى كەرەي حاندىعى قۇلاعاننان سوڭ شىڭعىس قاعاننىڭ وسىندا وردا قۇرۋىنا بايلانىستى  تاريحتا «شىڭعىستىڭ ءىىى ورداسى» دەپ تە اتالادى. بوعدا تاۋى بۇگىنگە دەيىن تۇعىرىل حاننىڭ قۇرمەتىنە «حان تاۋى» دەپ  اتالادى.

مونعول يمپەرياسىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋشىلەر: شىڭعىس قاعاننىڭ  العاش ادام بولىپ، ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، كۇيزەلگەن ەلىن بۇتىندەپ، كۇيرەگەن جۇرتىن  جيناعاندا دەم بەرىپ، دەمەۋ بولعان وسى تۇعىرىل حان دەيدى. اتاقتى كەرەي كوكەش باقسىنىڭ حان شىڭعىسقا قاراتىپ ايتاتىن:

تاڭىردەن سۋات الدىڭ،

تۇعىرىلدان قۋات الدىڭ،

نايماننان حاتشى الدىڭ،

كەرەيدەن باقسى الدىڭ،

قوڭىراتتان اقىل الدىڭ،

جالايىردان باتىر الدىڭ،

مەركىتتەن قاتىن الدىڭ، – دەيتىن تولعاۋىندا ءدۇيىم تاريحتىڭ سىرى جاتىر. ويتكەنى، 1190 جىلى تۇعىرىل حان، تەمۇجين، جامۋقا ۇشتىگى اتقا قونىپ تاتار-مەركىتتى تىنىشتاندىرادى. وسى جورىقتا جامۋقا مەن تەمۇجين بارلىق  بۇقاراسىن سارقىپ ءجۇرىپ 20 مىڭ اسكەر ارەڭ شىعارعاندا، تۇعىرىل حان قينالماي-اق  ءبىر ءوزى 20 مىڭ قولدى باستاپ كەلگەن. وسى جولى التىن ەلىنىڭ يمپەراتورى تۇعىرىلعا «ۋاڭ حان» دەگەن اتاق بەرەدى. بۇل اتاق ارتىنان  حاننىڭ ەسىمىنە اينالىپ كەتكەن جايى بار. تەگى يتاليان جيھانگەر ماركو پولو: «الەمگە اتتى ايگىلى، اسىرەسە ەۋروپالىقتار قاتتى اسەرلەنەتىن شىعىستاعى «يوان پوپ»  دەگەنىمىز وسى «ۋاڭ حان»» دەپ جازادى. ورىس جىلنامالارىندا «ۆان حان» دەگەن اتپەن بەلگىلى.

زامان وتە كەلە تۇعىرىل حان جوعارىداعى تەكە جىراۋ ايتقانداي شىڭعىسپەن شايقاسىپ جەڭىلەدى. جان ساۋعالاپ باتىستاعى نايمان حاندىعىنا بارا جاتقاندا شەكارا كۇزەتىندە تۇرعان قاراۋىلدار قولىنان قازا تابادى. ءولى باستىڭ اتاقتى كەرەي تۇعىرىل حاننىڭ مۇردەسى ەكەنىن تانىعان نايماننىڭ دايىن حانى ونى كۇمىسپەن كۇپتەتىپ، ءوزىنىڭ التىن تاعىنىڭ ۇستىنە قويىپ ازا تۇتادى. بۇل 1204 جىلى بولعان وقيعا. سول ساتتەن بۇگىنگە جەتكەن جوقتاۋ بار. وندا:

ۋا، تۇعىرىل، تۇعىرىل،

ايباتتى الىپ حان ەدىڭ،

داڭقىڭ كەتكەن الەمگە،

اتاعى زور جان ەدىڭ،

قۇتلىق اجە وسىرگەن،

بۇيرىقتان تۋعان دانا ەدىڭ…، – دەگەن جىر جولدارى بار. تۇعىرىلدىڭ ءىنىسى جاقا باتىردىڭ (جاقا قامبى) اسقان سۇلۋ ءتورت قىزى بولعان. وسىنىڭ ءۇشىنشى قىزى سۇرتوقتىعا شىڭعىس كىشى ۇلى تولە ۇيلەنەدى. سۇرتوقتىدان اتاقتى حاندار مونكە، قۇبىلاي، قۇلاعۋ، ارىق-بۇقا تورتەۋى تۋعان.

