قازاقستاننىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىپ جۇرگەن قازىرگى ستۋدەنتتەردىڭ كوبىسى شالاعايلار. ەندى ولاردىڭ باسىن ۇشتىلدىلىكپەن قاتىرساق، وندا شالاعايدىڭ وزىنە زار بولىپ، قازاقتىعىمىزدى مۇلدە جوعالتىپ الۋىمىز ابدەن مۇمكىن. وسىنى ايتقان بىلدەي ۋنيۆەرسيتەتتە ساباق بەرەتىن اعامىز، قۇرىلىس جانە باعالاۋ اكادەمياسىنىڭ رەكتورى العاتبەك قىدىربەكۇلى ءۇش تىلدىلىككە كوشۋگە ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىمىن دەيدى.

— مۇعالىمنىڭ باسىندا ەكى تىلدەگى ءبىلىم شاتاسىپ جاتقاندا، بالالار ونى قالاي ۇعىنادى دەيسىز؟ سوندىقتان دا دۇنيەجۇزىلىك ازامات بولۋعا اسىقپاي، الدىمەن قازاق تىلىندە ساباق بەرۋدى جوندەپ الايىق. مەكتەپتەگى جالپى بارلىق پاندەردى وقىتۋدىڭ ساپاسىن كوتەرۋ ماسەلەسىن ءالى شەشە الماي جاتقاندا، ويلانباي، زەرتتەمەي جاساعان ۇسىنىس رەفورما ەمەس، «جىعىلعانعا جۇدىرىق بولادى».

ال ءبىزدىڭ بالالار ەكسپەريمەنت جۇرگىزەتىندەي قويان-تىشقان ەمەس، ولار — ەلىمىزدىڭ بولاشاعى.

بولاشاعىمىزعا تاعى ءبىر رەت بالتا شاپپاي، دايىن تۇرعان وقۋ جۇيەسىن بۇزباي-اق، ءبىلىمدى باسقا تيىمدىرەك ادىسپەن جەتىلدىرۋ كەرەك، — دەيدى ول.

ءوزىنىڭ ەڭبەك تاجىريبەسىنەن مىسال كەلتىرگەن العاتبەك قىدىربەك-ۇلى ۇشتىلدىلىك دەگەن رەفورمانىڭ كوزىن جويۋ كەرەك، دەگەن ۇسىنىسىن تاريحتىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنەن باستاپ دايەكتەيدى

ونىڭ پىكىرىنشە، كونە زاماننان بەرى كەلە جاتقان تۇركىلەر تاريحىندا تۋرا وسى نەگىزدە ارىستار مەن تۇركى-مونعولدارىنىڭ كوزى جويىلىپ كەتكەن.

قازىر ساقتاردىڭ بىرنەشە تايپاسى ءۇندى، گرەك بولىپ ءجۇر

IV مىڭ جىل بۇرىن ءۇندىستاندى باسىپ كىرگەن اري-ساقتارى (ارىستار) ۇندىلەرگە وكتەمدىگىن جۇرگىزگىسى كەلىپ، ۇگىت-ناسيحات ءۇشىن ۇندىشە سويلەپ كەتكەن. سونىڭ سالدارىنان ساقيا دەپ اتالاتىن ەل ۇندىشە شاقيا پاتشالىعى دەپ اتاندى. كونە ءۇندى اڭىزدارىندا ۇندىلەردىڭ قۇداي دەپ سىيىناتىن گاۋتاما بۋددا – شاكيا مۋني، ياعني، ساق حانزاداسى دەپ كورسەتىلىپ كەتە بارادى.

قازىر ول ساقتاردىڭ تۇقىمى ءۇندى بولىپ ءجۇر، ولاردى ەندى ساق دەپ دالەلدەپ كورىڭىز!

سول سەكىلدى ب.ز.د. VI-VIII عاسىردا اريلەر قاراتەڭىزدىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىنان ميكەن اتتى كونە گرەك ەلىن باسىپ الادى. ولار دا گرەك-ميكەن تىلىنە كوشىپ جەر بەتىنەن جوعالدى.

