|  |  |  | 

Көз қарас Тұлғалар Әдеби әлем

Торғайдан ұшқан көк торғай

Аян -Сейітхан Нысаналин, ақын, жазушы

Торғайдан ұшқан көк торғайunnamed (4)

(Журналист- жазушы, ақын Жұмат Әнесұлы туралы эссе)

Қазақтың Ұлы даласының қай пұшпағы болса да қасиетті, қымбат маған. Бірақ, тұнып тұрған тарихы тарау тарау Торғай топырағын  қаршадайымнан  бір басуға құмартып,  көптен ойда жүр еді.

Ақыры, реті келіп, «Лениншіл жас» (қазіргі «Жас Алаш») іссапарға жұмсады. Арқалық әуежайынан түсіп, Амангелді мен Жангелді аудандарын  армансыз аралап, сапар оңтүстікке қарай ойысты. Ойдым ойдым орман тоғай , қыр белеске ұласқан құмдауыт жазық басталып,төңірегі балхаш жасыл төбешіктерге толы ботакөз бұлақ бастаулар тынысты ашып, кеңейтіп жібергендей. Керімсал самал іштен тына күрсініп, жанға ерек рахат сыйлады.  Көз ұшындағы  көкжиекте бұлың бұлың бұлдыраған  жатаған жоталарға  қарадым. Қызыл шағыл шаңғыт жолдардан бұлтылдап пыр пырлай сары бауыр  бұлдырықтар ұшты.Көк кіндігіне қадалып қалғандай таң торғайы бозторғайлар безілдеп, тәтті әуен төкті. Аспан шайдай ашық. Күн жарқырап тұр.

Кеңшар басшысы:

-Қызбелді көріп отырсын деп, киіз үйдің есігін солай қаратып тіктірдім -деді келе жатып әзілдей. Ризашылығымды білдіріп, мырс еттім.

Ал, мен үшін жыр перісі Нұрхан Ахметбеков сиқырлы бір сұлу әлем, сұлу елес. Бала кезімде әне бір жылы Жетімтауға тұңғыш рет кино келді.  Дуалға керілген ақжайма жанданып, Амангелді арғымағымен ойқастап  өткенде бала қиялына қанат біткендей болып еді. Содан бері сағынышты сүйіспеншілікке айналған  аймақ бұл.

Сырағаң (Сырбай Мәуленов) пен Ғафаң (Ғафу Қайырбеков) өмір кешкен  өлке менің көкірегіме ән күй болып, күмбірлеп солай кіріп еді.  Мектепке алғаш барғаннан бастап, Ыбырай Алтынсариннің «Кел, балалар, оқылығы» жатталып,

құлақта жез қоңыраудай сыңғырлап тұрғаны әлі. Оның қадіріне жеттік пе? Әлде…

Сөйтіп жүргенде Кеңшілік Мырзабеков пен Серік Тұрғынбеков кездесті.

Әріптестер ішінде үзеңгілес болуға жарайтын марқасқа жігіттер еді. Кеңшілік мәңгілік ғұмыр жырға айналып, бізге ауыр аманат арқалатып кетті.Осылай әрі сәрі күйде қалып, қамыққан сәтте Жұмат Әнесұлы жолығып, өлеусіреп өше бастаған  сағыныш оты қайта лаулады, әңгімесі  құлақ құрышын қандырды. Суретшілігінен сыр шертті, ақындық әлеміне сүңгітті. Сөз майын тамызып, құлақ құрышын қандырды. Онымен жиі жиі ханқамауда (шахмат)жан беріп, жан алысқан жекпе жек үстінде бірде жеңіп, бірде жеңіліп, уақытты сыныптай сырғытып өткізген кезіміз болды. Жансая Әбдімәліктің  Академиясы бізге еңселі есігін ашты.

Торғайда бірде облыс ортлығы болып, бірде жабылып, беймаза күй кешіп, қаңырап қалған. Алаш орданы туын тіккен Сарыарқаның дарбазасындай Семейде сөлекеттікке тап болып, тоз тозы шыққан шаңдары, сар даланың мұңды ақселеуінің басына қонғандай. Алтын мен мысты құшағына сыйғыза алмай жатқан Ұлы Ұлытаудағы Жезқазғанның түрі анау!unnamed (3)

Бетті күйдіріп, тура тіліп айтатын Ғ.Боқаштың «  миллион тұрғыны бар Стамбұл мен дәл сондай халқы бар Қазақ елін салыстыра айтқаны маған көп ой салды. Аяулы Алаш қайраткерлерінің ордасы болған Торғай жерінің орталығы болған Арқалық қаласынан аялы алақанымыздың жылуын аяғанымызды Алла кешіре ме?