ۋاقىت وتە كەلە شىڭعىس حاننىڭ بۇقاراسىنا اينالعان جاقا قامبى باستاعان كەرەيلەر تولىق موڭعولدانىپ ۇلگەردى دە، شىڭعىسقا باعىنباي باتىسقا قاراي اۋىپ كەتكەن كەرەيلەر اۋەلى قارلىق حاندىعىنىڭ قۇرامىندا بولىپ، ول ىدىراعان سوڭ  التىن وردا   مەملەكەتىنىڭ ىرگەسىن قالاسىپ، حV عاسىردىڭ باسىندا قۇدىرەتتى ال­تىن وردا ىدىراپ، كىشىگىرىم التى-جەتى حاندىققا بولىنگەن تۇستا كەرەيلەر – نوعاي ۇلىسى، كوك وردا، قازاق ۇلىسى، ءسىبىر حاندىعى سياقتى كىشى حاندىقتاردىڭ قۇرامىنا ءبولىنىپ كەتتى.

دەگەنمەن دەنى 1550-ءشى جىلدارى شاڭىراق كوتەرگەن ءسىبىر حاندىعىنىڭ قۇرامىنا ءوتىپ كەتتى. تاريحشى امانجول كەرەيباەۆ: «ءسىبىر حاندىعىنىڭ حالقى، نەگىزىنەن، قىپشاق، ارعىن، كەرەي، نايمان، جالايىردان قۇرالعانىن ەدى»، دەيدى. («تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى» الماتى، 1999 ج. 10-ب). سول سياقتى ورىستىڭ گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى بەلگىلى عالىم ا.لەپشين 1832 جىلى جارىق كورگەن «تاريحي حابارلار» اتتى ەڭبەگىندە ءسىبىر حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان ورتا ءجۇزدىڭ كەرەي رۋلارى ەكەنىن دە ايتىپ وتەدى. اتاقتى كوشىم حاننىڭ تۇسىندا تاققا تالاسقان كەرەي سەيداق بەكتى عۇلاما جازۋشى-تاريحشى مۇحتار ماگاۋين اتاقتى تۇعىرىل حاننىڭ ۇرپاعى ەدى دەيدى.

وسى كەزدە قاتتى كۇشەيگەن ورىستار 1591-1595 جىلدار ارالىعىندا ءسىبىر حاندىعىن تولىق باعىندىرادى. قىسقا مەرزىمدە ىشىندە رەسەي پاتشاسى  باسىپ العان ولكەلەرگە 22 جەرگە قالا (بەكىنىس) سالىپ ۇلگەردى. اتاپ ايتقاندا، 1586 جىلى شىم-تۇرا قالاسىنىڭ ورنىنا تۇمەن بەكىنىسى، 1587 جىلى توبىل، 1594 جىلى تارا، 1604 جىلى تومسك بوي كوتەردى. وسى تۇستا كەيبىر تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك كەرەيلەر باتىسىندا ور وزەنىنىڭ بويىنان باستاپ، شىعىسىندا ەرتىسكە دەيىنگى وڭىردە بىتىراي قونىس تەپكەن كورىنەدى.

باتىستان ورىس وتارشىلارى قۋسىرىپ، قىسقان سايىن قازاق رۋلارىنىڭ دەنى ەرىكسىز شىعىسقا قاراي قونىس اۋدارىپ، ناقتىراق ايتقاندا قازىرگى قازاقستاننىڭ ورتالىق ءوڭىرى – تورعاي دالاسىنا، ودان دا بەرى ءوتىپ، تەڭىز كولى القابى مەن ەسىل وڭىرىنە ىعىسقان. بۇل 1600-شى جىلداردىڭ شاماسىندا ورىن العان وقيعا. وسى وڭىرگە قونىستانعان كەرەيلەر 1740-جىلدارعا دەيىن تۇراقتى قونىستانىپ تۇرعانعا ۇقسايدى. ويتكەنى، وسى ولكەدەگى كەرەي اتى كول، كەرەي اتتى وزەن، جانتەكەي جانە جادىك اتتى اۋىلدار، جانىبەك اتتى شالقار-كول، ت.ب. اتاۋلار تەگىن قويىلعان جوق.

