قۋانىش سۇلتان مىرزاعا ءۋاج؟ بۇل سۇحباتى مەن ءۇشىن جاعا ۇستاتقان سۇحبات بولدى.
kerey.kz
كەشە كەشكىسىن تەلەۆيزور قاراسام “قازاقستان ۇلتتىق تەلەارناسىنىڭ” «G20 cامميتىنە» بايلانىستى ارنايى شىعارىلىمىندا قوناقتا بولعان سەناتور قۋانىش سۇلتان مىرزا بىلاي دەپ سويلەپ جاتىر ەكەن:
«قىتاي ءوزى ءداستۇرلى حالىق. داستۇرىنە كوپ سۇيەنەدى. بۇىن-سوڭدى ولار قازاقستاندى ەشقاشان مەملەكەت دەپ مويىنداعان ەمەس. كەزىندەگى شەكارا بولىستەرى 1880 جىلعى(؟), 1860 جىلعى(؟) شەكارا بولىستەرىنىڭ ءبارى قىتاي مەن رەسەيدىڭ اراسىندا بولعان. ءبىزدىڭ قازاقتىڭ جەرىن بولگەندە قازاق قاتىناسپاعان. نەگە قاتىناسپاعان؟ مەملەكەت بولماعانبىز. ءبىز رەسەيدىڭ قۇرامىندا بولعانبىز. وسىنى ءبىز قادىرلەي ءبىلۋىمىز كەرەك. وسىنى ءبىز باعالاي ءبىلۋىمىز كەرەك…»
ءۋاج: قازاقستان رەسپۋبليكاسى قۇرىلعانعا نەبارى 25 اق جىل بولدى. بىراق ءبىز «اسپان استى ەلى» دەپ اتايتىن قىتايدىڭ ءوزى ەجەلدەن «قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى» دەپ اتالماعان. قىتاي ەرتەدەن تسين، حان، تاڭ، سۋن، يۋان، مين، تسين، ت.ب. دەپ ءار ءتۇرلى اتالعان. ءبىز دە 2500 جىلدان بەرى ساق، عۇن، ءۇيسىن، قاڭلى، تۇرىك، وعىز، قاراحان، تۇركەش، قارلۋق، قيماق، قىپشاق بولىپ ءار ءتۇرلى اتالدىق. ولاردىڭ تولىققاندى مەملەكەت ەكەنىن، وزدەرىمەن ساياسي-ەكونوميكالىق جانە مادەني بايلانىستا بولعانىن سول قىتاي دەرەكتەرىنىڭ ءوزى باسپا-باس دالەلدەيدى. ەندەشە، نەگە ءبىز وسىنداي پىكىر الاڭدارىندا «مەملەكەت بولماعانبىز» دەگەن ءسوزدى ايتۋعا دايىن تۇرامىز؟ وندايدا «ەجەلگى قازاق جەرىندە مەملەكەت قۇرعانىمىز» قايدا قالادى؟
بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، قازاق حاندىعى ابىلاي حاننىڭ داۋىرىندە قىتايمەن تەپە-تەڭ قارىم قاتىناستا بولعان. ول تۋرالى دەرەكتەر مانجۋ تىلىندەگى مۇراعات قۇجاتتارىندا جاتىر. ابىلاي ەش قاشان دا ورىسقا دا، قىتايعا دا بوداندىق تۋرالى انت بەرمەگەن. قىتايلارعا شەكاراسىن انىق ايتقان. 1758 جىلدىڭ جازىندا قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ باتىرلارى ەل ءۇشىن، جەر ءۇشىن جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ ىلە وزەنىنىڭ بويىندا جۇرگەن. ماقسات مانجۋلار (قىتايلار ەمەس) جەرىمىزدى الىپ كەتپەسىن دەگەن الاڭداۋشىلىق ەدى. مانجۋ ۇكىمەتىنىڭ ءوزى «قازاققا جوڭعارلار سەكىلدى مامىلە جاساۋعا بولمايدى، ولار بولەك ەل»-دەگەن. ابلاي حان بودان بولعاندى قويىپ مانجاۋ مەملەكەتىنە شىعىستاعى اتا مەكەنىمىزدى قايتارىپ بەرسەڭىزدەر دەپ تالاپ قويعان. قازاق مەملەكەتى جويىلسا تەك 1822 جىلدان سوڭ جويىلدى. وندا دا رەسەي قارۋ كۇشىمەن باسىپ الدى. رەسەي مەن قىتاي اراسىنداعى كەلىسىمگە قازاق «بۇرىن مەملەكەتى بولماعان سوڭ قاتىسپادى» ەمەس، مەملەكەتى كۇشپەن جويىلعان سوڭ قاتىسا المادى.
