مۇناي ەكسپورتتاۋشى ەلدەر مۇناي ءوندىرىسىن 2016 جىلدىڭ قاڭتارىنداعى كورسەتكىشكە دەيىن ازايتۋ جايلى كەلىسە الماي، كوپشىلىك ءۇمىتى اقتالمادى. ءساۋىردىڭ 17-ءسى – جەكسەنبى كۇنى وپەك، رەسەي جانە تاعى بىرنەشە ەل وكىلدەرىنىڭ كاتار استاناسى دوحاداعى وتىرىسى التى ساعاتتان كوپكە (جيىننىڭ ءوزى التى ساعاتقا كەشىگىپ باستالدى) سوزىلىپ، بىراق ولار الدەبىر شەشىمگە كەلە الماي، تەك تاعى ءبىر مارتە كەزدەسۋگە ۋاعدالاسىپ تارقاستى. شىنىن ايتقاندا، «حالىقارالىق سانكتسيالاردى الىپ تاستاعاننان كەيىن مۇناي ءوندىرۋدى وزىمىزگە قاجەت كولەمگە جەتكىزگەن جوقپىز» دەپ كەزدەسۋگە كەلمەيتىنىن اشىق مالىمدەگەن يراننىڭ ارەكەتىنە بايلانىستى «كەلىسسوز ءساتسىز اياقتالۋى عاجاپ ەمەس» دەگەن بولجام كەزدەسۋ باستالماي جاتىپ ايتىلعان بولاتىن.

باتىس سىبىردەگى مۇناي كەنىشتەرى. 25 قاڭتار 2016 جىل.

كەي دەرەكتەرگە قاراعاندا، يراننىڭ مۇنداي مالىمدەمەسى ونسىز دا دايىن كەلىسىمگە قول قويماي قيتىعىپ، ءدال كەزدەسۋ باستالار ساتتە بىرنەشە وزگەرىس ەنگىزۋدى تالاپ ەتكەن ساۋد ارابياسىنىڭ بىردەن شامىنا تيگەن. ەر-رياد «مۇناي ءوندىرىسىن ازايتۋ كەلىسىمىنىڭ شارتتارى بارىنە ورتاق بولۋى ءتيىس، ال يران كەلىسپەسە، ساۋد ارابياسى دا ءوندىرۋ كولەمىن ازايتپايدى» دەپ مالىمدەگەن.

ەكونوميست ولەگ چەرۆينسكي ازاتتىققا بەرگەن كوممەنتاريىندە مۇناي ءوندىرۋشى ەلدەردىڭ جۋىق ارادا الدەبىر كەلىسىمگە كەلۋ مۇمكىندىگى جوق دەپ سانايدى.

- مۇناي ءوندىرۋشى ەلدەردىڭ جازعا جوسپارلانعان كەلەسى كەزدەسۋىندە مۇناي ءوندىرىسىن ازايتۋعا قاتىستى تۇشىمدى كەلىسىم جاسالاتىنىنا ۇلكەن كۇمانىم بار. بىرىنشىدەن، يران فاكتورىن ەسكەرۋ قاجەت. ەكىنشىدەن، مۇناي ءوندىرۋشى تاعى ءبىر ءىرى ەل – اقش بۇل باستاماعا قاتىستى پىكىرىن ءالى جاريالاعان جوق. مۇمكىن، جازدا دەكلاراتيۆتى سيپاتتاعى الدەبىر قۇجاتقا قول قويىلاتىن شىعار، بىراق مۇناي ءوندىرۋ كۆوتاسىن ورىنداۋدىڭ ءتيىمدى مەحانيزمى جاسالا قويۋى ەكىتالاي، – دەيدى ولەگ چەرۆينسكي.

