كولدiڭ قۇرتىنا قاراعان قازاقتىڭ كۇنi
kerey.kz
پاۆلودار وبلىسى ەرتiس اۋدانى قىزىلقاق اۋىلىندا پوليتسيا قىزمەتكەرلەرiنiڭ تاراپىنان بولعان باسسىزدىق جايلى بۇگiندە ەل-جۇرت قۇلاقتانىپ قالدى. 14 قىركۇيەك، ياعني قۇربان ايتىنىڭ ءۇشiنشi كۇنi اۋىلعا باسىپ كiرiپ، بەتتەرiنە ماسكا كيگەن پوليتسيانىڭ اۆتوماتتى ارنايى جاساعى كوزگە تۇسكەن تۇرعىنداردى ۇرىپ-سوعا باستاعان. بۇلاردىڭ اراسىندا ەگدە جاستاعى ادامدار مەن 15 جاسار بiر وقۋشى بار. ەربول قابىلبەكوۆ دەگەن اۋىل جىلقىشىسىن بiر ۇيگە ايت داستارحانىنان ءدام تاتۋعا بارا جاتقان جەرiنەن ۇستاپ الىپ، ساباعان. العان سوققىدان ونىڭ بiرنەشە قابىرعاسى سىنىپ، ميى شايقالىپتى. وقۋشى بالا تەمiرلان احمەتوۆ ءوز ءۇيiنiڭ اۋلاسىندا پوليتسيا جاساعى ۇرىپ-سوعىپ جاتقان اكەسiنە ارا تۇسپەكشi بولعان. ونى كەۋدەدەن بiر ۇرىپ قۇلاتقان پوليتسيالار سوسىن تەپكiنiڭ استىنا الادى. قازiر ونىڭ دا ميى شايقالىپ، كەۋدە سۇيەگiنە زاقىم كەلگەن. جالپى، بۇل باسسىزدىقتان قىزىلقاقتا 11 ادامنىڭ زارداپ شەككەنi انىقتالىپ وتىر. ەرتiس اۋداندىق ەمحاناسىنداعى حيرۋرگيا ءبولiمiنiڭ بەرگەن ءمالiمەتi بويىنشا، سول كۇنi كەلگەن 5 ادامنىڭ بiرiنiڭ 8 قابىرعاسى قاتارىنان كۇيرەپ، كوك ەتiنە زاقىم كەلiپ، باسقاداي زارداپتار العان.
ەل امان، جۇرت تىنىشتا بەيبiت اۋىلدىڭ تۇرعىندارىن سونشاما سوققىعا جىعاتىنداي بۇلارعا نە كورiنگەن دەيسiز. بiر قىزىعى، وبلىستىق ۇيىمداسقان قىلمىسقا قارسى كۇرەس باسقارماسىنىڭ باستىعى ناريمان اليەۆ: “بiز “قۇقىق قورعاۋ تۋرالى” زاڭنىڭ شەڭبەرiندە ارەكەت ەتتiك. ول زاڭدا قانداي جاعدايدا كۇش قولدانۋ تۋرالى انىق جازىلعان. قىزىلقاقتاعى جانجالدا بiز “سامبو” ءادiسiن قولداندىق”–دەگەن مالiمەت بەرiپتi. پوليتسيا شەنەۋنiگiنiڭ ايتۋىنشا، جەرگiلiكتi تۇرعىندار ولارعا قارسىلىق كورسەتكەن.
ەندi وسىنشاما شۋعا نە سەبەپ بولدى دەسەك، ول–artemia salina (ارتەميا سالينا) دەپ اتالاتىن تۇزدى كولدەردە ءومiر سۇرەتiن ۇساق قىزىل شايان. بۇلاردىڭ ۇساقتىعى قۇمنىڭ تۇيiرiندەي عانا. عالىمداردىڭ انىقتاماسىنا سەنسەك، بۇل جاندiكتەر جەر بەتiندە 100 ميلليون جىلدان اسا جاساپ كەلە جاتقان، سوناۋ دينوزاۆرلاردىڭ داۋiرلەسi ەكەن. شاياننىڭ قۇرامى كوپتەگەن بيولوگيالىق ۆيتاميندەرگە اسا باي دەيدi. مىسالى، ترەونين، ۆالين، مەتيونين، يزولەيتسين، لەيتسين، فەنيلانين، ليزين، گيستيدين دەگەن سيرەك كەزدەسەتiن امينوقىشقىلدار وسى شايانداردىڭ بويىنان تابىلادى. جانە قولدان وسiرiلەتiن بەكiرە سەكiلدi قىمبات بالىقتار وسىمەن قورەكتەنسە، تەز ۇلكەيەدi ەكەن. سودان بولار، ارتەميا سالينانىڭ بiر كەلiسiنiڭ قۇنى 30-دان 100 دوللارعا دەيiن باعالاناتىن كورiنەدi.