Біз бірді айтып, бірге кеткелі отырған жоқпыз. Менің әріптесім Жұмат ӘНЕСҰЛЫ осы Торғайдың, Арқалықтың азаматы. Азамат дейтін себебіміз,кезінде  осы Торғай облысы жабылғаннан кейін, Торғай жерінің, Арқалық қаласының әлеуметтік жағдайы күрт төмендеп кеткенін республикалық басылымдарда баса  жазған тілді, журналист жазушы.

Қанатты пырақ мінген Ол  әр жанрға  әзiл сықақ,  жыр мен эссеге аялдап, қазық қағып,шабыт шаңқан бозына  бір жақты шідер салуға болмайтынын түсініп, тұлғатануда ғылымдық, танымдық  маңызды мақалалаларын  жариялап жүргені құптайтын жемісті жол. Әйтпесе, ол тарих тамырына терең көп үңіліп, зерделейді. Ағалары мен замандастарына келгенде шешен сөйлейді. Өз қолтаңбасы бар зерделі зерек, шеберлік шыңына көтеріліп, іңкәр ізденісін жалғастырып келе жатқан жазушы. Дарын дәнегіне дәніккен  оқырманның аз жылда «»Желтоқсаннан кейін», «Мақтанышы елімнің», «Езу тартар», «Ұлтына ғұмырын арнаған тұлға», «Күлдір дүлдір және сырлы мұң», «»Алаш туын көтергендер» атты кітаптармен қауышуы үлкен еңбекқорлықтың дәлелі.

Ж.Әнесұлы өзінің «Ұлтына ғұмырын арнаған ұлы тұлға» атты  еңбегінде 1923-жылғы қаңтардағы «Еңбекші қазақ» үнжариясында шыққан  Сәкен Сейфуллиннің  « …Өзге оқыған мырзалар шен іздеп жүргенде,қорлыққа шыдап, құлдыққа көніп, ұйқы басқан қалың қазақтың ұлттық намысын жыртып, ұлттың арын жоқтаған патша заманында жалғыз ақ Ахмет еді…» дейтін парасаттыда, пайымды пікірін мысалға келтіре отырып, ұлы ұстаздың өнегелі өмірі мен шыңыраудан рухани қазына шығарған шығармашылығына кеңінен тоқталып өтеді. Оның Нұрмағанбет атасы туралы да топшылауы ден қойғызады « Балуан Шолақ ғадетінде зорлық зомбылық дегенді жақтырмаған, бірақ, елдің ашу ызасына шыдай алмай, отаршылардың әлімжеттік әрекеттеріне қарсы күресу ниеті пайда болады. Содан орыс казактарының жазасын беруді ойластырған. Бір күні көптеген арбамен шөп тиеп селоға апара жатқан казактармен кездесіп қалады. Сол жолы Балуан Шолақ бір өзі көп казакты ұрып соғып, қол аяқтарын байлап, солардың өрістегі сексен өгізін айдап кетіп қалады. ХХ-ғасырдың бас кезінде Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынұлы отаршылдыққа қарсы ашық саяси күресін бастаса, сол кезде Балуан Шолақ орыс қарашекпенділерінің жергілікті қазақтарға көрсетіп жүрген озбыр істеріне қарсы бұдан бұрын адам естімеген күшпен қайрат көрсетіп, қарашекпенділердің бетін бір уақыт қайтарып тастаған». Расында, Ж.Әнесұлының Балуан Шолақ туралы жазған осы хикаятында ұлт батырының, ақын композиторының айқын образы бар еді.

Жұмат Әнесұлының кезінде   С.Мұқановты, С.Мәуленовті, Ғ.Қайырбековті қарсы алып, сол кезде көңілге түйгендерін жазған естеліктері де көңілді қанаттандырып жіберетіндей деңгейде әдемі шыққан дүниелер. Ол қаламгер зертханасынан хабар бере отырып, тыныс тіршілігін де ұмытпай, еске сала кетеді.

