قازاق مادەنيەتىندە، ونىڭ ىشىندە ادەبيەت سالاسىندا داۋ-دامايى، ايعاي-شۋى باسىلماي كەلە جاتقان ماسەلە – ساكەن-ماعجان-ءسابيت ءتۇيىنى. بۇلاردىڭ قىم-قۋىت قارىم-قاتىناسى اشەيىنگى قازاقي اڭگىمەنىڭ اۋقىمىنان شىعىپ، ادەبي شىعارما، ەسسە، عىلىمي زەرتتەۋ، مونوگرافيا، ماقالا دەڭگەيىندە ەل-جۇرتقا جاريا بولىپ، دابىراعا اينالعان وتە قيىن ماسەلە. كىم بولسا دا، بۇعان قۇلاق تۇرمەي وتە المايتىن، رەتى كەلسە ءوزىنىڭ بوياۋىن قوسپاي تۇرا المايتىن قۇبىلىس. وسى قيىن دا داۋلى ماسەلەنىڭ شىندىعىنا جەتەيىن، ءوزىم كورگەن-بىلگەنىمدى قالىڭ جۇرتقا ايتىپ بەرەيىن دەپ “ونەر باسەكەسى، نەمەسە ماعجان مەن ساكەن” دەگەن بەس ءجۇز بەتتىك تاريحي-ادەبي ەسسە جازىپ ءبىتىرىپ، باسپاعا ۇسىندىم.
ەڭبەكتى جازۋ بارىسىندا ەشقايسىسىنا ءىش تارتپاي، تاريحي شىندىق، قۇجات، مۇراعات دەڭگەيىندە ارتىعىن ارتىق، كەمىن كەم، ۋاقىتشا جەڭىس پەن جەڭىلىستى تۇگەلگە جاقىن قامتىعان سياقتى-مىن. تاريحتى جالعىز ءوزىم عانا بىلەمىن دەپ ورەكپۋ ارينە ەشكىم-گە، ونىڭ ىشىندە عالىمدارعا جاراسپايتىن قىلىق. وسى سالادا سوڭعى كەزدە پايدا بولعان جامان ادەتتى بىلمەي جاتىپ بىلەم دەۋشىلەردى، وسەك-اياڭدى مالدانۋشىلاردى، اتاق شىعارۋ ءۇشىن اتىستىرا-شابىستىرا سويلەۋشىلەر مەن وركوكىرەك قۋىس كەۋ-دەلەردى دە سىناي كەتۋگە تۋرا كەلدى. وسى شەشىمى قيىن ماسە-لەلەردى سۋىرتپاقتاپ وتىرعاندا ءسابيت تاعدىرىنا قاتتى الاڭدا-دىم. ءسابيت مۇقانوۆتى كىناسىز، ءمىنسىز، كەمشىلىكسىز دەپ ەشكىم ەسەپتەمەيدى. ءومىر وتكەلىندە ءوزىنىڭ دەموكراتتىعىنان، ادامعا جاقىندىعىنان سابەڭە جەتەتىن جان جوقتىعىنان ەمەس، وسى عادە-ءتىن تولىق ساقتاماعاننان تاياقتى كوپ جەگەن ادامدى تابۋ دا قيىن. تۇلا بويى قايشىلىققا تولى قايراتكەرگە اراشا ءتۇسۋ ماقساتى-مەن ەمەس، بار سىر-سيپاتىن تاريحي شىندىق دەڭگەيىندە كورسە-ءتۋدى ويلاپ كوپشىلىك تۇگىل، ءتىپتى ءسابيتتىڭ ءوزى بىلمەگەن، جۇرتتىڭ كوزى تۇسە قويماعان ءبىر قۇجاتتى بۇگىنگى وقۋشىعا تانىستىرۋدى قاجەت تاۋىپ وتىرمىن، ويتكەنى وسەك-اياڭنىڭ ىنىنە سۋ قۇيادى.
تاياۋدا “قازاقستان” باسپاسى “پوليتيچەسكيە رەپرەسسي ۆ كا-زاحستانە ۆ 1937-1938 گگ”. دەگەن قۇجاتتار جيناعىن شىعاردى. ولار قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ مۇراعاتىنان الىنعان. ونى ءجاي وقىپ قانا قويماي، تاعدىرلار توعىسىنا نازار اۋدارساڭىز شيىرلانا ماتاسقان، شەشۋى تابىلمايتىن جۇمباققا تاپ بولاسىز دا قايران قالاسىز. ويتكەنى، كۇنى بۇگىنگە دەيىن س. مۇقانوۆتى سوۆەتتىك زاماننىڭ قىزىل كوزى، اسىرەسە ماع-جاننىڭ، قالا بەردى ساكەننىڭ “جەندەتى” دەگەن قاۋەسەت ءوزىنىڭ كوزى تىرىسىندە بۇكىل قازاقستانعا تاراپ ءالى كۇنگە دەيىن باسىلماي كەلە جاتقانىن (كىمدەردىڭ ادەيى تاراتقانىن قازبالاماي-اق قويايىن) بىلەسىزدەر. جاپقان جالادان اقتالىپ شىعۋ وتە قيىن. داق قالا-دى. شىندىقتى دالەلدەۋ تەك قانا ۋاقىتتىڭ قۇدىرەتىندە عانا.