جانىبەك باتىردىڭ ۇرپاعى اقىن بايبوسىنۇلى جازىپ قالدىرعان مىنا ءبىر دەرەكتە: «…كەرەيلەر ورىستىڭ ور بەكىنىسىن ورىستارمەن قاقتىعىسىپ، ورتەپ جىبەرىپ، شىعىسقا قاراي اۋا كوشەدى. ەسىل-نۇرا بويىنا كەلىپ مەكەندەيدى. وسى شامادا ارعىندار دا سىر بويىنان كوشىپ كەلە باستايدى. وسىلاي جەر تارلىق ەتكەن سوڭ جاباي باتىر باستاعان كەرەيدىڭ ءبىر بولىگى ەسىل-اتباسار وڭىرىندە جانە اشامايلى كەرەيلەر ەسىلدى ورلەپ كوشىپ كەتتى دە، اباق كەرەيلەر جوڭعاردان ەندى بوساعان،  كوكسالا، باقاناس، اياكوز، نارىن وڭىرىنە قونىستانادى. 1752 جىلى جونعار حانى داياشى 40 مىڭ قولمەن الاتاۋ اۋىزى ارقىلى قازاقتارعا جورىق باستاعاندا، كەرەيلەر قايتادان سولتۇستىككە قاراي ىعىسىپ، شىڭعىس تاۋى، قالبا، كوكبەكتى، جايساڭ، ماڭىراق قاتارلى جەرلەرگە بارىپ ىرگە تەبەبى » دەيدى. («جانىبەك باتىر»، سەمەي 2009 ج. 266-ب)

ءدال وسىنداي دەرەكتى، ياعني كەرەيلەردىڭ ورتالىق قازاقستان جەرىنە كوشىپ كەلىپ، قونىستانعانى جايلى ورىستىڭ زەرتتەۋشىسى بالكاشيننىڭ دە جازىپ كەتكەنىن، قازاقستاندىق تاريحشى-ولكەتانۋشى  ج.وماريدىڭ دا  ەڭبەگىنەن كەزدەستىرە الامىز. («قاز داۋىستى قازىبەك» استانا، فوليانت، 2000. 174-175 ب.)

سونداي-اق اباق كەرەيلەر تاريحىنا قاتىستى دەرەكتىك مالىمەتتەردى  اتاقتى باتىر بەرداۋلەتۇلى جانىبەككە قاتىستى جىر-داستانداردىڭ ءارتۇرلى نۇسقالارىنان كوپتەپ كەزدەستىرەمىز. مىسالى، «جانىبەك باتىر» جىرىنىڭ قۇمار سەرىكبايۇلى تاپسىرعان نۇسقاسىندا:

كەرەيلەر ورعا كوشتى ەلىن باستاپ،

وسكەن جەر قاراتاۋ مەن سىردى تاستاپ،

اقجول دەگەن ات الدى بەتى قايتپاي،

قاپتاعان قالىڭ جاۋدى قويدى جاسقاپ،

ونان سوڭ تورعاي، توبىل، ەسىل كەلدى،

ابىلاي وڭ تىزەدەن ورىن بەردى..، – دەپ، جىرلاسا،  ۇلكەن شايىر اقىت ءۇلىمجىۇلىنىڭ ءوزى جازعان جانىبەك باتىر جايلى جىرىندا:

قازاققا قاپ تاۋىنداي قورعان بولدىڭ،

جاۋىڭا جاسىل توسەر زوردان بولدىڭ،

شايقاستا تىزەڭدى يمەي، جاۋعا بەرمەي،

ەلىڭدى التاي باستاپ، وردان كەلدىڭ… – دەيدى ەمەس پە. بۇل جەردە باسىن اشالاپ ايتاتىن دۇنيە كەرەيلەر وردان كوشكەندە جانىبەك باتىر تۋماعان تۇس. بىراق تاريحي جىرلاردا، ەل باسىنا تۇسكەن تاريحي وقيعالاردى ەلدىڭ سۇيىكتىسىنە اينالعان جانەكەڭ سياقتى باتىر تۇلعالارعا تەلىپ جىبەرۋ باياعىدان بار دۇنيە. جانىبەك باتىر كەرەي جۇرتى وردان قونىس اۋدارىپ، ەسىل-نۇرا وڭىرىنە كەلگەن سوڭ 1710-شى جىلدار شاماسىندا قازىرگى قورعالجىن  اۋدانى جەرىندە دۇنيە كەلگەن سياقتى. ويتكەنى، ءدال وسى اۋدان ورتالىعىنان شىعىسقا قاراي 30 شاقىرىم جەردە، «جانىبەك  شالقار» دەيتىن كول جانە وسى ارادان باستاۋ الاتىن كەرەي اتتى وزەن بار. سونداي-اق وسى جەردەن الىس ەمەس، ياعني استانا-قورعالجىن تاس جولىنىڭ بويىندا ورنالاسقان «جانتەكەي» اتتى اۋىلدىڭ تۇرعانى، بايىرعى كەرەيلەر كوشىنەن قالعان توپونوميكالىق دەرەكتەر دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار.

