«تۇيەمويناق، اقشىعاناق، قارت تورعايدىڭ قاناتى…»
kerey.kz
جۇمات انەسۇلى
«تۇيەمويناق، اقشىعاناق،
قارت تورعايدىڭ قاناتى…»
(دارىندى اقىن كەڭشىلىك مىرزابەكوۆتىڭ تۋعان جەرى تۋرالى ەسسە)
كەڭشىلىكپەن بالا كەزىمىزدەن تۇيەمويناقتا بىرگە وستىك. تۇيەمويناقتىڭ تابيعاتى ەرەكشە جەر.
توسىن قۇمىن وسى جەردەن ورتاسىنان قاق ايىرىپ ىرعىزعا قاراي وتەدى. قۇم ءىشى ارشا، توبىلعى،جيدە اعاشتارىنا تولى. ساعىز شاعىر، تاۋ جۋا دا وسىندا. وزەننىڭ بەرگى بەتىندەگى قۇم شاعىلدىڭ ۇزىندىعى جەتى سەگىز، ەنى ءۇش ءتورت شاقىرىمداي. وسى قۇم شاعىلداردىڭ كەڭشىلىك ەكەۋمىزدىڭ باسپاعان قۋىسى قالماعان شىعار. ەڭ قىزىقتى بالالىق داۋرەنىمىز وسى قۇمنىڭ ورتاسىنداعى تۇيەمويناق اۋىلىندا ءوتتى. كەڭشىلىكتىڭ ءۇيى وزەننىڭ ارعى بەتىندەگى كورتوعايدى قىستايتىن. باستاۋىش مەكتەپكە كەڭشىلىك وزەننىڭ ارعى بەتىنەن كەلەتىن. ءبىر كۇنى وزەن جاعاسىندا تۇرسام، كەڭشىلىك قاسىندا ەكى ءۇش ادام بار، قالتىلداق قايىقپەن بەرگى بەتكە ءوتىپ كەلە جاتىر ەكەن. قايىق تولقىعان سايىن كەڭشىلىكتىڭ ويبايلاعان داۋىسىن ەستىپ تۇرعان مەنىڭ وعان كۇلگەنىم ەسىمدە قالىپتى.
قالاي دەسەك تە، بىرەۋلەرگە اقىندىق وسە كەلە داريدى، بىرەۋگە اقىندىق تۋعاننان، قانىندا بولادى. كەڭشىلىك بالا كەزىنەن اسەرشىل، سەزىمتال ەدى. كەڭشىلىك ءوزىنىڭ بالالىق شاعىنداعى اسەرلەرىن جۇرەگىندە ماڭگىلىك ساقتاپ قالىپتى. كەڭشىلىك بالالىق شاعى تۋرالى، زامانداستارى ءبىز تۋرالى،
تۋعان جەرى تورعايعا تالاي تاماشا ولەڭ ارناعان اقىن.:
«كورتوعايدان» كەشكىلىك ءبىر توپ بالا،
جيدەك ىزدەپ،كۇندەر- اي، قىر تاپتاعان.
ادىرلاردان ءارى الىپ كەتۋشى ەدى،
بۇرالاڭ جول بەلدەگى بۇلتاقتاعان…»
ءبىز، كەڭشىلىك سوعىستان كەيىن ومىرگە كەلگەن ۇرپاقتارمىز. ءبىز سوعىستان كەيىنگى تۇرمىستىڭ قيىنشىلىعىن كوردىك. جاسىمىز جەتپەي ۇلكەندەرمەن بىرگە ەڭبەككە ارالاستىق.. كەڭشىلىك وسى سوعىستان كەيىنگى ءداۋىردىڭ تىنىسىن، زامانداستارىنىڭ وبرازىن، ەلدىڭ كەلبەتىن جىرلارى ارقىلى، باللادالارى ارقىلى كەرەمەت سومداپ، ارتىنا ۇلكەن مۇرا قالدىرعان اقىن.
ماسەلەن، كەڭشىلىكتىڭ سوعىستان كەيىنگى اۋىل ءومىرىن سۋرەتتەيتىن «قىرمان باسىندا» اتتى اتاقتى ولەڭىنە توقتالا كەتەيىك:
«قىرىق توعىزىنشى جىلى قىرمانعا بارعانىم ەسىمدە،
تايىنشا جەتەكتەپ، تىرباڭداعانىم ەسىمدە.