“رەشەنيە بيۋرو الما-اتينسكوگو گوركوما كپ (ب) ك پو اپپە-لياتسي س. مۋكانوۆا، 2 مارتا 1938 گ.
(سلۋشالي: اپپەلياتسيا مۋكانوۆا).
مۋكانوۆ سابيت، چلەن كپ (ب) ك س يۋليا 1920 گ. پارتبيلەت №159860, روجدەنيا 1900 گ. كازاح. پو سوتسپولوجەنيۋ – سلۋجا-ششي. ۆ مومەنت ۆوزنيكنوۆەنيا دەلا رابوتال ۆ كاچەستۆە پرەدسەداتەليا سپك – پيساتەل.
مۋكانوۆ وبۆينياەتسيا ۆ توم، چتو ۆ سۆويح ليتەراتۋرنىح پرويز-ۆەدەنياح، كاك-تو “سىن بايا”، “مىرزابەك”، “تەمەرتاس”، “ليتە-راتۋرا حح ۆەكا” پروتاسكيۆال كونتررەۆوليۋتسيوننىە ناتسيونا-ليستيچەسكيە ۆزگليادى.
مۋكانوۆ بىل تەسنو سۆيازان س سەيفۋلليننىم، دوسمۋحامە-دوۆىم، اسىلبەكوۆىم، ايسارينىم، ۆالياحمەتوۆىم ي دجۋما-باەۆىم، نىنە رازوبلاچەننىمي ۆراگامي نارودا. كوگدا دجۋماباەۆ بىل ۆ سسىلكە، سەيفۋللين يمەل س نيم پەرەپيسكۋ ي وكازال دەنەجنۋيۋ پوموشش.
مۋكانوۆ سوستويال ۆ سەيفۋللينسكوي كونتررەۆوليۋتسيوننوي ناتسيوناليستيچەسكوي گرۋپپيروۆكە ۆو ۆرەميا سوۆمەستنوي رابوتى ۆ سويۋزە پيساتەلەي. مۋكانوۆ وگراجدال سەيفۋللينا وت كريتيكي، تەم سامىم زاجيمال كريتيكۋ ي ساموكريتيكۋ.
رەشەنيەم بيۋرو فرۋنزەنسكوگو گرك كپ (ب) ك مۋكانوۆ “كاك اكتيۆنىي چلەن كونتررەۆوليۋتسيوننوي ناتسيوناليستيچەسكوي گرۋپپيروۆكي، كاك پوسوبنيك ۆراگوۆ نارودا ي كاك نەرازورۋجيۆ-شيسيا بۋرجۋازنىي ناتسيوناليست” يز ريادوۆ پارتي يسكليۋچەن.
مۋكانوۆ ۆ سۆويح زاياۆلەنياح نە وتريتساەت پرەدياۆلەننىە ەمۋ وبۆينەنيە ۆ دوپۋششەننىح وشيبكاح ۆ سۆوەي ليتەراتۋرنوي رابوتە ي ۆ سۆويح سۆيازاح س سەيفۋللينىم، ۆالياحمەتوۆىم، ايسارينىم ي درۋگيمي، نو زاياۆلياەت، چتو ون نيچەگو نە زنال وب يح كونتررەۆو-ليۋتسيوننوي ناتسيوناليستيچەسكوي دەياتەلنوستي. وبۆينەنيە، پرەدياۆلەننوە مۋكانوۆۋ و ەگو پەرەپيسكە س دجۋماباەۆىم ي وكا-زاني ەمۋ دەنەجنوي پوموششي، كوگدا دجۋماباەۆ بىل ۆ سسىلكە، نيچەم نە پودتۆەرجداەتسيا.
دوكلادىۆال گ. حولودوۆ، مۋكانوۆ پريسۋتستۆۋەت.
(پوستانوۆيلي:)
ۆۆيدۋ نەياسنوستي وتدەلنىح ۆوپروسوۆ، دەلو و مۋكانوۆە وتلوجيت ي پورۋچيت ت. حولودوۆۋ دوراسسلەدوۆات ماتەريال ي دولوجيت نا بيۋرو.
سەكرەتار گك (ب) ك. شۋراكوۆ”.
ءبىر ءسوزى وزگەرتىلگەن جوق. ساناسى بار دەمەي-اق قويايىن، اشەيىنگى عانا تۇسىنىگى بار جانداردىڭ ءبارى ساكەن-ماعجان-ءسابيت ءتۇيىنىنىڭ قالاي شيىرلانىپ كۇرمەلگەنىن بايقاعان شىعار. وسى قاۋلىنىڭ ءار بابى ءار ءتۇرلى ويلارعا جەتەكتەيدى، بىراق ءبىر عانا جايدى تۇسىندىرسەم، ءبىراز شىندىقتىڭ سىرى اشىلماق.