قازاقستان كەزدەسۋگە باقىلاۋشى ەل رەتىندە عانا قاتىستى. قازاقستان ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى دەرەگىنشە، ءساۋىردىڭ 10-ى كۇنگى ەسەپ بويىنشا، ەلدە تاۋلىگىنە 216 مىڭ توننا مۇناي وندىرىلگەن، ال ەكونوميست ولەگ چەرۆينسكيدىڭ سوزىنشە، ءبىر تاۋلىكتە الەمدە 96,5 ميلليون باررەل مۇناي وندىرىلەدى، ونىڭ 1,7 ميلليون باررەلى – قازاقستاننىڭ ۇلەسى. مۇنداي جاعدايدا قازاقستاندىق دەلەگاتسيا شەشۋشى داۋىسقا يە بولا الماس ەدى، سوندىقتان ەنەرگەتيكا ءمينيسترى قانات بوزىمباەۆ كەلىسسوز بارىسى جايلى رەسەيلىك باق-قا كوممەنتاري بەرۋمەن شەكتەلىپ، كوبىنەسە مەدياپەرسونا بولدى. دوحا كەزدەسۋىنەن كەيىن قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى مەن وزگە شەنەۋنىكتەرى رەسمي مالىمدەمەلەر جاساعان جوق.

تاعى قۇلدىراۋ

دوحاداعى ءساتسىز كەلىسسوزدەردەن كەيىن مۇناي نارىعى كۇتكەندەي رەاكتسيا كورسەتىپ، ءساۋىردىڭ 18-ءى كۇنى تاڭعى ساۋدادا Brent ماركالى مۇنايى التى پايىزعا ارزاندادى، بىراق كەيىن 42,67 دوللار بولىپ تۇراقتادى. ەكونوميست الماس چۋكيننىڭ پىكىرىنشە، مۇنداي قۇبىلۋلار ءالى اياقتالمايدى.

مۇناي كومپانياسى جۇمىسشىلارى. قىزىلوردا وبلىسى، 21 قاڭتار 2016 جىل.

- ءالى بۇدان دا گورى كۇشتىرەك رەاكتسيا بولادى، قازىر كۋۆەيتتەگى ەرەۋىل ء(ساۋىردىڭ 17-ءسى كۇنى كۋۆەيتتە جەتى مىڭعا جۋىق مۇنايشى بيلىكتىڭ جەڭىلدىكتەردى قىسقارتۋ جوسپارىنا قارسى نارازىلىق اكتسياسىن باستاعان، – رەد.) اسەر ەتىپ تۇر. بىراق تاياۋ كۇندەرى وپەك نارىققا ىقپالىنان ايىرىلا باستاعانىن جۇرتتىڭ ءبارى ۇعادى، ال نارىقتا ارتىق ءوندىرۋ پروبلەماسى ساقتالادى، – دەيدى الماس چۋكين ازاتتىققا بەرگەن كوممەنتاريىندە.

ەكونوميستىڭ پىكىرىنشە، كەلىسسوز قورىتىندىسىنا قاراماستان، مۇنايدىڭ ءبىر باررەلىنىڭ كەيىنگى ايلاردا 30-40 دوللار شەگىندە تۇراقتاعان باعاسى الداعى ەكى جىلدا وسى كۇيىندە قالۋى مۇمكىن. ال ءبىر جاعىنان، كەيىنگى كەلىسسوزدەر ءساتتى اياقتالعان كۇننىڭ وزىندە مۇناي بۇرىنعى باعاسىنا ورالا المايدى.

- ءبىز ەندى ءبىر باررەل 80 دوللاردان اساتىن باعانى ەشقاشان كورمەيمىز. بۇل ءتىپتى كىمنىڭ قانشا مۇناي وندىرەتىنىنە دە بايلانىستى ەمەس. ءبىز وركەنيەت دامۋىندا مۇنايدىڭ ماڭىزى تومەندەگەن تسيكلعا كىردىك. كەزىندەگى كومىر سياقتى مۇناي ءداۋىرى دە ءوتىپ بارادى، – دەيدى الماس چۋكين.

مۇناي باعاسىنا ىلە-شالا تەڭگە دە ارزاندادى. دۇيسەنبى كۇنى KASE-ءنىڭ تاڭعى سەسسياسىندا ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ دوللارعا شاققانداعى باعامى بىردەن 5,38 پۋنكتكە ءتۇسىپ، ءبىر دوللار339,79 تەڭگە بولدى. سەيسەنبى كۇنگى تاڭعى ساۋدادا تەڭگە پوزيتسياسىن ءسال نىعايتىپ، ورتاشا باعام 338,64 تەڭگەگە ءتۇستى.