جالپى  كەرەيلەردىڭ ور وڭىرىندە قونىستانى جايلى جازۋشى ءشامىس قۇمارۇلى، «التاي قالاسىندا تۇراتىن رۋى – شاقاباي، قوسكە دەگەن كىسىنىڭ ۇيىنەن 1960 جىلدارى وردىڭ قارا اعاشىنان الىنعان تابالدىرىق، ماڭدايشانىڭ ساقتاۋلى تۇرعانىن كورگەن اقساقالدار بار» دەسە، شەجىرەسى قىلىشباي نۇردىبايۇلى، وردىڭ قارا اعاشىنان  جاسالعان بۇيىمدار (باقان، تايانىش، شىدەردىڭ تيەگى، ت.ب)  التاي كەرەيلەرىنىڭ ىشىندە ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان، ونىڭ سىنىق تامتىعىن تابارەك رەتىندە ساندىققا سالىپ، تەڭگە بۋىپ ساقتاۋدا، دەيدى. («ەر جانىبەك»، سەمەي، 2009 ج. 254-ب).

*****

ەندى اۋەل باستا ماقسات ەتىپ قويعان بوتاقارا باتىر قوجامجارۇلىنىڭ ءومىر تاريحىنا قاتىستى مالىمەتتەرگە قايتا ورالساق: سەمەيلىك زەتتەۋشى-عالىم تۇردىقۇل شاڭباي مىرزانىڭ رەداكتورلىعىمەن قازاقستاندا جارىق كورگەن ۇجىمجىق جيناقتان بوتاقارا باتىر قوجامجارۇلى جايلى دەرەكتى كەزدەستىرەمىز. وندا بىلاي دەلىنگەن: «جانتەكەيدىڭ سۇيىندىگىنىڭ كەنجە بالاسى التىننىڭ اۋلىن جاۋ شاۋىپ، ەرجەتكەن ۇلدارىن قىرعىنداپ، توعىز جاسار ەرنازار دەيتىن بالاسى ولجالاپ الىپ كەتەدى. جانتەكەيدىڭ نەمەرەسى باراق باتىر بىردە ءوزىنىڭ اعاسى قوجامجاردىڭ ۇلى بوتاقارا باتىردى ەرتىپ، ءبىر قانشا اداممەن قالماقتار ولجالاپ كەتكەن ەسنازاردى ىزدەپ شىعادى. سۇراستىرا كەلگەندە، ەسنازاردىڭ «تابىلعان» دەگەن اتپەن وتاردا قوي باعىپ جۇرگەندىگى انىقتالادى. ەسنازاردى تاۋىپ السا، ولجالاعاندار «ءوزىمىزدىڭ بالامىز» دەپ بەرمەيدى. باراق باتىر: «ەرنازاردىڭ تۋعاندا ارقاسىندا بارماقتاي قالى بولعان» دەپ، ءۋاج ايتادى. راسىندا قال بار بوپ شىعىپ باراق پەن بوتاقارا جاۋعا قولدى بولعان باۋىرلارىن الىپ قايتادى» دەيدى.

بۇل بوتاقارا قوجامجارۇلىنىڭ تاريحتا بولعانى جايلى ناقتى دەرەك.