قاۋلىدا ساكەن سەيفۋللين ماعجان جەر اۋدارىلىپ جۇرگەندە حات جازىپ، اقشاداي كومەك كورسەتىپتى، ءسابيت ساكەننىڭ ۇلتشىلدىق „گرۋپپيروۆكاسىندا” بولىپتى دەپ جالعاستىرىپ جىبەرگەنىنە قاراپ اتى-جوندەرى الماسىپ تۇسكەن شىعار دەگەن ويدى “وبۆينەنيە، پرەدياۆلەننوە مۋكانوۆۋ و ەگو پەرەپيسكە س دجۋماباەۆىم ي وكازاني ەمۋ دەنەجنوي پوموششي، كوگدا دجۋ-ماباەۆ بىل ۆ سسىلكە، نيچەم نە پودتۆەرجداەتسيا” دەگەن سوزدەر تەرىسكە شىعاراتىن سياقتى. الايدا تاپ وسى تۇيىنگە ايرىقشا توقتاۋ كەرەك، ويتكەنى ادالدىقتى بىلاي قويعاندا ۇلكەن ادامگەرشىلىكتىڭ ءىزىن سۋىرتپاقتاپ شىعارىپ الامىز.
ماعجان سوتتالىپ، بەلومور كانالىندا ارىپ-اشىپ جۇرگەن كەزىندە جازعان حاتىن سابەڭ 1959 جىلى 10 قاراشادا ماعان وقىپ بەرگەن ەدى. ونى ءوزىمنىڭ “دالا – جۇرەك” دەگەن ەستەلىگىمدە تاراتا جازدىم. 1990 جىلى اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىندا سابەڭنىڭ 90 جىلدىعىنا ارنالعان سالتاناتتى جينالىستا جا-ساعان باياندامامدا بۇكىل رەسپۋبليكاعا ەستىرتە ايتتىم. ول حاتتا “تاياۋدا تۇرمەدەن شىعاسىز، سوندا قاي جاقتا بولاسىز، زورلىق-زومبىلىقتى كەك تۇتقان پيعىلدا شىعاسىز با، الدە “توقساننىڭ توبىعىنداعى” ويعا ويىساسىز با؟
ءبىز ءۇشىن، قازاقتىڭ قاسيەتتى پوەزياسىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن ءسىز-ءدىڭ سوۆەت جاعىنا شىققانىڭىز ولجا بولار ەدى دەگەن ويلاردى جازىپتى.
“سىزگە ءتيىستى ورىندار جازعىزدى ما؟” – دەپ سۇراعانىندا: “جوق، ءوزىم جازدىم… – ارىمنىڭ امىرىمەن جازعانمىن” – دەدى (ت. كاكىشەۆ، ساناداعى جارالار. “قازاقستان” 1992. 224-بەت). وسى تۇستا زىليحا اپايدىڭ م. گوركيگە، ونىڭ ايەلى ە. پەشكو-ۆاعا بارىپ، ماعجان جازاسىن 3 جىلعا قىسقارتقان شاعى بولاتىن. ماسكەۋدەگى قىزىل پروفەسسورلار ينستيتۋتىندا وقىپ جاتقان ءسابيت مۇقانوۆتىڭ وسى يگىلىكتى قادامعا ارالاسپاۋى مۇمكىن ەمەستەي كورىنەدى ماعان.
سوتتالعان ماعجانعا ءسابيتتىڭ حات جازىپ، ءوتىنىش بىلدىرگەنى تاريحي شىندىق ەكەنى قازىر ابدەن دالەلدەنىپ وتىر. بىرىنشىدەن، س. مۇقانوۆ مۋزەي قورىندا حاتتىڭ تۇپنۇسقاسى ساقتالۋدا. ەكىنشىدەن، سابەڭنىڭ ەستەلىگىن ەستىگەن قۇيما قۇلاقتاردىڭ ءبىرى جايىق بەكتۇروۆتىڭ ەستەلىگى: “مەن ماعجانعا 1932-33 جىلدارى موسكۆادا وقۋدا جۇرگەنىمدە گپۋ-دەن رۇقسات الىپ، وعان لاگەرگە مۋرمانسك جاعىنا حات جازىپ جىبەردىم” دەگەن دەرەك (“بەس ارىس” 1992. 325-بەت) بولسا، ۇشىنشىدەن، ش. ەلەۋكەنوۆتىڭ مەملەكەتتىك سىيلىق العان “ماعجان” مونوگرافياسىندا ول حاتتان تسيتات الىپ، بىزگە بەيمالىمدەۋ تىڭ دەرەك كەلتىرەدى.
“1936 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا قىزىلجارعا، ءسابيت مۇ-قانوۆ كەلە قالعاندا ماعجاندى ادەيى ىزدەپ تاۋىپ الىپ، ءشۇيىر-كەلەسە سويلەسەدى، جىلى-جىلى سوزدەر ايتىپ، الماتىعا قىز-مەتكە شاقىرادى. 1936 جىلى 27 قازاندا ماعجانعا جازعان حا-تىندا: “سىزبەن جولىعىپ سويلەسكەندە دە مەن ايتتىم عوي: ەگەردە ءوزىڭىز شىن نيەتپەن سوۆەت ادەبيەتىنە قىزمەت ەتەم دەسەڭىز جا-زۋىڭىزعا ەشكىم بوگەت بولمايدى دەپ. سول ءسوزىم ءالى دە ءسوز. ەگەردە شىن نيەتپەن سوۆەت ادەبيەتىنە ات سالىسساڭىز ءسىزدى بەتكە قاعاتىن، بۇرىن پالەن بولىپ ەدىڭ دەيتىن كىسى بولمايدى. پرولە-تارياتتىڭ راحىمى مول. ول قورعاي دا بىلەدى، جارىلقاي دا بىلەدى. بىراق پرولەتاريات ءسوز ەمەس، ءىستى جاقسى كورەدى” (ش. ەلەۋكەنوۆ. “ماعجان”. 1995. 127, 135-136-بەتتەر) دەگەندەردى ءتۇسىندىرىپ جا-تۋدىڭ ءوزى ارتىق.