ساياساتكەر ايدوس سارىمنىڭ پىكىرىنشە، مۇنداي قۇبىلمالى جاعداي حالىق اراسىندا دەۆالۆاتسيالىق بولجامدى تاعى كۇشەيتۋى مۇمكىن.

- ءبارىن كۇتۋگە بولادى. دەۆالۆاتسياعا تۇرتكى بولاتىن جاعداي ءالى رەتتەلگەن جوق. سوندىقتان قازىر بايقاۋسىز جاسالعان كەز كەلگەن مالىمدەمە دەۆالۆاتسيالىق كوڭىل-كۇيدى قوزدىرۋى مۇمكىن، – دەيدى ول ازاتتىققا.

«رەفورما جاساۋ مۇمكىن ەمەس»

دوحا كەزدەسۋىنىڭ ءساتسىز قورىتىندىسىنان كەيىن «ەكونوميكاسى مۇناي باعاسىنا تاۋەلدى ەلدەر «جاڭا جاعدايعا» قالاي بەيىمدەلەدى؟» دەگەن باستى سۇراق پايدا بولدى. رەسەيدە مۇناي باعاسىنىڭ ارزانداۋىنا بايلانىستى بەس تريلليون رۋبل باسىپ شىعارۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىستار ايتىلىپ جاتىر. مۇنداي گيپوتەزانى «دوجد» تەلەارناسى ەفيرىندە ەكونوميست ميحايل كرۋتيحين ۇسىندى.

ال قازاقستاندا دوحادا ءساتسىز اياقتالعان كەزدەسۋگە بايلانىستى ەشكىم رەسمي مالىمدەمە جاساعان جوق، سوندىقتان ازاتتىق سويلەسكەن ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، بيلىك قازىرگى جاعدايدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن عانا الدەبىر قادامدار جاساپ، ءىرى رەفورمالار جايلى ويلانۋى مۇمكىن.

ساياساتتانۋشى ايدوس سارىم.

- مىنا جاعداي رەفورما جۇرگىزۋگە تۇرتكى بولسا دەپ ويلايسىڭ. بىراق مۇنىڭ قالاي جۇمىس ىستەيتىنىن كورىپ وتىرمىز. مۇناي باعاسى ءسال قۇلدىراي باستاپ ەدى، بيلىك بيزنەسپەن ساناسا قالدى. ال باعا ءسال تۇراقتالا قالىپ ەدى، قازاقستاندىق شەنەۋنىكتىڭ ەشتەڭەگە قۇلقى بولماي قالدى. سوندىقتان رەفورمالار ءبارى شەگىنە جەتىپ، ءتوزىم ابدەن تاۋسىلعاندا بارىپ باستالادى، – دەيدى ول.

ەكونوميست ايدار الىباەۆتىڭ پىكىرىنشە، مۇناي نارىعىندا بولىپ جاتقان جاعدايدى قازاقستاندا رەفورما جۇرگىزۋ مۇمكىندىگىمەن بايلانىستىرۋدىڭ ءمانى جوق، ويتكەنى مۇلدە وزگە دەڭگەيدەگى وزگەرىستەر ەنگىزىلۋى ءتيىس.

ەكونوميست ايدار الىباەۆ.

- مۇناي باعاسى وسە مە، جوق پا – ماڭىزدى ەمەس، قازىرگى ساياسي بيلىك تۇسىندا ەلدە رەفورما جۇرگىزۋ مۇلدە مۇمكىن ەمەس. مۇناي 10-15 دوللارعا دەيىن ارزانداسا، ازاماتتاردىڭ الدىنداعى الەۋمەتتىك مىندەتتەمەلەرىن ەسكەرىپ، وزگەرىستەر جايلى ويلانۋعا بيلىكتى ءومىردىڭ ءوزى ماجبۇرلەيدى. بىراق بۇل ولاردىڭ رەفورما جۇرگىزۋگە دەگەن نيەتىنە ءبارىبىر اسەر ەتپەيدى،- دەيدى ەكونوميست.

ەكونوميكالىق شولۋشى دەنيس كريۆوشەەۆتىڭ پىكىرىنشە، ەلدە رەفورما جۇرگىزەتىن ەشكىم جوق.