قايراعىم دا جوق، وراعىم دا جوق قولىمدا،
كۇن قۇلاپ كەتكەن بەسىنگە،
قۇردان -قۇر بارعانىم ەسىمدە.
كەشكە جاقىن، دالا سالقىن،
ورىپ العان ەگىستىك قارا بارقىن،
جانىمدا حايدوللا بار،
حايدوللا قارا نارتىن..
سارعايعان ساباننىڭ تورسىقتاي ءدانى تىرسىلداپ،
بەلى شويرىلسادا حايرەكەڭ،
باۋدى تىزگىندەپ ءجۇر ىرسىلداپ.
كۇن قاعىپ ابدەن بوزارىپ كەتكەن كويلەكتەن،
توبىلعى مايداي تامادى تامشى شىم -شىمداپ.
وراق اياقتالعان،
كۇز تاياپ قالعان
بارماقتاي ءداندى كورىپ،
حايدوللا توياتتاعان…» («قىرمان باسىندا» ولەڭىنەن ءۇزىندى)
كەڭشىلىكتىڭ بالاق شاعىندا كورىپ سۋرەتتەپ وتىرعان بۇل كەزەڭى ماعان جاقسى تانىس ەدى. كەڭشىلىكتىڭ «ەگىستىك» دەپ وتىرعانى، اۋىلدا ول كەزدە شاعىن تارى القابى بولدى.سونى كۇزدە كولحوز جيناپ الاتىن. كەڭشىلىكتىڭ وسى جىرىندا اتالىپ وتىرعان كەيىپكەر حايدوللا كۇزەتشى ەلگە ەسىمى بەلگىلى جىرشى ەدى. بۇل جىردىڭ ءبىر ەرەكشە قاسيەتى، ونى وقىپ وتىرىپ، حالىقتىق ءداستۇرلى اندەردىڭ ىرعاعىنا ءتۇسىپ، ىڭىلداپ ءان ايتقىڭ كەپ كەتەتىندىگىندە. بۇل ولەڭنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشە قاسيەتى، اقىننىڭ سوعىس جىلدارىنان كەيىنگى ءومىرىن شىنايى تۇردە كوز ادىڭا الىپ كەلە الاتىن پولوتنولىق سۋرەتكەرلىگىندە. جوعارىدا سوعىستان كەيىن تۋعان ۇرپاقتاردىڭ تاعدىرى تۋرالى ايتىپ كەتتىم. ءبىز تىرشىلىكتىڭ قادىرىن ەرتە بىلدىك، ەرتە ەسەيدىك. ەرتە ەسەيگەنى عوي، «جولدا» اتتى ولەڭدى كەڭشىلىك بالاڭ مۇرتى جاڭا شىعىپ كەلە جاتقاندا جازعان. بۇل ولەڭدە جاس بالانىڭ فەرمادان كولحوز ورتالىعىنا وگىز اربامەن ماي اكەلە جاتقانداعى، وگىزگە يە بولا الماي كورگەن «قورلىعى» سۋرەتتەلەدى.
«قايقيعان قىردىڭ قارساڭى- اۋ، دەيمىن،
سارى كىدىر وگىز شارشادى- اۋ، دەيمىن،
ءبىر بىلەم شۇيگە،بىرىككەن جيدە،
جەلكەسىن ءسىرا، شانشادى -اۋ، دەيمىن،
جازدىڭ ءبىر جولى قيىن شاعىندا،
ىردۋان اربا ىڭىرسىعاندا.
ۇرگەدەك شىركەي ءۇيىر بوپ قونىپ،
وگىزدىڭ ىلعال قۇيىمشاعىنا.
شىلدەنىڭ شىبىن شىركەيى شالدۋار،
قۇيرىعىن قاعىپ، ۇركەدى جانۋار.
شالقايىپ كەتىپ، شىڭىلتىر اسپان،
ساۋلەسىن ساسكە بۇركەدى ءسارۋار…» (ولەڭنەن ءۇزىندى).
بۇل جىرداعى كۇن شىجعىرعان ىستىق كۇنى قۇمدى جولمەن سونا شىركەيدەن مازاسى كەتىپ كەلە جاتقان وگىزدىڭ بەينەسى عاجاپ سۋرەتتەلگەن. ءسوزدى ويناتۋ ارقىلى سۋرەتتەلگەن جول وقيعاسىنىڭ ديناميكاسى وقىرماندى وزىنە ەرىكسىز تارتىپ وتىرادى.