ۇلى باسقىنشى شىڭعىسحاننىڭ نەمەرەسى قۇبىلاي قالاي قىتاي بولدى؟

XI عاسىردا قىتايدى باسىپ العان قيدانداردىڭ ول ەلدە اتى عانا قالدى. بودان حانداردىڭ تىلىندە سويلەيمىن دەپ جۇرگەندە، ولار قالاي قىتاي بوپ كەتكەندەرىن بىلمەي قالدى. XII عاسىردا ماحمۇد عازناۋي ءوز اسكەرىمەن ءۇندىستان جەرىن قانعا بوكتىرىپ، يەلەندى.

الايدا عازناعا باعىنعان ۇندىلەر باسقىنشىلارعا ءتىل جاعىنان باعىنبادى، اقىرى عازناۋيدتەردىڭ جەر بەتىندە ءىزى دە قالمادى.

XIII عاسىردا شىڭعىسحان نەمەرەسى قۇبىلاي جاۋلاپ العان قىتايدا حان بولىپ سايلاندى. بىراق ول قىتايشا سويلەدى، سالدارىنان موڭعولدار تۇقىمى قىتاي بولىپ كەتتى.

قازىر ورىستىڭ سويىلىن سوعىپ جۇرگەن جيرينوۆسكيدىڭ اتا-باباسى، كەرىسىنشە ورىستى قۇل ەتكەن

XIII عاسىردان XVIII عاسىرعا دەيىن ورىس جەرىن بيلەپ-توستەپ تۇرعان مونعول-تاتار ۇرپاقتارى اقسۇيەكتەر ءتىلى – تۇركىدەن ارىلىپ، ءوزىنىڭ مالاي-قۇلدارى – مۇجىقتاردىڭ تىلىنە كوشتى. ءسويتىپ، ورىس بولىپ، كەيىنگى كەزدە شالاورىستىعىن كورسەتكىسى كەلمەي، شوۆينيستىك جولعا ءتۇستى. سونداي سىڭبەنىڭ ءبىرى — وزىنشە ورىسپىن دەپ جۇرگەن جيرينوۆسكي.

ءيا، سۋ ىشكەن قۇدىعىنا تۇكىرىپ، سۋ سابىنداي جىلتىلداپ ورىستارعا جاعىنا بەرەتىن جيرينوۆسكي. مىنە، ءبىر تىلدەن كەتكەن قاتە ۇرپاقتى قالاي „مايمىل„ ەتىپ، ءبۇتىن ۇلتتى قالاي جويادى دەيسىز؟

بابىردىڭ نەمەرەسى اكبار پاتشا قازىر ءۇندى اقىنى اتانىپ ءجۇر

XVI عاسىردا زاحيرەددين بابىر پاتشا ءارى شاعاتاي تىلىندە شىعارما جازعان اقىن ءوز اسكەرىمەن جەتىسۋدان كەتىپ، ءۇندىستاندى يەلەنەدى. سوندا ۇلى موعولدار مەملەكەتىن قۇردى. بىراق ولار دا الدىڭعى ۇلى باسقىنشىلاردىڭ قاتەلىگىنە ۇرىنىپ، جەرگىلىكتى ءتىلدى مەڭگەردى. ءسويتىپ، بابىردىڭ نەمەرەسى اكبار پاتشا ءۇندى اقىنى بولىپ تاريحتا قالا بەردى. سول سەكىلدى ورتا عاسىرلاردا يران ەلىن باسقارعان ءتۇبى تۇركى – اق-قويۋنلۋ، قارا-قويۋنلۋ، سەفەۆيدتەر، قاجارلار اۋلەتتەرى پارسى تىلىنە كوشىپ، اقىرىندا پارسى بولىپ كەتتى.