20 جىلدارى تاپتىق جەلەكتى مىقتاپ جامىلعان، بولشە-ۆيكتىك ۇگىت-ناسيحاتقا ابدەن بوي الدىرىپ، ماعجاندارعا ايتپاعانى قالماعان ءسابيتتىڭ جەكە ادامعا تابىنۋ ابدەن داۋىرلەپ تۇرعان كەزدە “تاپ جاۋى” رەتىندە سوتتالعان ماعجاندى ءوزىنىڭ پرولەتارلىق قاناتىنىڭ استىنا الۋى قايران قالاتىن قۇبىلىس. الاش قوزعالىسىنا قاتىسقان قايراتكەرلەر مەن اقىن-جازۋشىلار الماتىنىڭ كوشەسىندە ماعجانمەن امانداسۋعا جاراماي، تەرىس اينالىپ كەتىپ جاتقاندا 1937 جىلى 20 اقپاندا “قۇرمەتتى جولداسىم ءسابيت! مەن قازاقستانعا جاڭا جولعا تۇسكەنىمدى ءوزىمنىڭ قالام كۇشىمەن كورسەتسەم دەگەن جالعىز تىلەكپەن ورالدىم. مەن قالعان ءومىرىمدى، بەرىك نيەتىم مەن ءۇمىتىمدى ىستە دالەلدەۋ ءۇشىن سوتسياليستىك قۇرىلىسقا ەڭبەك ەتۋگە بەل بۋدىم. مەن ءۇشىن ەندى ەڭبەكشى تاپتىڭ، كوممۋنيستىك پارتيانىڭ قولىنان باسقا قول جوق.
قالاي بولعاندا ورتالىققا جەتۋىم كەرەك دەپ شەشتىم. ەگەر جولعا قاراجات تاپسام ورتالىققا بارۋدى ويلاپ وتىرمىن. ارينە، ءوز ءحالىمنىڭ مۇشكىلدىگىن ايتا وتىرىپ، ءسىزدى بىردەمەگە مىندەتتە-گىم كەلمەيدى. سىزگە وسىلاي جازۋعا قازىرگى ءحالىم ءماجبۇر ەتىپ وتىر. كەشىرىڭىز. قۇرمەتپەن ماعجان” – دەگەندى تەبىرەنبەي وقي المايسىڭ.
دەمەك، ماعجانعا ءسابيتتىڭ حات جازعانى، قول سوزعانى ەشبىر كۇدىك كەلتىرەر جاي ەمەستىگىن پەندەلىك تۇرعىدان تاعى ءبىر قاراستىرىپ وتكەننىڭ ارتىقتىعى جوق.
ماعجان الماتىعا 1937 جىلى 25 ناۋرىزدا كوشىپ كەلگەندە الدىنان شىعىپ، قارسى العان جالعىز ءسابيت، جازۋشىلار وداعىنىڭ باستىعى بولىپ وتىرعاندا ماعجاندى قارسى الۋعا تالاي ادامدى جۇمساۋعا مۇمكىندىگى بولعانىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. ءى الماتىعا ءوزى بارۋدىڭ ەڭ ءبىر مىقتى سىرى – كۇنالارىن جۋ عانا ەمەس، ازاماتتىق تانىتۋ ەكەنى ءسوزسىز. ستانسا باسىندا ماعجان „مەنىڭ جولىم – تەرىس. ساكەندىكى – دۇرىس بولدى. الدىمەن سوعان سالەم بەرەيىن” دەپ سابەڭ ويلاماعان تىلەك بىلدىرەدى. ىڭعايىن تاۋىپ حابار جەتكىزگەن سابيتتەر قالاعا جەتكەنشە ساكەن ءۇي-ءىشى اسا قادىرلى قوناق كەلە جاتىر دەپ الەككە تۇسەدى. كەلگەن ساتتە ماعجان مەن ساكەن كوزدەرىنە جاس الىپ قۇشاقتاسادى. جول سوقتى بولىپ كەلگەندەر ساكەن ۇيىنە قونىپ، كەلەسى كۇنى ءسابيت ۇيىندەگى تۇنەمەل قوناقاسىعا بارادى.