Мәселен, осы кітапқа енген Жұмат Әнесұлының «Торғайға келген Сәбит Мұқанов» атты естелік хикаяитында Сәбеңнің өзінің бір әңгімесінде «Мөлдір махаббат» романына осы Қызбелде болған ғашықтық оқиғасы себеп болғанын айтады. Жұматтың  Сәбең туралы естелігінде мынандай жолдар бар:

«…Жазушы Сәбит Мұқанов  жылы  шыққан «Адасқандар» арқау болса, кейін жылы қайта өңделіп «Мөлдір махаббат» деп аталған осы романына негізінен Торғай елі деп аталған  ауылдың тумаларының  арасындағы махаббат  оқиғасы себеп болған. Шығармадағы кейіпкерлер Бәтес, Бүркіт, Мүсәпірдің  прототиптері тарихта болған қызбелдіктер Бәтима Мұқашқызы, Сұлтанбек Әбеуұлы, Мұстафа Көшекұлы. Яғни,  осы «Мөлдір махббат» романының басты кейіпкерлері өмірде болған адамдар. Олардың жастық шақтары сол ауылда бірге өткен. Ер жете келе Бәтима мен Сұлтанбек бір біріне ғашық болған. Бірақ, бұлар туыстығы жағынан жақын болып, ағайындары қосылуға рұқсат бермепті. Сұлтанбек көрікті жігіт, әрі ақындығы болған екен. Оның жазғандары әлі қолда бар» деседі».

Жұматтың айтуынша Сәбит Мұқанов Сырбай Мәуленовтің мерей тойына бірге келгенде Қызбелге арнайы  соғыпты. Сонда Сәбең Қызбелдегі «Қыземшек» деген жерді көріп тұрып, Сәбең: «Апыр ай, ә! Кезінде роман жазып жүргенде бұл жерді бұрын көрмесемде, қолмен қойғандай -ақ суреттеген екенмін» деп өзіне өзі разы болған екен. (Жұматтың сол естеліктегі сөзі. Автор).

Жұмат Әнесұлының осы кітапта жыр тұлпары Сырбай Мәуленов туралы жазған естеліктері, танымдық мақалалары да бір төбе.Оның бәрін әрине бұл шағын мақалада тізіп жатпаймын. Дегенмен, сондағы Сырбай Мәуленов туралы мына бір жолдарды мысалға келтіре кетейін:

«…Бүкіл адамзатқа зардап шектірген алапат соғыс кезеңіне арналған өлең жырларды оқып отырып, толғанасың, күйінесің, күрсінесің.Сырбай Мәуленов поэзиясы соғыс құрбандарына мәңгі тұрғызылған ескерткіш тәрізді. Сырағаңның туындылары  сондықтан көздің ұясынан жаңа шығып,  жерге тамбай, қатып қалған көз жасының бір түйір тамшысы сияқты әсер қалдырады қашанда»… Тамаша пікір.

Күні кеше ғана құлын тайдай тебісіп, тел өсіп, өнер өлкесіне  еркін қанат қаққан  замандас туралы  тебірене толғаy оңай  шару емес.  Бұл әркімге азаматтық жүк артады. Кеңшілік -Жұмат егіздің сыңарындай болғандығы былайғы қаймана жұртқа қызық көрінетіндігі   рас.  «Ұлт ақыны атанған Кеңшілік», «Кеңшіліктің бала кезіндегі айтқан бір сөзі» атты Жұматтың біраз естеліктері мен хикаяттары республикалық басылымдар арқылы оқырмандарға жақсы таныс. Олардың барлығы дерлік Жұматтың кітаптарына енген.

«…Біздің балалық шағымыз бір ауылда, бір мектепте өтті. Осы күні Кеңшіліктен (Мырзабеков) естігенім мен көргенімді саралап отырсам,  оның әуелден арқалы ақын екенін, анадан туа бітті қанымен, жaнымен  ақын болып туғанын  байқауға болатын еді…» дейді Жұмат «Кеңшіліктің бала кезінде айтқан бір сөзі» атты эссе естелігінде. Одан әрі сол естелікте « …Ол оқуға ыждағатты болып еді деп айту қиын., бірақ, , құдайдың құдіретімен туғаннан ақын болып жаралған  жан өте сезімтал- тын. Сондықтан ес біле бастаған шағынан бастап ол көргендерін, естігендерін кинолента тәрізді  ми қабатына қабылдай берген, сіңіре білген, есінде сақтай берген, яғни, он сегізге толғанда  оның оқығанынан, жадына тоқығаны  көп еді…»деп жазылған онда . Жұмат Әнесұлы Кеңшілік Мырзабековтің шығармаларындағы бүгінде сирек қолданылатын әдеби сөздерді талдағанда да біраз әдебиеттанушылардың алдын ораған.