ۇشىنشىدەن، ءبىز رەسەيگە بودان بولىپ تۇرعان كەزدە قىتايدىڭ ءوزى مانجۋلارعا بودان بولاتىن. ايتپەسە، سۋن ياتسەن نە ءۇشىن كۇرەستى؟ ونى ءبىزدىڭ «سارابدال ساياساتشى»، «سۇرعىعان ديپلومات»، قىتاي تۋرالى باس مامان نەگە بىلمەيدى؟ رەسەي يمپەرياسىنىڭ بودانىنا اينالعانىمىز ءۇشىن وعان دەيىنگى مەملەكەتتىك ءداستۇرىمىزدى، تاريحىمىزدى سىزىپ تاستاۋىمىز كەرەك پە ەدى؟ وندا قىتاي نەگە 1840 جىلعى اپيىن سوعىسىنان بۇرىنعى تاريحىن سىزىپ تاستامايدى؟ نەگە مەملەكەت بولماعانبىز، ويتكەنى انگليانىڭ، فرانتسيا مەن گەرمانيانىڭ، رەسەي مەن جاپونيانىڭ وتارى بولعانبىز، استانامىز پەكينگە دەيىن سولار باسىپ العان دەپ ايتپايدى؟! نە ءۇشىن ءۇندىستان، ەگيپەت، يران سولاي ايتپايدى؟
تورتىنشىدەن، 1880 جانە 1860 جىلعى كەلىسىم دەگەن قاي كەلىسىم؟ رەسەي مەن تسين يمپەرياسى اراسىندا ءبىزدىڭ شەكارامىزعا قاتىستى سىرتتاي ءبولىپ الۋ كەلىسىمدەرىنە تەك 1864 جانە 1881 جىلدارى قول قويىلماپ پا ەدى؟ قىتايتانۋشى، بىلىكتى ساياساتكەر بۇل جەردە تاعى قانداي كەلىسىم شارتتاردى تاۋىپ شىعىپ وتىر؟
قورىتىپ ايتقاندا، سەناتور قۋانىش سۇلتانقلىنىڭ بۇل سۇحباتى مەن ءۇشىن جاعا ۇستاتقان سۇحبات بولدى. قازاقتا «بوياۋشى بوياۋشى دەگەنگە ساقالىن بويايدى» دەگەن ماقال بار. بىزدە بىلگىش، بىلگىش دەگەن سايىن لاۋازىمى مەن اتاق-ابىرويىنا سۇيەنىپ دەرەك پەن قيسىندى ويدان قۇراپ سوعاتىندار جانە سول وتىرىگىنە ەش شىمىرىكپەيتىن “بىلگىشتەر”، «دانىشپاندار» كوبەيدى. ولار جاي، ادەتتەگى ماسەلەلەر تۋرالى پىكىر ءبىلدىرىپ جاتسا ءبىر ءسوز، مەملەكەت پەن ۇلتتىڭ تاريحي ساناسىن شاتاستىراتىن كەراعار پىكىر ايتاتىنى وتە قاۋىپتى. ونىڭ ۇستىنە، بۇل سوزدەر حالىق سەنىم بىلدىرگەن ادامداردىڭ اۋزىنان شىعىپ جاتسا نە دەيسىز. مۇنىڭ اتى نە؟ اڭداماي سويلەۋ مە؟ جاۋاپكەرسىزدىك پە؟ جوق الدە ءبىلىپ ايتۋ ما؟!
پىكىر قالدىرۋ