Қайы Қаңлылардың Анадолы жеріне баруы туралы

قايى قاڭلىلاردىڭ انادولى جەرىنە بارۋى تۋرالى

| Apr 17, 2016

سۇلتاننىڭ سۇراعىنا جاۋاپ
نەمەسە قايى قاڭلىلاردىڭ انادولى جەرىنە بارۋى تۋرالى

سۇلتان سۇلەەۆتىڭ “ەرتۇعرىل” فيلمىندە ايتىلاتىن قايى رۋى تۋرالى سۇراعىنا جاۋاپ بەرە كەتكەندى ءجون كوردىم. ونداعى رۋدىڭ اتى “قايلى” ەمەس – “قايى”. قايى – قاڭلى تايپاسىنىڭ ءبىر بولىگى (شاكارىم قۇدايبەردىۇلى). قايى قاڭلىلار 1280 جىلدارى بۇگىنگى قازاق توپىراعىنان اۋىپ، قازىرگى تۇركمەنستان ارقىلى جىلجىپ، فرات (ەفرات) وزەنىنەن وتكەن. وزەننەن ءوتۋ كەزىندە قايى قاڭلىلاردىڭ كوسەمى سۇلەيمەن سۋعا كەتىپ، دۋندار دەگەن بالاسى مۇنى جامان ىرىمعا جورىپ، 50 مىڭ ءتۇتىندى ەرتىپ كەرى قايتىپ كەتكەن. ال ەرتۇعرىل حايىم اناسىنىڭ قولداۋىمەن 440 ءتۇتىن قاڭلىلاردى باستاپ جورىق جولىن جالعاستىرعان. ماقسات – قاڭلىلاردىڭ الدىڭعى لەگى سەلجۇكتەر بارىپ ورنىققان انادولى جەرىنە جەتۋ بولعان.

انادولىعا جەتكەندە قاتتى شايقاستىڭ ۇستىنەن تۇسەدى. “نە ىستەسەك بولادى؟ كىمگە كومەكتەسەمىز؟” دەگەن سۇراق تۋعاندا حايىم انا “قاي جاق جەڭىلىپ جاتسا – سوعان كومەكتەسىڭدەر!”،-دەيدى. ەرتۇعرىلدىڭ قولى جەڭىپ بارا جاتقان قولدىڭ تۋ سىرتىنان ءتيىسىپ بىت-شىتىن شىعارادى. سويتسە – قان مايدانعا ءتۇسىپ جاتقان سەلجۇكتەر مەن مونعول اسكەرى ەكەن. قايى قاڭلىلاردىڭ ارقاسىندا سەلجۇكتەر جەڭىپ، وعان قاتتى ريزا بولعان پاتشاسى الاەددين كەيقۋات قايى قاڭلىلارعا دومانيش دەگەن جەردى – جايلاۋ، سوگۇت دەگەن جەردى – قىستاۋ ەتىپ بەرىپتى.

قاڭلىلار ۇزاق جورىقتان توقتاعان جەرىندە قاڭلى پالاۋىن جاساپ “جورىق مەرەكەسىن” (تۇرىكشە يورۋك بايرامى) توي وتكىزىپتى. سول مەرەكە جىل سايىن قىركۇيەك ايىنىڭ ەكىنشى جەكسەنبىسىندە تۇركيانىڭ سوگۇت قالاسىندا ءالى كۇنگە وتكىزىلەدى. (2012 جىلى ارنايى شاقىرۋمەن بارىپ سونداي ءبىر مەرەكەسىنە قاتىسقانىم بار).
ەرتۇعرىل حالقىن ورنالاستىرىپ، ايماعىنا قوسىمشا جەر قوسىپ بيلىگىن كەڭەيتەدى. گرەكتەرمەن كەزەكتى سوعىستا سەلجۇكتەر تالقاندالىپ ەرتۇعرىل بولەك پاديشاحقا اينالادى. ول دۇنيەدەن وتكەن سوڭ 1299 جىلى بيلىككە ونىڭ ۇلى وسپان (وسمان) كەلەدى. وسمان پاديشاح ءۇش قۇرلىققا، الەمنىڭ 57 مەملەكەتىنە جەتى عاسىرداي بيلىگى جۇرگەن ايگىلى وسمانلى يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قالايدى. قايى قاڭلىلاردىڭ قىسقاشا تاريحى وسىنداي!
P.S.تولىعىراق دەرەكتەردى مەنىڭ جەكە پاراقشامنان وتكەن جىلى جاريالانعان پوستتاردىڭ بىرىنەن تابۋعا بولادى.