ونان كەيىنگى وقيعانىڭ باسى-قاسىندا بولعان مۇحامەتجان قاراتاەۆتىڭ كۋالىگىنە قۇلاق سالايىق. „وداقتىڭ پرەدسەداتەلى ءسابيت مۇقانوۆ ەكەۋىمىز ءبىر كابينەتتە وتىرامىز. ورتا بويلى، جۇپىنىلاۋ كيىنگەن، ءوڭى سىنىق كىسى كىردى. “مەن ماعجان جۇما-باەۆ بولامىن، شىراعىم. ءسابيتتى ىزدەپ كەلىپ ەدىم…” دەگەندە ورنىمنان ۇشىپ تۇردىم. سابەڭ كىرىپ، اماندىق-ساۋلىقتان سوڭ تەلەفوننىڭ قۇلاعىنا جارماستى. قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ەكىنشى سەكرەتارى نۇرپەيىسوۆ: “كەلە بەرىڭدەر، بىراق شەشە المايمىن. ميرزوياننىڭ وزىنە كىرىڭدەر” – دەدى. سابەڭ ماعان دا ءجۇر دەپ، ۇشەۋىمىز ميرزوياننىڭ قابىل-داۋىنا باردىق. سابەڭ ماعجاندى قىزمەتكە ورنالاستىرۋعا، قاراجات جاعىنان كومەكتەسۋگە ارەكەتتەنگەنى انىق. ءتىپتى ونى جازۋشىلار وداعىنا الۋدى دا ويلاستىردى” (ش. ەلەۋكەنوۆ. “ماعجان”. 1995. 138-بەت) دەگەنىن تالايلار ەستىگەنمەن سابەڭنىڭ ازاماتتىعىن كورسەتۋگە پايدالانباي جۇرگەندەر از ەمەس.
بۇلار كوز كورگەننىڭ، ەستىگەندەردىڭ كۋالىگى بولسا، الگى كىتاپتا مىنانداي قۇجات بار. 21 اپرەل. 1937. سەكرەتنو. توۆ. دجامان-كۋلوۆ. كاك تەبە يزۆەستنو، ۆ الما-اتا پريەحال الاشوردينسكي پوەت ماگجان جۋماباەۆ، (كوتورىي) ناپيسال نا يميا سويۋزا پيساتەلەي زاياۆلەنيە و توم، چتو پريزناەت انتيسوۆەتسكيە وشيبكي ي پروسيت پوموچ ەمۋ يسپراۆيتسيا ي دات رابوتۋ. پو ەتومۋ پوۆودۋ يا نا دنياح بەسەدوۆال س توۆ. ميرزويانوم. ون منە گوۆوريل چتو نادو دات رابوتۋ، تو ەست دات نا پەرەۆود نا كازاحسكي يازىك يز پرويزۆەدەني كلاسسيكوۆ رۋسسكوي ليتەراتۋرى، چتوبى ەتيم ەمۋ وكازات ماتەريالنۋيۋ پوموشش.
پروشۋ تەبيا، كاك چلەنا پارتي ي زاۆ. كيحل-وم، ۋچەست ەتۋ مويۋ زاپيسكۋ ي سلوۆا توۆ. ميرزويانا نا پەرەۆود س ۆىداچەي اۆانسا پو دوگوۆورۋ.
س كوم. پريۆەتوم، پرەد. سسپك ي چلەن پارتي س. مۋكانوۆ” دەپ حات جازۋى دا ءسابيتتىڭ ازاماتتىعىنىڭ جارقىن بەتى بولسا كەرەك. ءوستىپ جۇرگەندە “سوتسياليستىك قازاقستان” گازەتىندە ءسابيتتى “اشكەرەلەگەن” ماقالا باسىلدى. وعان قايتارعان جاۋا-بىندا ماعجاننىڭ “سوۆەت ۇكىمەتىنەن قىلمىسىما ىلايىق ءادىل جازا تارتىپ، تۇزەلدىم” دەگەن سوزىنە الدانىپ، وعان ليبەرالدىق جاساعانىم، قازاق كوركەمسوز باسپاسىنان نەمىستىڭ فاشيزمگە قارسى جازۋشىسى فايحتۆاگنەردىڭ “وپپەگەيم سەمياسى” دەگەن رومانىن اۋدارۋ ءۇشىن بەرۋگە سەبەپكەر بولعانىم راس. بۇل قاتە-لىكتى مويىنعا الىپ، تولىق تۇزەتەم” دەپ مويىنداعان كەزدە ماعجان ۇستالماي، كىم كورىنگەنگە بارىپ، جۇمىس ىزدەپ ساندالىپ جۇرگەن بولاتىن.