- قازىر تولىپ جاتقان ەكونوميكالىق باعدارلامالار جازىپ جاتقان ادامداردىڭ ارەكەتى مۇلدە ىسكە العىسىز. [شەنەۋنىكتەر] پروبلەمانى تۇسىنبەيدى، ولار تەك «ءىشىپ-جەۋگە» بولاتىن ۇلتتىق قور بار ەكەنىن عانا بىلەدى، – دەيدى ول.

«قوعام يلليۋزيادان ارىلعان»

سىرتقى فاكتورلارعا قاتىستى قازىرگى جاعداي – مۇناي باعاسىنىڭ قۇلدىراۋى، ەكونوميكالىق داعدارىس، سايلاۋدى ەرتە وتكىزۋ سياقتى ساياسي وقيعالار قازاقستاننىڭ احۋالى وسىعان ۇقساس بولعان 1990-جىلداردىڭ اياعىن ەسكە تۇسىرەدى. بىراق ازاتتىق ساراپشىلارى ەكى كەزەڭ سىرتتاي ۇقساس بولعانىمەن، كوپ ايىرماشىلىعى بار – 1999 جىلى قوعامنىڭ بولمىسى مۇلدە بولەك، ءتىپتى اڭعالداۋ بولاتىن دەپ سانايدى.

- 1990-جىلداردان وزگەشەلىگى – قازىر بيلىكتىڭ قولىندا ەكونوميكانى دەمەيتىن قوماقتى قارجى بار. ول – ۇلتتىق قور مەن بجزق-نىڭ (بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورى. -رەد.) اقشاسى. مۇناي باعاسىنىڭ قۇلدىراۋ اۋىرتپالىعىن سول اقشا ازايتىپ تۇر. ونىڭ ۇستىنە، 1990-جىلداردى ليبەرالدىق رومانتيزم زامانى دەپ اتاۋعا بولادى. ول كەزدە قازاقستاندىقتاردىڭ كوبى جاڭا ەكونوميكالىق جاعدايعا باتىل بەيىمدەلۋگە تىرىستى. ال قازىر بىردەڭە اشۋ، بيزنەس باستاۋ ابىرويسىز ءىس بولىپ قالدى. ودان دا مەملەكەتتىك نەمەسە كۆازيمەملەكەتتىك اقشانى بولۋگە قاتىسى بار قۇرىلىمعا، ۇلتتىق كومپانياعا نەمەسە بيزنەستى تەكسەرەتىن ورگاندارعا جۇمىسقا كىرگەن جاقسى، – دەيدى ولەگ چەرۆينسكي.

ونىڭ بۇل پىكىرىن الماس چۋكين قوستادى:

- قازىر جاعداي مۇلدە باسقا. قوعام ەسەڭگىرەپ وتىر. بۇعان دەيىن جەتكەن بيىگىڭنەن تومەن قۇلاۋ جامان. 1999 جىلى ءبىز ونشا بيىكتەن قۇلاعان جوقپىز، ەلىمىز سوۆەت وداعىنىڭ كۇيرەگەن ەكونوميكاسىنان ەندى عانا شىعا باستادى. قازىر ءبىز جان باسىنا شاققانداعى 12 500 دوللار ءجىو-دەن (جالپى ىشكى ءونىم – رەد. ) التى مىڭ دوللار دەڭگەيىنە دەيىن قۇلدىراپ بارامىز. 12 مىڭ دوللارمەن ەۋروپانىڭ كەدەي ەلدەرى دەڭگەيىنە جەتىپ قالعانبىز، ال التى مىڭمەن قىرعىزستان دەڭگەيىنەن ەكى ەسە عانا جوعارى تۇرمىز، – دەيدى ول.

ايدوس سارىمنىڭ پايىمداۋىنشا، قازىرگى كەزەڭ بەن 1990-جىلداردىڭ اياعىنداعى زامان اراسىنداعى نەگىزگى ايىرماشىلىق – «ول كەزدە جۇرت رەفورمالاردان الدەبىر ءۇمىت كۇتكەن، ال قازىر بيلىكتىڭ ساياسي قيمىلدارىنا ەشكىم ءمان بەرمەيدى». ەكونوميست ايدار الىباەۆتىڭ ايتۋىنشا، قازىر قوعام مەملەكەت دامۋىنا قاتىستى «كەز كەلگەن يلليۋزيادان ارىلعان».

ازاتتىق راديوسى