جوعارىدا ءبىز قورعالجىن جالاسىندا «كەرەي» اتتى كول جانە وزەن بار دەگەندى ايتتىق. كولدىڭ اۋماعى 63 شارشىمەتر. ورتالىق قازاقستاننىڭ باتىس بولىگىندە ورنالاسقان.  كەرەي وزەنى جەلدىادىر تاۋىنان باستالىپ، كەرەي كولىنە قۇيادى. ۇزىندىعى – 100 كم. ءدال وزەننىڭ بويىندا ارىقتى اۋىلىنىڭ باتىس جاعىندا ورنالاسقان شاعىن كولدىڭ اتى – جانىبەك شالقار ەكەنىن دە ايتتىق. وسى جانىبەك شالقاردىڭ سولتۇستىك-شىعىسىنا تامان شامامەن 40 شاقىرىمداي جەردە جانتەكەي اتى ۇلكەن اۋىل بار دەدىك…  جوعارىداعى جانىبەك شالقاردىڭ شىعىس جاعىندا تاعى ءبىر «باراق» اتتى كول بار. بۇل اتاۋ جانتەكەيدىڭ نەمەرەسى  باراق  باتىردىڭ ەسىمى بولۋى ابدەن مۇمكىن. بۇل كول قازىر نۇرا اۋدانىنىڭ جەرىنە قارايدى. وسى سىلەممەن جالعاسىپ وتىرىپ، تۋرا شىعىسقا قاراي ءتۇزۋ تارتساڭىز 250-300 شاقىرىمنان سوڭ بوتاقارا شوقىسىنا بارىپ تىرەلەسىز. ۇلكەن شوقىنىڭ بيىكتىگى – 669 م. شوقى بوتاقارا كولىنىڭ وڭتۇستىك-باتىسىندا 3 ۇساق شوقىدان تۇرادى. تاۋدىڭ جالپى ۇزىندىعى باتىستان شىعىسقا قاراي 3 كم، ەنى 1 كم. كەلەسى ءبىر شوقى – شەشەنقارا دەپ اتالادى.

جەرگىلىكتى ادامدار ايتاتىن اڭىزعا قاراعاندا. شەشەنقارا قالماقتىڭ قىزى ەكەن. بوتاعارا باتىردى ەل-جۇرتى «ناربوتا» دەپ دە اتاعان. سەبەبى، نار دەنەلى، تۇلعالى ادام ەكەن-مىس. كۇندەردىڭ كۇنىندە كەزەكتى قازاق-قالماق سوعىسىندا بوتاقارا باتىرمەن قالماقتىڭ جاس باتىرى جەكپە-جەككە شىعادى. جەكپە-جەك قىزعان كەزدە قالماق باتىرىنىڭ باسىنداعى دۋىلعاسى ۇشىپ كەتەدى. قاراسا، سوعىسىپ جۇرگەن قالماق باتىرى جىگىت ەمەس، جاپ-جاس قىز ەكەن. الگى قالماق قىز  شاشى بەلىنە توگىلىپ: «ەي، بوتا باتىر، مەنى تانىمادىڭ با، مەن شولاي تسەتسەنمىن عوي» دەيدى. قالماقتىڭ قىزى بوتاقارا باتىرعا التىن جامبى ۇسىنادى. بۇل سۇيىسپەنشىلىكتىڭ بەلگىسى-مىس. سول ساتتە قىزعانعان قالماقتار قىزدى دا، قازاق باتىرى بوتاقارانى دا اتىپ قۇلاتادى. ءسويتىپ، حالىق ەكى عاشىقتى ەكى شوقىنىڭ باسىنا جەرلەپتى-مىس.(«ورتالىق  قازاقستان ايماقتىق توپونيمياسىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى» الماتى، 2009 ج. 123-ب.)

ال، شىندىعىندا ەكى عاشىق ەكى شوقىنىڭ باسىنا جەرلەنگەن جوق. جوعارىداعى اڭىزدى زەرتتەي وتىرىپ، ەڭبەك جازعان عالىم جامبىل وماري، شەشەنقارانى  وچيرتۋ تسەتسەن دەگەن قالماق نويانىنىڭ قىزى ەدى دەيدى. جانە ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ،  بوتاقارا باتىر ولگەن سوڭ، نۇرانىڭ ۇزىن اققان بويىنان الىس ەمەس جىلاندى تاۋى ماڭىندا جىلىمشىپ اعىپ جاتقان وتكەلسىز وزەننىڭ بويىندا جەرلەنگەنىن ايتادى. ياعني بوتاقارا باتىردىڭ بەيىتىنىڭ ەسكى سورابى  ءالى دە بار. كەزىندە جىلقىنىڭ قىلىن، ەشكىنىڭ مايىنا قوسىپ، سارى توپىراققا يلەگەن بەيىتتىڭ قورعانى ءمۇجىلىپ ەسكىرگەنىمەن، ورنى ساقتالعان. («بۇقار جىراۋ»، قاراعاندى، 1994 ج. 228-ب).