— مىنە، وسى مىسالداردان كورىپ وتىرعاندارىڭىزداي، قىتاي، ءۇندى، پارسى سياقتى قالىڭ ەلدەر عاسىرلار بويى تۇركى اسكەرىمەن سوعىسىپ، تەرريتورياسىن بەرسە دە ءتۇرلى قىسپاققا قاراماستان، رۋحىن، ءتىلىن بەرمەدى. ال، قازىر كورىپ وتىرعاندارىڭىزداي، تاريح باسقىنشى ەمەس، ۇلتتىق رۋحىن، وندا دا ءتىلىن ساقتاعان ۇلتتاردى مەيىلىنشە ماراپاتتاپ، ومىرشەڭ ەتىپ وتىر.

قانشا جەردەن جاۋ جۇرەك، جاۋىنگەر حالىق بولسا دا تۇركىلەر مەن موعولدار ۇرپاعى بودان ەتكەن ەلگە ءتىلدىڭ كەسىرىنەن ءسىڭىسىپ كەتتى،

— دەيدى العاتبەك قىدىربەك-ۇلى.

تاريحي قاتەلىكتى ساباق ەتكەن تەك سالجۇقتاردان باستاپ، كەيىن وسمان تۇرىكتەرى عانا ءوز ءتىلىن مەملەكەتتىك مارتەبەدە ۇستاپ، باسقا تىلدەردى رەسمي دەڭگەيگە جاقىنداتپادى. ولاردىڭ ەلى ءالى دە كۇشىندە. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى – انا ءتىلىن ساقتاعانداردىڭ ەلى دە ساقتالىپ، تاريحى ومىرشەڭ بولادى.

— قاي ەتنوس كوپ بولسا، سوعان جالتاقتاۋ كەرەك، دەگەن بىزدە جالعان تۇسىنىك بار. سونىمەن ءبىز وسى كۇنگە دەيىن ورىسقا قاراعىشتاپ كەلدىك. بۇل مۇلدە دۇرىس ەمەس نارسە. مىسالى، 1920 جىلى تۇركيادا ناعىز تۇرىكتەردىڭ سانى 33 پايىزدان اسپادى.

مىنە، سول كەزدە كەمال اتاتۇرىك ءوز ەلىنىڭ تۇرعىندارىنىڭ ۇلتىن تۇرىك دەپ جازدىرىپ، تۇرىكشە سويلەۋدى مىندەتتەدى. اقىرىندا، اناتوليانىڭ گرەك، ەرمان (ارميان), پارسى، اراپتارى مەن تاعى زاتى باسقا ەتنوستار تۇرىك بولىپ ەسەپكە الىندى. تۇرىك دەپ اتانۋدى وزگە ەتنوستار مارتەبە سانادى.

سول كەزدەن بەرى حح عاسىردىڭ اياعىنا دەيىن دۇنيە جۇزىندەگى جالعىز تۇركى مەملەكەتى تۇركيا عانا بولىپ تۇردى. مىنە، وسىدان كەيىن كەمال اتاتۇرىكتى قالاي ۇلى تۇلعا دەپ مويىندامايسىز؟! — دەيدى ساراپشى.

ەگەر تاعى جيىرما شاقتى جىل كەڭەس ۇكىمەتى امان تۇرعاندا (كسرو قۇرىعانىنا قۇدايعا شۇكىر!) ءبىز ماسقارامىز شىعىپ، ازيالىق ءناسىلدى ورىس بولاتىن ەدىك! راس قوي، بۇل…

تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 25 جىل بولسا دا قازاق مەملەكەتىنىڭ ىرگەسىن قۇرايتىن ءۇش ماسەلە – تاريحى، ءتىلى، جەرى وتكەن تاريحتىڭ بۇرمالاۋىنان ءالى ايىعا الماي جاتىر. دەمەك، رۋحىمىز ابدەن السىرەگەن. ەندى ونىڭ ۇستىنەن ۇشتىلدىلىك سىندى ميسسيونەرلىك رەفورمالارمەن توپەلەۋگە جول بەرمەۋ كەرەك!

365info.kz