مارات توكاشباەۆتىڭ facebook پاراقشاسىنان الىندى.

اباق انا جانە تاسبيكە انا

kerey.kz

ءمامي بي جۇرتبايۇلىنىڭ شەجىرەسىندە ايتىلۋىنشا كەرەي ۇلىسىنىڭ ارعى تەگى – شەپ، سەپ، بايلاۋ، قويلاۋ، ەلدەي، كولدەي، يزەن، جۋسان سەكىلدى تايپالاردان تارالادى ەكەن. اتالعان تايپالاردىڭ ءبىرازى ەسكى تاريح بەتتەرىنەن كەزدەسسە، ەندى ءبىر ءبولىمى قازىرگە دەيىن كەرەي رۋىنداعى اتالاردىڭ ەسىمى رەتىندە اتالىپ كەلەدى. مۇنىڭ ءبىر سەبەبىن ارعى تاريحتاعى اتالاردىڭ اتى وشپەسىن دەپ كەيىنگى ۇرپاقتارىنىڭ اتالار اتىن قايتا جاڭعىرتىپ قويعان داستۇرىنەن قاراۋ كەرەك. اباق اتاۋىنا كەلسەك، ارىدا كەرەي حانزادالارى مەن حانىشالارىنىڭ اراسىندا اباق، اباقبەردى، اباحان، اباقتاي، اباقاي، اباق بيكە سىندى ەسىمدەر بولعان. سول اتا-اپالارىنىڭ جولىن جالعاعان، توزىپ كەتكەن كەرەي ەلىنىڭ باسىن قوسىپ، وعان ءاز انا بولعان اباق ەسىمدى قاسيەتتى انا ومىردە بولعان ادام. قازاق تاريحىندا رۋ اتىنا اينالعان ءاز انالار از بولماعان. كورنەكتى جازۋشى،
تۇرسىن جۇمانباي «ءۇيسىنباي كىتابى»

kerey.kz

بۇل داعاندەل، باقاناس ولكەسىنەن شىققان بي ءۇيسىنباي جانۇزاقۇلى حاقىندا قۇراستىرىلىپ جازىلعان كىتاپ. تىڭ تولىقتىرىلعان ەڭبەكتە بولىس الدەكە كۇسەنۇلى، داعاندەلى بولىسىنىڭ باسشىلارى مەن بيلەرىمەن قاتار ءابدىراحمان ءالىمحانۇلى ءجۇنىسوۆ سىندى ايتۋلى تۇلعالار جايلى اڭگىمە قوزعالعان. ولاردىڭ ەل الدىنداعى ەڭبەكتەرى، بيلىك، كەسىم – شەشىمدەرى، حالىق اۋزىندا قالعان قاناتتى سوزدەرى مەن ءومىر جولدارى، اتا – تەك شەجىرەسى قامتىلعان. سونىمەن قاتار مۇراعات دەرەكتەرىندەگى مالىمەتتەر كەلتىرىلگەن. كىتاپقا ەسىمى ەنگەن ەرلەردىڭ زامانى، ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرى تۋرالى جازىلعان كەي ماقالالار، جىر –داستاندار، ۇزىندىلەر ەنگەن. كىتاپ قالىڭ وقىرمان قاۋىمعا ارنالعان. تۇرسىن جۇمانباي «ءۇيسىنباي كىتابى»، - جەبە باسپاسى، شىمكەنت قالاسى.134 بەت تولىق نۇسقاسىن تومەندەگى سىلتەمە ارقىلى وقي الاسىز. ءۇيسىنباي كىتاپ kerey.kz
تاريح عىلىمى قازىر ەزوتەريكالىق توپتاردىڭ مەنشىگىندە