بۇرىن ەشكiمگە بەلگiسiز بۇل جاندiكتەرگە دەگەن قىزىعۋشىلىق بەرتiن، قىتايمەن ەكi ارادا قارىم-قاتىناس باستالعاسىن پايدا بولعان. ءسويتiپ، كەيiنگi 7-8 جىلدىڭ iشiندە جان ادامعا كەرەكسiز، يەسiز جاتقان تۇزدى، سورلى كولدەر اياق استىنان بايلىقتىڭ كوزiنە اينالىپ شىعا كەلدi. ارينە، اقشا جۇرگەن جەردە مiندەتتi تۇردە iرi كاسiپكەرلەر، قولىندا بيلiگi بار شەنەۋنiكتەر مەن قۇقىق قورعاۋ ورىندارىنىڭ باسشىلارى بiرگە جۇرەدi. قولى جەتكەندەر قازiر تەز ارادا سول كولدەردi مەنشiكتەپ الىپ، ماڭايداعى ەلدi جولاتپاي، توننالاعان قىزىل شايانداردى شەتەل اسىرىپ جاتىر.
قىزىلقاقتاعى شۋلى وقيعا دا وسى ارتەميا ساليناعا بايلانىستى. بۇل اۋىل اۋدان ورتالىعىنان 120 شاقىرىم قاشىقتىقتا، وتە شالعايدا ورنالاسقان. اۋىلدىڭ قىزىلقاق اتانۋ سەبەبi, بۇل جاقتا وسى اتتاس ۇلكەن كول بار. قىزىل شاياندار وسى كولدە، شالعايداعى اۋىلداردىڭ جايى بەلگiلi. سوناۋ توقسانىنشى جىلداردان بەرi جۇمىسسىز وتىرعان قىزىلقاقتىڭ تۇرعىندارى اۋىلدىڭ iرگەسiنەن شىعىپ جاتقان بۇل بايلىقتى نەگە پايدالانباسقا؟ بiراق كولدi يەلەنiپ العان مىقتىلار ولاردى جولاتپاي قويعان. مiنە، بارلىق داۋ-جانجال وسىدان شىققان. بىلتىر شارباقتى اۋدانىنداعى كولگە تالاسقان جەرگiلiكتi تۇرعىندار مەن كۇزەتشiلەردiڭ اراسىندا اتىس تا بولعان.
ەگەر وسى كولدەردi مەنشiكتەگەن كاسiپكەرلەر توڭiرەكتەگi اۋىل تۇرعىندارىن جۇمىسقا تارتىپ، ەڭبەكاقىلارىن تولەپ وتىرسا، مۇنداي جانجال تۋماس ەدi. سونىڭ ءبارiن رەتتەپ، بۇلارعا توبە بي بولاتىن اكiمدەردiڭ ءتۇرi اناۋ. ولار ەشقاشان ەلدiڭ ءسوزiن سويلەمەيدi. ەرتەڭ كولدiڭ قۇرتى بiتكەن كۇنi, كاسiپكەر ءوز جونiنە كەتەدi. سول جەردە قالاتىندار – اۋىلدىڭ ادامدارى. بiراق ولار ەل iرگەسiندەگi تابىستىڭ يگiلiگiن كورە الماي زار. “اسپاننان كيiز جاۋسا دا، قۇلعا ۇلتاراق تيمەيدiنiڭ” كەرi وسى.