سوعىستان كەيىن تۋىپ، تۇرمىستىڭ تاۋقىمەتىن كورگەن بالالاردىڭ پسيحولوگياسىن، ايقاي، دورەكى بريگاديرلەردەن قىسىم كورگەن جاس كەلىنشەكتەردىڭ وبرازىن كەلىستىرىپ سومداعان كەڭشىلىكتەي سۋرەتكەر جوق تا شىعار. كەڭ اقىننىڭ سول كەز تۋرالى جازعان «كوشۋ اتتى باللاداسىن كۇرسىنبەي، كوزىڭە جاس الماي وقۋ دا مۇمكىن ەمەس!
«…سىقىرلاپ بىلعارى ەرى تاقىمداعى،
ءبىر كەزدە اربامىزعا جاقىندادى.
جەڭەشەم بەت جىرتقان جوق، كەشىككەن سوڭ،
كىناسىن ءۇنسىز عانا ماقۇلدادى.
-ءاي ،بالا ەشتەڭە جوق جاسقاناتىن،
سەنەن كەم بە، باسقا ۇل، باسقا قاتىن،
بار، كۇركەگە تىگە بەر،قوسقا اپارىپ،
سەندەيىندە جىگىتتەر تاس جاراتىن.
جەڭگەڭمەنەن ەكەۋمىز قىستاۋعا اناۋ،
تۇقىم جيناپ قايتامىز، كەشكە جاقىن!…
جان- جاعىمدا يەن قىر دالا جاتىر،
جەڭگەم ماعان جاۋدىرەپ قارادى اقىر.
الا وگىزدى اتتى ادام جەتەككە الىپ،
ەسىز جاتقان قىستاۋعا بارا جاتىر…». بالانى تاستاپ، يەسىز قىستاۋعا بەت العان بۇل ەكەۋدىڭ بەينەسى، تەك بالانىڭ عانا ەمەس، سىرت كوز بولىپ وتىرعان وقىرماننىڭ دا جۇرەگىن سەلت ەتكىزەرى ءسوزسىز.
1959-جىلى توسىننىڭ ارعى شەتىندە اۋدانداعى ونشاقتى شارۋاشىلىقتىڭ ءبىرى بولىپ، سوۆحوز اشىلدى. ورتالىعى اقشىعاناق بولدى. تۇيەمويناقتاعى ورتا مەكتەپ اقشىعاناققا كوشتى. سودان باستاپ، كەڭشىلىك، سەرىك، مەن سوۆحوزدىڭ ورتالىعىندا وقىدىق.
كەڭشىلىكتىڭ سول كەز تۋرالى جازعانى.:
«تۇيەمويناق، اقشىعاناق،-
قارت تورعايدىڭ قاناتى…». بۇل جولداردا اقىننىڭ تۋعان جەرىنە ساعىنىشى دا، ماقتانىشى دا بار. اقشىعاناق جانگەلدى اۋدانىنىڭ ەڭ تۇكپىرىندە، اقتوبە وبلىسىنىڭ ىرعىزىمەن شەكتەسىپ جاتقان جەردە تۇر. سودان -اۋ، كەڭشىلىكتىڭ اقشىعاناق تۋرالى، تۋراسى توسىن قۇمى تۋرالى;
«شالقاردان ىرعىز ارقىلى،
تورعايدان تارتساڭ – نۇرامەن.
توسىننىڭ ورعىل سار قۇمى،
تومسارىپ جاتقان ءبىر الەم.
ءبىر شەتى -اناۋ ۇلىقۇم،
ءبىر شەتى -مىناۋ «بالاقۇم»،
ءبىر شەتى ايبىن ۇلىتاۋ،
ءبىر شەتى -ايدىن ارالىم.
جيەكتەپ قۇمدى قارت تورعاي،
القىمى كەپپەي اعاتىن…» دەپ سالماقتى سۋرەتتەپ شىعاتىنى بار.