ەندى مىنا ءبىر دەرەككە  نازار اۋدارساق، جەرگىلىكتى جەردەگى تاۋدىڭ، كولدىڭ بوتاقارا اتانۋى، جوعارىداعى بوتاقارا باتىردىڭ وسى جەردە قازا بولىپ، سۇيەگى وسى جەرگە جەرلەنۋىنە بايلانىستى «بوتاقارا» اتاۋى بەرىلگەن. كەرەيلەردىڭ وسى جىلاندى تاۋى ماڭىنا (بوتاقارا تاۋىنىڭ بۇرىنعى اتى) قونىستانۋى 16-شى عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىندە ورىن العان.

ورىس زەرتەۋشىسى ن.ن.بالكاشيننىڭ  1882 جىلى جارىق كورگەن «يزۆەستيا يمپەراتورسكوگو رۋسسكوگو گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا» اتتى ەڭبەگىندە: «ءحVى عاسىردىڭ ورتاسىندا قاراتاۋ جاقتان شۇبىرا كوشكەن ارعىندار ۇلىتاۋ تاۋلارىنا قاراي بەت تۇزەدى. ولاردىڭ قاتارىندا: اتىعاي، باعىس، قانجىعالى، سارىجەتىم-شاقشاق، باسەنتيىن، قاراۋىل رۋلارى بولدى. كەيىن كەلە تابىكۇلى مەن باسەنتيىن رۋلارى  باياناۋىلعا قونىس اۋداردى. ولارمەن بىرگە قالقامان، اعىس، قارپىق، تەمەش رۋلارىدا بولدى. بۇل رۋلار سارىسۋ، نۇرا وزەندەرىن جاعالاي قونىس تەپتى. قۋاندىق رۋىنان كەيىن كەلە قاراقيساق رۋى قوسىلىپ بالقاش تاۋىن قونىستاندى. ۋاقىت وتە كەلە ارعىنداردىن ىشىندە قانىپەزەر اتانعان رۋ سۇيىندىكتەر كەلىپ مومىنداردى باياناۋىلدان ەرتىسكە دەيىن ىعىستىرىپ تاستادى» دەيدى. ءدال وسىنداي دەرەكتى ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ جازبالارىنان دا كەزدەستىرەمىز. ماشەكەڭنىڭ مالىمەتىنە جۇگىنسەك: قاراتاۋدى قالماقتار باسىپ العاندىقتان ورتا ءجۇز رۋلارى وڭتۇستىكتەن ارقا جەرىنە قاراي اۋا كوشكەن، دەيدى.

مۇنداعى ورىس زەرتتەۋشىسى بالكاشين مەن قازاق شەجىرەسى ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ دەرەگى جوعارىداعى جانىبەك باتىردىڭ ۇرپاعى اقىن بايبوسىنۇلى جازاپ قالدىرعان مىنا ءبىر دەرەكپەن ءدال كەپ تۇرعان جوق پا.

وسى ورايدا بوتاقارا باتىرمەن سوعىسىپ، تاريحتا اتى قالعان قالماق قىزى شەشەنقارا قازاق جەرىنىڭ توپ ورتاسىندا قايدان ءجۇر، دەيتىن سۇراق تۋىندايدى. بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن ءبىز وتكەن تاريحي دەرەكتەرگە جۇگىنۋگە تۇرا كەلەدى. الدىمەن ءبىز مىنانى ءبىلۋىمىز كەرەك. وسى كەزدە قازاقتار نەگە قاراتاۋعا بارىپ، ودان سىر بويىنا كوشىپ، 16-عاسىردىڭ اياعى، 17-عاسىردىڭ باسىندا ارقاعا قاراي نە سەبەپتەن قونىس اۋدارىپ ءجۇر. سەبەبى، بىرەۋ-اق. 1600-جىلدىڭ باسىندا قازاقتىڭ شىعىسىندا كوشپەلى ويراتتاردىڭ ءىزىن باسىپ پايدا بولعان جوڭعارلار كۇشەيىپ كەتكەندىكتەن قازاقتار وسىلاي قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولعان. سول كەزدە قازاق-جوڭعار شەكاراسىن بالقاش كولى ءبولىپ جاتسا، كەيىن ءتىپتى ىشكەرلەي تۇسكەنى بايقالادى. جوعارىداعى كۇشەيگەن جوڭعارلار ءوز ىشىنەن ءبۇلىنىپ،  1607 جىلى قوو ورلىك دەگەن نويان وزىنە قاراستى 50 مىڭ وتباسى 250 مىڭ ادام تورعاۋىتتارىن باستاپ تارباعاتايدان باتىسقا قاراي كوشكەن. ولار 1610- جىلدار شاماسىندا ءدال ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان ورتالىق قازاقستان جەرى ەسىل-نۇرا بويىنا كوشىپ كەلىپ. قازاقتارمەن بىرگە قونىس تەپكەن. وسىندا، ياعني قازىرگى بوتاقارا تاۋى ماڭىندا  25-30 جىلداي تۇرىپ، 1636 جىلى قازىرگى وتىرعان مەكەنى ەدىلگە بارىپ تۇراقتايدى.  وسى قوو ورلىك كوشكەن ىزبەن 1640 جىلى قوشۋت تايپاسىنىڭ نويانى ۇباش قۇنتايجى وزىنە قاراستى 3 مىڭ شاڭىراعىن باستاپ،  بارىپ قوسىلعان.