باياناۋىل اۋدانىنداعى جاڭاتiلەك اۋىلىنىڭ جانىنداعى كولدەن وسىنداي سۋ قۇرتى ءوندiرiلەتiنiن جازعان ەدiك. بۇل اۋىلدىڭ جiگiتتەرiنiڭ ەتتەرi تiرi. كولگە يە بولىپ جۇرگەن كاسiپكەرلەرمەن كەلiسiپ، قۇرتتى وزدەرi جيناپ تاپسىرادى. “العاشىندا 40 كەلiلiك بiر قاپ قۇرتتى بiزدەن 5 مىڭ تەڭگەگە عانا الاتىن. سوسىن عالامتوردى اشىپ كورسەك، قىتايدا مۇنىڭ ءار قابى بiزدiڭ اقشامەن 450 مىڭ تەڭگەنiڭ ماڭايىندا ەكەن. سوسىن كاسiپكەرگە شارت قويىپ، قىمباتىراق تاپسىراتىن بولدىق. وسىنىڭ ارقاسىندا، كەيiنگi بiر-ەكi جىلدا حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى بiراز كوتەرiلiپ قالدى” دەيدi اۋىل ازاماتتارى.
مۇنىڭ ءبارiن رەتتەيتiن – وبلىس پەن اۋدان اكiمدەرi. بiراق ولار ازiرشە ەش ارەكەتسiز. قۇدايدىڭ ءوزi بەرiپ وتىرعان وسى ريزىقتى جونiمەن پايدالانىپ، كاسiپكەرلەردi اقىلعا شاقىرىپ، اۋىل ادامدارىن جۇمىسپەن قامتيتىن-اق جاعداي. بiراق نەگە ەكەنi بەلگiسiز، جەرگiلiكتi بيلiك مۇنداي يگiلiكتi شارۋاعا باراتىن ەمەس.
ارناۋلى قىزمەت ورىندارىنىڭ بەرگەن مالiمەتiنە سەنسەك، وبلىس كولەمiندەگi 340 تابيعي سۋ كوزدەرiنiڭ كوپشiلiگi ءالi تولىق زەرتتەلiپ، يگەرiلiپ، ەشبiر زاڭدى تۇلعاعا بەكiتiلمەگەن. تۇزدى كولدەردەگi ارتەميا سالينا زاڭدى، زاڭسىز جولمەن اۋلانىپ جاتىر. وسىنىڭ سالدارىنان بىلتىر عانا بiر مارالدى كولiنەن 150 توننا ارتەميا سالينا زاڭسىز اۋلانىپ، قىتايعا جiبەرiلگەن. بىلتىر وبلىس بويىنشا وسى شايانداردى اۋلاۋعا 807 توننا كۆوتا بولiنگەن ەكەن. ال، بيۋدجەتكە تۇسكەن سالىق بار بولعانى 68,4 ميلليون تەڭگە. جەرگiلiكتi بيلiك ەندi شايانى بار كولدەردi كاسiپكەرلەرگە بەكiتiپ بەرiپ، ءار جىل سايىن 70 ميلليون سالىق تولەۋگە ماجبۇرلەمەك كورiنەدi. بiراق مۇنىڭ بارلىعى – ءالi قاعاز ءجۇزiندەگi شارۋا.
ارتەميا سالينا ءدال وسىنداي جولمەن اۋلانا بەرسە، ەندi بiرەر جىلدان سوڭ، ولار دا تاۋسىلىپ بiتەدi. ودان كەيiن ارينە، تابيعي كولدەردiڭ ەكولوگيالىق تەپە-تەڭدiگi بۇزىلادى. زارداپ شەگەتiن جەرگiلiكتi حالىق پەن دالامىزدىڭ تابيعاتى. ال، قازiر بۇل شايانداردىڭ ارقاسىندا كiمدەر بايىپ جاتقانى تاعى بەلگiسiز. تەك ايتەۋiر جەرگiلiكتi تۇرعىندار ەمەس ەكەنi انىق.
وبلىس باسشىلىعى نەگە وسىنى قولعا الىپ، سول شايانداردى وڭدەيتiن كاسiپورىندار اشپايدى؟ بiرiنشiدەن، جەرگiلiكتi حالىققا جۇمىس بولار ەدi, ەكiنشiدەن، قازىناعا دا ۇشان-تەڭiز پايدا تۇسەر ەدi. بiراق جاي ادامنىڭ اقىلى جەتەتiن نارسەگە، جوعارىداعىلاردىڭ ساناسى جەتپەي مە؟ وعان تاڭدانۋعا بولمايدى، بiزدiڭ قوعامدا زاڭدى تۇردە جاسالعان شارۋادان گورi, زاڭسىز ارەكەت جىلدام قولداۋ تاباتىنى اقيقات. بۇل دا – سونىڭ بiر مىسالى.
سايلاۋ بايبوسىن،
پاۆلودار وبلىسى
zhasalash.kz
پىكىر قالدىرۋ