كەڭ اقىننىڭ العاشقى جيناعىنا ەنگەن «اۋباكىر تۋرالى باللاداسىن»، «اق كويلەك» اتتى جىرىن وقىعاندا وسى اقشىعاناق ەسكە تۇسەدى. اۋباكىر «سەرىنىڭ» شىنىندا دا كەڭ اقىن سۋرەتتەگەندەي ءىس ارەكەتى ەل اۋزىندا جۇرەتىن كىسى ەدى. اقشىعاناق سوۆحوز ورتالىعى بولىپ، ەڭبەككەرلەرگە شاتىرلى ءۇي سالىپ بەرىپ جاتقاندا، اۋىلدىڭ ىرعىز جاق بەتىندە كيىز ءۇيىن تىگىپ الىپ، ىسمەرلىگىمەن كوزگە ءتۇسىپ جۇرەتىنى مەنىڭ دە ەسىمدە. كەڭ اقىننىڭ «اۋباكىر تۋرالى باللاداسى» بىلاي باستالاتىن:
«اۋباكىر جالقى، اكەدەن جالعىز اۋلەتى،
اۋباكىر اۋەي،اق كوڭىل جىگىت، اۋلەكى.
الباردا قوي كوپ، اۋلادا توي بوپ جاتاتىن،
ون ساۋساعى ونەر، قولىنىڭ كىرى داۋلەتى.
اۋباكىر سالسىن، اۋەلەتىپ ءبىر ءان سالسا،
توپقا دا بارسىن، تويعا دا كىرسىن، تامسانسا،
ەل اقتاپ كەتىپ، اپتالاپ كەيدە كەلگەندە،
ايەلى جۇرتقا باستاڭعى بەرىپ، قارسى السا،
قيمىلىنا ءبىر ريزا بولماي، ايتەۋىر،
ۇرماي تىنبايتىن، قولىنا ءبىر قامشى السا..
ەر تۇرمان جاساپ، تارامىس تارتىپ، تاسپا ءورىپ،
كەلىنشەكتەردىڭ قاسىندا ءجۇردى قاس كەرىپ.
بايعازىعا دا بايتال مىنگىزگەن اۋباكىر،
باسەكەلەردە باس الىپ، جانە ءباس بەرىپ…» دەپ اقىن باللاداسىنىڭ باس كەيپكەرى اۋباكىردىڭ وبرازىن سان قىرىنان شەبەر سومداپ وتەدى. بۇل باللادانىڭ اياعى وتە ايانىشتى درامامەن تۇيىندەلگەن.
«ءار ۇيگە تاراپ، قۇساۋىزى مەن قىشقاشى،
ايەلىن الدى، ايەلى ولگەن تۇستاسى…».دەپ. وسى باللادانى اياقتاعاندا اۋەلدە اكەدەن جالعىز، سان قىرلى ونەرىمەن ەلگە سىيلى دا، اۋەي بولعان اۋباكىردىڭ ارتىنا ۇرپاق قالدىرا الماي ومىردەن وتە شىعۋى وقىرماننىڭ سەزىمىنە ينە قادالعانداي اسەر ەتەرى ءسوزسىز. ونىڭ باستى سەبەبى بىزگە سونشالىقتى قازاقى تاعدىردىڭ شىنايى، كوركەم تىلمەن سۋرەتتەلگەنىندە بولۋى كەرەك. قازاق ادەبيەتى تاريحىندا اقىن كەڭشىلىك مىرزابەكوۆتىڭ باللادالارى وزىندىك ايشىقتارىمەن لايىقتى ورىنىن العان. كەزىندە كەڭ اقىننىڭ جاقسى لەبىز ايتىلىپ، ماقتالعان باللادالارى مەن جىرلارى، پوەمالارى بىرشاما باشىلىق. سونىڭ ىشىندە مەن جاقسى كورەتىن باللادالارى «تولەۋتايدىڭ ءتورت قىزى» مەن «اق كويلەگى».
كەڭ اقىننىڭ «تولەۋتايدىڭ ءتورت قىزى» اتتى باللاداسى «اۋباكىر تۋرالى» باللاداسىمەن «تۋىستاس»، «تاعدىرلاس»، جانىڭدى « وت شالدىرماي» ورتەيتىن شىعارما. ۇلى جوق، كوپ قىزدى وتباسىنىڭ قازاقى تاعدىرى تۋرالى. باللادا:
«سوعىس ءبىتىپ، سولدات كەلىپ جاتقان كەز،
ەل مەيرامعا، ەن مەيرامعا باتقان كەز.