سابەڭنىڭ رەسمي ءوتىنىشىن ورىنداۋ سوزىلا بەرگەن سوڭ كيحل-دىڭ ديرەكتورى راحىمجان جامانقۇلوۆقا ساكەن مەن ماعجان ەكەۋى بارىپ، كەشەگى شاكىرتى، بۇگىنگى ءىرى باسشىنىڭ قيقاڭدىعىنا قاراتپاي، ءوزىنىڭ سەنىمحاتىمەن تارىققان ماعجانعا اقشا الىپ بەرگەنى ءارى كوزسىز باتىرلىق، ءارى ادامگەرشىلىك ەكەنىن ۇلىلاردىڭ ءىزىن باققاندار ىلتيپاتقا الماي، قارالاعىش دەرەكتەي جىپكە ءتىزىپ، كەيىنگى ماقالالارىندا زور قىلمىس رەتىندە جازعان بولاتىن. وزگە ەمەس، جازۋشىلار وداعى پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى قالماقان ابدىقادىروۆ “ادەبيەتتەگى تروتسكيشىل-ءبۋحارينشىل، ۇلتشىل-فاشيست زيانكەستەردى جەرىنە جەتكىزە قۇرتۋ كەرەك” – دەپ 1937 جىلى 18 تامىزدا “قازاق ادەبيەتى” گازەتىندە بولشە-ۆيكتىك سولاقايلىقپەن ء“سابيت ءوز شىعارمالارىندا، “اداسقان-داردا” بايدى ماقتاپ، 1932 جىلى باسىلعان “حح عاسىرداعى قا-زاق ادەبيەتىندە” حالىق جاۋلارى – الاشورداشىلاردىڭ وبەك-ءتيۆتى رەۆوليۋتسيالىق ءرولى بار دەگەن قاتەلەرى ۇستىنە سوڭعى كەزگە شەيىن حالىق جاۋلارىنا (ايسارين، جۇماباەۆ، اسىلبەكوۆتەرگە) كورىنە ىمىراشىلدىق جاسادى. ءوزىنىڭ شىعارمالارىن حالىق جاۋلارى دوسمۇحامەتوۆ، مولدىباەۆتارعا اۋدارۋعا بەردى. جۇ-ماباەۆتى قىزمەتكە ورنالاستىرۋعا نيەتتەنگەنى، تاعى باسقالارى ءسابيتتىڭ جاي عانا قاتەسى ەمەس، ۇلكەن ساياسي قاتەسى” دەپ جار-قاباققا اپارىپ قويعان بولاتىن.
“حالىق جاۋلارىن” اشكەرەلەۋ ناۋقانى باستالعان كەزدە ءبىراز ەكپىندەتە سويلەگەن س.مۇقانوۆ ءىس ناسىرعا شاۋىپ بارا جاتقانىن كورگەن سوڭ ماۋسىمنان قازانعا (يۋننەن وكتيابرگە) دەيىن ياعني تابانداتقان ءتورت اي بويى ونەرپازدىق ساپاردا ءجۇردى. الماتى-دان الىستا ءجۇرۋ ءۇشىن ماسكەۋلەتىپ كەتتى. سول ۋاقىتتا وتكەن جي-ىندار مەن پارتيا جينالىستارىندا، اسىرەسە حامزا جۇسىپبەكوۆ بايانداما جاساعاندا “قاۋلىمىزدا ءسابيت تۋرالى قاتتى ايتۋ كەرەك. ونى تەز شاقىرىپ، پارتيالىق ماسەلەسىن قاراۋ كەرەك” دەگەندەردى قاداي ايتقانى بەلگىلى.
1937 جىلى 7 قىركۇيەكتە “¦لتشىل-فاشيستەردىڭ ادەبيەت-تەگى زيانكەستىك ىستەرىمەن كۇرەسۋ جانە جاس كادرلاردى ءوسىرۋ تۋرالى” جازۋشىلار پلەنۋمىندا س. سەيفۋللين، س.مۇقانوۆ “حالىق جاۋلارىنىڭ قىلىقتارىنا ءمان بەرمەگەن، ليبەرالدىق، ىمىراشىلدىق ىستەپ وزدەرى دە كوپ ساياسي قاتەلەر جىبەرگەن” دەگەندى قاۋلىعا كىرگىزدى. ونى “پراۆدا” مەن “كازاحستانسكايا پراۆدا”، “سوتسياليستىك قازاقستان” گازەتتەرى داۋرىقتىرا ءتۇستى. ساكەن 24 قىركۇيەكتە تۇتقىندالدى. 2-3 قازاندا ءسابيت جازۋ-شىلار وداعى توراعاسىنان بوساتىلىپ، ەكى كۇنگە سوزىلعان جينالىستا پارتيادان شىعارىلدى.
ءومىر وتكەلىندە پەندە تالاي ابىرويلى دا ابىرويسىز ءىس-ارە-كەتكە كەزىگەدى. ودان ءسابيتتى قورعاشتاۋدىڭ قاجەتى جوق. ويتكەنى قازاق جازۋشىلارىنىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ دەموكراتتىعىنان، كىسىگە ۇيىرسەكتىگىنەن، جالپاقشەشەيلىگىنەن سوزگە قالعان ادامداردىڭ ىشىندە، ءسوز جوق، ءبىرىنشى ورىن سابەڭدىكى بولسا كەرەك. ونىسى باعى دا، سورى دا بولدى.
باعى بولاتىن سەبەبى – بۇكىل قازاق مادەنيەتى دەمەي-اق قويايىن، حح عاسىردىڭ 20 جىلدارىنان 70 جىلدارى اراسىندا سابيتتەن شىعارماشىلىق كومەك، پەندەلىك جاردەم الماعان اقىن-جازۋشى جوق. قازاق پوەزياسىنىڭ جارىق جۇلدىزى، ۇلى اقىن ابدىلداتاجىباەۆتىڭ كۋالىگىن تىڭداڭىزدار.