جوعارىدا قازاقستاندىق  عالىم جامبىل وماري اتاپ وتكەن  شەشەنقارا قىزدىڭ اكەسى  وچيرتۋ تسەتسەن دەيتىن ادام قوو ورلىكتىڭ ساراي كەڭەسشىسى بولعان ادام. بۇل جايلى موڭعوليا دا جارىق كورگەن «ءتورت ويرات تاريحى» اتتى كىتاپتا ايتىلادى. سونىمەن 1610-شى جىلدارى تورعاۋىتتار نۇرا بويىنا كەلىپ، قونىستانعان تۇستا بوتاقارا باتىر قوجامجارۇلى جاس جىگىت دەپ ەسەپتەسەك، بۇل ادام سوندا 1590-شى جىلدارى شاماسىندا تۋعان دەپ نەگىزدەۋگە بولادى. ال، اڭىزعا اينالىپ بىزگە جەتكەن شەشەنقارا مەن  بوتاقارانىڭ جەكپە-جەگى 1615-1620 جىلدار اراسىندا ءوتۋى مۇمكىن دەگەن بولجامعا سۇيەنەمىز. ويتكەنى، بارلىق اۋىزشا شەجىرە دەرەكتەردە بوتاقارا باتىردىڭ جاستاي ولگەنى جايلى ايتىلادى. وسى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ ءبىز، بوتاقارا باتىردى 25-30 جىل ءومىر ءسۇرىپ، دۇنيەدەن ءوتتى دەپ، نەگىزدەۋگە بولادى.

ءسوزىمىزدى تۇيىندەي وتىرىپ، ايتساق «بوتاقارا» اتاۋىنىڭ ناقتى قاعاز بەتىنە ءتۇسۋى، 1896-1900 جىلدارى كۇللى قازاق دالاسىن ارالاپ، بارلىق ولكەسىن كارتاعا تۇسىرگەن ا.ف.ششەربيننىڭ ەكسپەديتسياسىنىڭ جازباسىندا بار ەكەن.  وندا قازىرگى بوتاقارا جەرىن «سپاسكي» بولىستىعىندا قاراستى ەتىپ كورسەتكەن. ونداعى مالىمەتتەرگە كوز سالساق «جىلاندى» تاۋى تۋرالى (كەيبىر جەرلىك تاريحشىلار قىزعانىشى سەبەپتى، بوتاقارا تاۋى بولماعان ونىڭ اتى «جىلاندى» ەدى دەپ ءجۇر) ەشقانداي دەرەك جوق، تەك «بوتاقارا» دەگەن ات عانا جازىلىپتى.

وسىنداعى ەكسپەديتسيا دەرەگىندە: «بوتاقارا اقمولا قالاسىنان 200 ۆەرست قاشىقتا ورنالاسقان، وندا ءتاشىما بەك دەگەن اقساقالدىڭ قىستاۋى بار» دەپ كارتاعا تاڭبالانعان ەكەن. 1898 جىلدان وسى بوتاقاراعا سوناۋ رەسەيدەن الىپ كەلىپ، ورىستىڭ قارا شارۋالارىن قونىستاندىرۋ باستالعان.  1901 جىلى 11 مامىردا «ستەپنوي كراي» گازەتىندە: «بوتاقارا اۋىلى تۇسىندا كراسنوپەروۆ دەيتىن ورىستى مال ايداپ بارا جاتقان جەرىنەن 4 قارۋلى ادام توناپ كەتتى»  دەگەن ماقالا جاريالانىپتى.  1902 جىلى بوتاقاراعا ءوزىن ءوزى باسقاراتىن اۋىل ستاتۋسى بەرىلەدى. 1905 جىلى 10 ماۋسىمدا ومبىدان گۋبەرناتور م.يا.رومانوۆ باسقارعان كومميسيا كەلىپ تەكسەرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. كوميسسيا قۇجاتتارىندا اۋىلدا 124 وتباسى تۇراتىندىعى ايتىلعان. 412 كي (جەر ولشەمى) جەر وندەلىپ، 630 كي جەر جاڭادان قونىس اۋدارىپ كەلەتىندەرگە ارنالىپ ساقتاپ وتىرعاندىعى كورسەتىلگەن ەكەن.  ساباننان مەشىت ءۇيىن تۇرعىزىپ، 40 بالا ءبىلىم الاتىن مەكتەپ اشىلعانى جايلى دەرەك بار.