بىزگە كورشىتولەۋتايدىڭ ءتورت قىزى،
بويجەتكەن كەز، شەتتەرىنەن بوپ كەربەز…» دەپ باستالادى. بۇل باللادا شاعىن بولعانىمەن، سول كەزدەگى سوعىستان كەيىنگى ءومىردىڭ شىنايى، قاز قالپىندا شەبەرلىكپەن سۋرەتتەلەتىنى سونداي،تولەۋتاي مەن ونىڭ ءتورت قىزىنىڭ تاعدىرلارىنا ءىشىڭ اۋىرىپ، سولارعا تىلەكتەس بولىپ، سول ءومىردىڭ اراسىندا ءوزىڭ جۇرگەندەي حالگە تۇسىرەتىنى بار. تولەۋتايدىڭ ءۇش قىزى «ءبىرى شولاق، ءبىرى مولاق، ءبىرى اقساق كىسىلەرگە تيسە دە، باللادا سوڭىندا وقىرماننىڭ دا جۇرەگىن لۇپىلدەتەر مىنانداي جولدار بار:
«كەلەر جولى كۇيەۋىمەن كەلدى ۇلداي،
قولدارىندا ۇلدارى بار بالعىنداي،
«سۇيەگىنە تاڭبا سالعان» قىزىنىڭ،
ءسۇيىپ ۇلىن، توكەڭ مەيىرىن قاندىردى اي!
عايىپ بولىپ قاپا كوڭىل بۇلتاڭى،
قوس كۇيەۋىن قارسى اپ جاتتى بۇل تاعى.
كۇبىرلەدى «كۇيەۋلەرىم سوعىسقا،
بەردى، بەرسە اياق قولىن نامىس پا.
ال، ايتپەسە، جىگىتتەردىڭ سۇلتانى!…»
بۇل باللادا سوڭىندا ايتىلعان تولەۋتايدىڭ ىشكى ءسوزى.، ءپالساپاسى! ادام تاعدىرى وسىنداي فيلوسوفياسىمەن قۇندى. ال، سول ءومىردىڭ شىندىعىن قاپىسىز جەتكىزىپ تۇرعان اقىننىڭ شەبەرلىگىن ايتساڭىزشى! اقىن كەڭشىلىك مىرزابەكوۆتىڭ جىرلارى، باللادالارى سوعىستان كەيىنگى قازاق ءومىرىنىڭ تۇتاستاي كوركەم پولوتنوسى ءتارىزدى سول ءداۋىردىڭ شىنايى سۋرەتىن، كەيپكەرلەرىن كوز الدىڭىزدا دالمە ءدال ەلەستەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
اقىن كەڭشىلىك مىرزابەكوۆتىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ تەرەڭ سىرى، ءمانى، تامىرلى وزەگى ونىڭ تۋعان جەرىنىڭ تاريحىندا جاتىر. «…تۇيەمويناق، اقشىعاناق،
قارت تورعايدىڭ قاناتى» دەپ كەڭشىلىكتىڭ ءوزى جازعانداي، توڭقايمادا. تۇيەمويناقتا، اقشىعاناقتا تارحان شاقشاق جانىبەك باتىر بابامىزدىڭ، ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسى باسشىلارىنىڭ ءبىرى وسپان حاننىڭ ىزدەرى جاتىر. تۇيەمويناق، اقشىعاناق ءبىزدىڭ قاتارىمىزدىڭ، اقىن كەڭشىلىكتىڭ بالالىق قىزىق داۋرەنى وتكەن جەرلەر! سوناۋ تاريحتىڭ 16-جىلعى وقيعالارىن ەسكە الساق، ىرعىز جاقتان كەلگەن لاۆرەنتەۆتىڭ جازالاۋشى وتريادى پەن وسپان حاننىڭ ساربازدارى اراسىندا اقشىعاناقتا، تۇيەمويناقتا، توڭقايمادا ۇلكەن شايقاستار بولعان. ازاتتىق ءۇشىن، ەلدىڭ كەلەشەگى ءۇشىن بولعان وسىنداي بابالارىمىزدىڭ ەرلىگىن، اقىندارىنىڭ ەل اۋزىنداعى جىرلارىن باسقالار ۇمىتسا دا، تاريح، ەل ۇمىتپايدى.
جۇمات انەسۇلى، ادەبيەتتانۋشى، جازۋشى
پىكىر قالدىرۋ