“بىزدە سابەڭنەن بۇرىنىراق، ايتپەسە قاتار شىققان، ادەبيەتتىڭ بار جانرىندا ەڭبەكتەنگەن، كوركەم شىعارمالارىمەن ۇلگى كورسەتكەن وزگە اعالارىمىز دا بولعان. مىسالى، ساكەن سەيفۋللين – سوۆەت ادەبيەتىنىڭ العاشقى قارلىعاشى، ىرگەسىن قالاۋشى دەپ اۋەلى سابەڭ باستاپ ايتقان. بىراق قالىڭ ەلدەن تالانت ىزدەپ تابۋدا، ول تاپقان جاس تالانتتارعا قولما-قول جاردەمدەسىپ، باپكەر بولۋدا ەشكىم دە ءسابيت مۇقانوۆقا جەتكەن جوق. مەنىڭ بۇل پىكىرىمدى كەشەگى قالماقان، جاقان، اسقار، تايىرلار ايتىپ كەتكەن. سابەڭ ءوزى جەتەكتەپ اكەپ قاتارعا قوسقان جاسقا سول كۇننەن باستاپ جولداس دەپ قارايتىن. – سەن مەنەن ۇيرەن، مەنىڭ قول بالام بول، سەن ماعان قارىزدارسىڭ، سونىڭدى وتە الدىمەن دەپ سابەڭ ەشكىمگە مىندەت ەتكەن ەمەس، ەتپەك تۇرسىن ىشتەي دە سولاي ويلاعان ەمەس” ء(“سابيت مۇقانوۆ تاعىلىمى”. ادەبي-سىن ماقالالار. “جازۋشى”. 1990. 41-بەت).
وسى ويدى رەسميلەتىپ ايتاتىن بولساق، مەن ادەيى مۇحتار اۋەزوۆكە جۇگىنگەلى وتىرمىن، ويتكەنى مۇحتار-ءسابيت قارىم-قاتىناستارى بۇلتتى بولعان دەگەن الىپ-قاشپا سوزدەر از ەمەس. الىپتارىمىز پەندەلىكتى سالاۋات ەتكەن تۇستا ءبىر-ءبىرىنىڭ قاسيەتىن قالاي تانىعانىن كورىپ، بۇگىنگى ۇرپاق ۇلگى السا يگى.
“كىمدە-كىمگە وكتيابردىڭ جەڭىسى مەن جەمىسى قىمبات بولسا سونىڭ بارىنە ءسابيت ءوز ەڭبەگىمەن كومەكتەس بولعان جازۋشى. ول جانە بۇگىنگى قازاقستاندا قالىپتاسىپ، شىنىعىپ وسكەن قازاق جازۋشىسىنىڭ بارلىعىنا جازۋشى بولۋ جولىندا كوپ جاردەم ەتكەن قايراتكەر. ادەبيەت ونەرىنىڭ وسەر جولى، بەتتەر ءورىسى تۋرالى ۇنەمى جاۋاپتى ويلار، دامىلسىز ەڭبەك ەتەتىن ءسابيت – بىزدەگى سوۆەت ادەبيەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى ەسەبىندە دە زور ەڭبەگى بار ادام” (م. اۋەزوۆ. 18 توم. 1985. 283-بەت) دەگەن ويدى ەل-جۇرتتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ ماقسات تۇتساق پەندەلىك كۇيكىلىكتەن ادا بولىپ، ادامگەرشىلىگىمىزگە داق تۇسپەس ەدى.
ءسابيت مۇقانوۆتىڭ تالابى بار ادامعا قامقورشى بولاتى-نىن داستارحان باسىنداعى اۋىزەكى اڭگىمەسىندە ەرنىنىڭ ۇشىمەن عانا ايتىپ، 80 جىلدىعىندا جاساعان بايانداماسىندا ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ “داۋكەس”، (“پولەميست”) دەگەنىن جۇرت ۇمىتا قويعان جوق. سولداتتىڭ سۇر شينەلىنىڭ ىشكى قالتاسىنداعى مەكتەپ داپتەرىنە جازىلعاندى وقىپ، ءۇمىت ارتۋعا بولاتىندىعىن سەزگەن سابەڭنىڭ ۆوكزالدا تۇنەپ جۇرگەن بولاشاق كلاسسيكتى التى بالالى ۇيىنە اكەلىپ، اق توسەكتىڭ ۇستىنە ء(وز سوزىمەن ايتقاندا، تۇڭعىش كورگەن پروستىنياسى) جاتقىزىپ ءتورت اي اسىراعانى، قولجازبانى دۇرىستاپ جازۋعا ۇيرەتكەنى ءۇشىن سابەڭە تالاي “سىيلى سىباعا” تارتقانى بەلگىلى.