اتاقتى اقىن، سال-سەرى، ءارى بالۋان، قايراتكەر تۇلعا ءيمانجۇسىپ قۇتپانۇلى 1920 جىلدارى ورىستىڭ قۋعىنىندا ءجۇرىپ:

قىسىراقتىڭ ءۇيىرى جيرەن الا،
ورىس-قازاق بايلارى جاپتى جالا.
تۋعان ەلگە بەت الىپ شىققانىمدا،
الدىمەن كورىنۋشى ەڭ بوتاقارا.
بوتاقارا –جولىمدا قالاسىڭ با،
ەرەيمەن مەن باياننىڭ اراسىندا… – دەپ جىرلاعان ەكەن.

2001 جىلى بۇقار جىراۋ اۋدانىنىڭ ورتالىعى بوتاقارا كەنتىنىڭ ىرگە تەپكەنىنە 100 جىل بولىپ، 8 كوشەگە قازاقشا اتاۋ بەرىلدى. ياعني، 1901 جىلى بۇل جەرگە العاش رەت قونىس-قىستاق بوي كوتەرىپ، ول اۋىل بوتاقارا دەپ اتانعان. 1905 جىلى «بوتاقارا» اتاۋىن ورىستار وزگەرتىپ، كەزىندە اقمولا وبلىسىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى بولعان، قازاقتىڭ دالاسىن ورىستارعا تارتىپ الىپ بەرۋ جۇمىسىنا زور ەڭبەك سىڭىرگەن ساننيكوۆتىڭ قۇرمەتىنە اۋىلدى «ساننيكوۆسكوە» دەپ  اتاعان. ودان كەيىن سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ ورناۋىنا بايلانىستى پاتشا شەنەۋنىگىنىڭ اتىن 1920 جىلى وزگەرتىپ، اۋىلعا «تروتسكوە» دەپ ات بەرگەن. بۇل اتتى 1929 جىلى تاعى دا وزگەرتىلىپ، 1931 جىلعا دەيىن اۋىل «ۆوزروجدەنيە» دەپ اتالعان.  ودان كەيىن، ياعني 1931-1961 جىلدار ارالىعىندا اۋىلدىڭ اتى جانە وزگەرىپ «كولحوزنوە» دەپ اتالعان. 1961 جىلدان باستاپ، بۇل اۋىل «ۋليانوۆسكوە» دەگەن اتقا يە بولىپ، كەلىپ  2001 جىلى قايتادان بۇرىنعىداي «بوتاقارا»  اتانىپ، ءوزىنىڭ تاريحي اتاۋىنا يە بولدى.

بوتاقارا كەنتىن ورتالىق ەتكەن بۇقار جىراۋ اۋدانى شىعىسىندا-قارقارالى، تۇستىگىندە-اباي، تەرىسكەيىندە-وساكاروۆ، شىعىس-سولتۇستىگىندە باياناۋىل اۋداندارىمەن شەكتەسىپ جاتىر. جەر كولەمى 14 576 شاقىرىم. حالىق سانى-61 مىڭ ادام، ونىڭ 60 پايىزى قازاقتار. اۋداندا 68 ءبىلىم وشاعى بار. تاريحي-مادەني 28 ەسكەرتكىش بار. بۇقار جىراۋ كەسەنەسى مەن الشىنباي مۇناراسى مەملەكەت قامقورلىعىندا. بۇل اۋداننان – دوسكەي الىمباەۆ، كوشەن ەلەۋوۆ، قابىل بورانباەۆ، عابيدەن مۇستافين سىندى اقىن-جازۋشىلار، قىلىش باباەۆ، ارىقتاي قايىپوۆ، دۇيسەتاي شايمۇحانوۆ سياقتى عالىمدار تۋىپ شىققان.

بەردىحان قۇسايىنوۆ، زەرتتەۋشى