kerey.kz

شىعىستانۋشى-تاريحشى ءومىر تۇياقبايدىڭ بۇرىندا دا «قازاققا قانداي تاريح كەرەك؟ تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە جاسالعان تاريحي ميستيفيكاتسيالار حرونيكاسى» دەپ اتالاتىن ماقالاسىن (22.05. 2025. Zhasalash.kz) وقىپ ەم. ريزا بولعام. جاقىندا ءو. تۇياقبايدىڭ «قازاقستاندا تاريحي بۇرمالاۋلار مەن ميفتەرگە توسقاۋىل قويۋدىڭ جولدارى» (02.10. 2025. Zhasalash.kz) اتتى تاعى ءبىر ماقالاسىمەن جانە تانىستىق. وتە وزەكتى ماسەلەنى كوتەرىپتى. تاريحتا ورىن الىپ جۇرگەن جاعىمسىز جايتتار تۋراسىندا وي تولعاپتى. جۋرناليستەردى، بلوگەرلەردى ايىپتاپتى. تاريحتان ارنايى كاسىبي دايىندىعى جوق، ءبارىن ءبۇلدىرىپ بولدى دەپ. كەلەڭسىزدىكتى توقتاتۋدىڭ ناقتى جولدارىن ۇسىنىپتى. بۇعان دا كوڭىلىمىز بەك تولدى. ايتسە دە تاريحتى بۇرمالاۋعا، ءوز وتىرىكتەرىن ناسيحاتتاۋعا تەك جۋرناليستەر مەن بلوگەرلەر عانا ەمەس، «ارنايى كاسىبي دايىندىعى بار» «تاريحشىلاردىڭ» دا «زور ۇلەس» قوسىپ جاتقانىن بايانداپ، ايتىلعان پىكىردى ودان ءارى ءوربىتىپ، جالعاستىرايىق.
ستالين اجال اۋزىنا تاستاعان قازاقتىڭ اتتى اسكەرى

kerey.kz

وسى ۋاقىتقا دەيىن قۇپيا ساقتالىپ كەلگەن 106-قازاق اتتى اسكەر ديۆيزياسىنىڭ دەرەكتەرى ەندى بەلگىلى بولا باستادى. 1942 جىلى ديۆيزيا اقمولادا جاساقتالىپتى. اسكەري شالا دايىندىقپەن جاساقتالعان ديۆيزيا 1942 جىلدىڭ مامىرىندا، حاركوۆ تۇبىندەگى قورشاۋدى بۇزىپ شىعۋعا بۇيرىق بەرەر الدىندا، 4091 ساربازعا 71مىلتىق، ياعني 7 ادامعا ءبىر مىلتىق جانە بارىنە 3100 جارىلعىش وق ء–دارى ءبارىلىپتى. قازاق بوزداقتارىن قارۋسىز جالاڭ قىلىشپەن ولىمگە جۇمساۋى – «گيتلەرمەن سالىستىرعاندا ستالين سولداتتاردى ولىمگە 8 ەسە كوپ جۇمسادىنىڭ» ايعاعى (ميحايل گارەەۆ، اسكەري اكادەميادان.2005 جىل). ء“تورتىنشى بيلىك» گازەتىنىڭ 2016 – جىلعى مامىردىڭ 28-جۇلدىزىنداعى سانىندا شەتەلدىك ارحيۆتەردەن الىنعان ۆيدەوسيۋجەتتەگى 106-اتتى اسكەر ديۆيزياسى جونىندەگى نەمىس وفيتسەرىنىڭ ايتقانى: «نە دەگەن قىرعىز (قازاق) دەگەن جان كەشتى باتىر حالىق، اتقا ءمىنىپ، اجالعا قايمىقپاي جالاڭ قىلىشپەن تانكتەرگە
شوقان ۋاليحانۇلى دەگەن ەكەن..

kerey.kz

ەل اۋزىندا قازاق وقىمىستىلارى ايتتى دەگەن سوزدەر از ەمەس. بەلگىلى عالىم، ەتنوگراف ا. سەيدىمبەك قۇراستىرعان تاريحي تۇلعا، اسقان وقىمىستى شوقان بابامىزدىڭ تاپقىر سوزدەرىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز. * * * ومبىعا وقۋعا جۇرەر الدىندا بالا شوقان اكەسىنىڭ ەل ءىشى ماسەلەسىن شەشۋدەگى كەيبىر وكتەم، وجار قىلىقتارىنا كوڭىلى تولماي، «وقۋعا بارمايمىن» دەپ قيعىلىق سالسا كەرەك. تىپتەن كونبەي بارا جاتقان بالاسىن قاتال شىڭعىس جاردەمشى جىگىتتەرىنە بايلاتىپ الماققا ىڭعايلانىپ: «شىقپاسا كوتەرىپ اكەلىڭدەر، ارباعا تاڭىپ الامىز!» − دەيدى. سوندا دارمەنى تاۋسىلعان شوقان اكەسىنە: «بايلاتپا! ابىلاي تۇقىمىنان بايلانعاندار مەن ايدالعاندار جەتەرلىك بولعان!» − دەپ ءتىل قاتادى. بالا دا بولسا اقيقات ءسوزدى ايتىپ تۇرعان بالاسىنان توسىلعان اكە دەرەۋ شوقاندى بوساتتىرىپ جىبەرەدى. * * * پەتەربۋرگتە سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ءبىر