سابەڭنىڭ ادامي مىنەزى باعى عانا ەمەس، سورى دا بولعانىن ايتۋشىلاردىڭ ىشىندە مەنىڭ پىكىرلەرىم ايرىقشا ەستىلدى دەمە-گەنمەن، ەلەۋسىز قالا قويماعانى انىق. 1990 جىلى اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىنداعى سالتاناتتى جينالىستا جاساعان باياندامامدى قازاق تەلەديدارى ءبىر ءسوزىن قىسقارتپاي بۇكىل قا-زاقستانعا تاراتسا، 1992 جىلعى “ساناداعى جارالار”، 1994 جىل-عى “ساكەن سوتى”، “ەسىركەمەيدى ەستەلىك” دەگەن كىتاپتارىمدا جازعاندارىم ءبىراز ادامنىڭ كوزىنە تۇسكەن سياقتى. سوندا ايت-قان، جازعاندارىمدى جيناقتاسام، سابەڭ ءوزىنىڭ شىققان تەگىنە جەلىك بەرگەن بولشەۆيكتىك (كوممۋنيستىك ەمەس) ۇگىت-ناسيحاتتىڭ ىقپالىمەن اسىرە سولشىل بولدى دا، يدەولوگيالىق ۇرىنشاق-تىققا سالىندى. جانە ونىڭ ءبارىن شىن سەنىممەن اتقاردى. ونى بىرەۋ ۇناتتى، كەيبىرەۋلەر ۇناتپادى.
ال پەندەلىك جاعىنا كەلسەك، سابەڭمەن جاناسۋ وڭايدىڭ وڭايى بولاتىن. كىسىمسۋ، ۇلكەنسۋ سابەڭە جات. سالەم بەرگەن ادامدى سوزگە تارتپاي قالعان كەزىن ەشكىم بىلمەيدى، كىسىگە ءۇيىر-سەكتىگى سابەڭ جايىندا اڭىز بەن اقيقاتتى شامادان تىس تۋدى-رىپ جاتتى. دەمەك، وعان جاناسقان ادام وزىنە پايدالى وي-پىكىردى ەل-جۇرتقا جايىپ، اياعىن وسەك-اياڭعا اينالدىرىپ جىبەرگەن ەمەس. سوندىقتان سابەڭ ايتتى دەگەندەرگە ساق بولعان ابزال. وسىمەن دە سابەڭ ءوز اتىنا ءوزى داق ءتۇسىرىپ الىپ جۇرگەن ءساتى مول بولدى. وسىندايدى ايلالى قارسىلاستارى وڭتايلى پايدالانىپ، شەن-شەكپەن كيگەن كەز دە از ەمەس.
مايدانعا تۇسكەننىڭ جەڭىسى مەن جەڭىلىسى قاتار جۇرەتىندىگىن ەسكەرەر بولساق، وندايدى سابەڭ كوپ كوردى، باسىنان مول كەشىردى. ونى ءوزى سەزىپ-ءبىلىپ قانا قويماي، كەزىندە اشىق ايتىپ تا، جازىپ تا ءجۇردى. ءسابيتتى داتتاعىسى، سوزگە قالدىرعىسى كەلگەندەر ونىڭ وي-پىكىرى مەن سوزىنە قۇيرىق جالعاپ، داۋرىقتىرىپ تا جاتتى. با-قاي ەسەبى بارلار وزىنە ساياسي كاپيتال، وڭاي ولجا تاپقاندار از ەمەس. مەن بۇل وبەكتيۆتىك جانە سۋبەكتيۆتىك دەرەكتەردى ەكى ءۇل-كەن ماقسات ءۇشىن ايتىپ وتىرمىن. ءبىرىنشى، ەل-جۇرت وسىنشاما شىرماتىلعان تۇلعالى تاعدىرلاردىڭ شىندىعىنا كوز جەت-كىزسىن، ءبىلسىن، كوڭىلدەگى كىربىڭ شايىلسىن دەگەن وي. ويتكەنى كەر زامانعا كەزىككەن ايرىقشا بەلسەندى ازاماتتىڭ سول كەزدەگى، ونان كەيىنگى، ءتىپتى دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىنگى تاعدىرىن تۇسىنە ءبىلۋدىڭ ءوزى ۇلكەن عىلىم بولسا، ەكىنشىدەن، كەلەسى جىلى ءسابيتتىڭ تۋعا-نىنا 100 جىل تولادى. ونى ءبىر قازاقستان ەمەس، كەشەگى سسسر رەسپۋبليكالارى، يۋنەسكو ارقىلى دۇنيە ءجۇزى ەلدەرى اتاپ ءوتۋى ورىندى بولماق. ول ءسابيت ءۇشىن دە، قازاق ەلى ءۇشىن دە كەرەك. ءوزى-ءنىڭ وسكەن مادەنيەتى، ۇلى دارىندارى بار حالىقتىڭ مەرەيىن ءوسى-رە ءتۇسۋ ءۇشىن وسىنداي يگى شارالاردى قولعا الۋ شارت. ءاربىر ۇلى دارىندار مەن ونەرپازدار، قايراتكەرلەر ءوز ەلىن الەم الدىندا جارقىراتا كورسەتۋگە سەبەپكەر بولادى دا، كەلەشەگىمىز نۇرلانا تۇسەدى. ¦لىلارىمىزدى ۇلتىمىزدىڭ ابىرويىنا اينالدىرا ءبىل-سەك قانا الەم الدىندا ابىرويلى بولامىز. ول ءۇشىن كوڭىلىمىزدى كەڭگە سالىپ، مادەنيەتىمىزدىڭ ۇلى تۇلعالارىن ارداقتاي بىلەيىك.
تۇرسىنبەك كاكىشەۆ
“ماعجان الەمى” كىتابىنان الىنعان
adebiportal.kz
پىكىر قالدىرۋ