Жұмат Әнесұлының бүгінге дейін баспадан жеті кітабы басылып шықса, олардың ішіндегі танымдық мақалалардың біразы А.Байтұрсынов, С.Мәуленов, Ғ.Қайырбеков, Н.Ахметбеков, К.Мырзабеков тәрізді қазақ поэзиясындағы белгілі тұлғалардың өмірі мен шығармаларын зерделеуге арналған. Олар сонысымен құнды. Жұматтың сол жеті кітабының бірі «Жұматтың ғазелдері мен әзілдері» деп аталады.  Ондағы өзіндік айтар ойы бар, қысқа да, нұсқа өлең жырлары назар аударарлық дүниелер. Әсіресе, сондағы «Татыр мен Үрпек арасы» атты тарихи хикаятын ерекше атап өтуге болады. Онда сонау 16-жылғы Ұлт азаттық көтерілісінің тәп тәуір суреттері көз алдыңызға келеді. Сондықтан, өлең жырлары бірнеше кітапқа енген, елге тараған  Жұматтың ақындық қырына тоқталмасқа біздің арымыз да жібермес еді.

Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйініне келсек, Жұмат өнерге кездейсоқ келген жоқ. «Сегіз қырлы, бір сырлы» жан кeудесі қазнаға толы қайраткер қаламгер.  Оның сурет саласының  қыр сырын меңгергені бір төбе.  Әдебиеттің айбынын асырып, айдынын жарқыратып ашуы  да ұзақ әңгіме арқауы. Оның көп төл кітабынан шабыт шуағы шашырайды.  Алған әсер мол, түйген тәлім зор. Құдай бұйыртса, Жұмат жүрек сөзін айта береді әлі. Әрқашан оқушыңды тосын тақырыппен назарын аударып, қуанта бер. Жазар көбейсін, Жұмат!

«Сарыарқаның желі қандай екпінді,

Сар қаңбақты домалатып барады.

Сарыарқаның қыздары қандай, текті үнді,

Сөздері өткір, өңменнен өтіп барады.

Сарыарқаның белдері қандай әдемі,

Жайлауға жол арқадан асып барады.

Ақбоз үйден шыққан жаңа бұраң бел,

Қиық көзбен жымиып маған қарады»

(«Жұматтың ғазелдері мен әзілдері» кітабынан)

деп жырлаған ақын орта жолда қалмас -ау!  Тағы бір арнап айтар сөз, ол Жұмат Әнесұлының тек шығармашылығымен ғана емес, мінезі де ешкімге ұқсамайтын жан. Әңгімесіне қарасаң, Жұмат көкте қалықтап жүрген адам тәрізді. Бұл мақала эссені «Торғайдан ұшқан көк торғай» атауымның да себебі сол.

 

Аян -Сейітхан НЫСАНАЛИН, ақын,жазушы,сыншы                                                                                                                                                            kerey.kz

Related Articles

  • САРБАС РУЫ ЖӘНЕ САРТОҚАЙ БАТЫР

    Тарихты түгендеу, өткеннің шежіресін кейінге жалғау – атадан балаға жалғасқан ежелгі дәстүр. Шежіре, ұлт-ру, тайпа тарихы – атаны білу, арғы тарихты білу болып қалмастан ұлттың ұлт болып қалыптасуы жолындағы бастан кешкен сан қилы оқиғалары мен ауыр тағдырынан да мол дерек береді. Шежіре – тұтас халық тарихының іргетасы ғана емес, ұлт пен ұлыс танудың әліппесі  саналады. «Қазақ халқы 200-ден аса рудан құралса да әр рудың өз шежіресі болған. Шежірешілер жүз, тайпа, ру, ата тарихын терең талдай білген»(1). Патшалық ресейдің дәурені аяқталар тұста қазақтың мемлекеттігін қалпына келтіруді мақсат тұтқан Алаш көсемі Әлихан Бөкейхан (1866-1937) алғашқы болып қазақ тарихының қажеттілігін алға тартып, башқұрттың әйгілі ғалымы Уәлиди Тоғанмен кездесіпті. Уәлиди Тоған өзінің естелігінде: «Мен бірнеше

  • Герб ауыстыру мәселесі немесе «терістеу синдромы» қалай пайда болды?!

    Еліміздің гербін ауыстыру туралы Президенттің ұсынысы (о баста ұсыныс суретші-дизайнер мамандардан шыққан сияқты) тұтас қоғамда болмағанмен, әлеуметтік желілерде әжептәуір қарсылық тудырды. Бірақ, байыптап қарасақ, бұл қарсылықтың қазіргі гербтің қазақ үшін ерекше қастерлі немесе эстетикалық тұрғыдан мінсіз болуына еш қатысы жоқтығын аңғарасыз. Соңғы уақыттары, ауыр індетпен қатар келген қаңтар трагедиясынан бастап, халық айтарлықтай күйзеліске ұшырады. Қазақстанның еркінен тыс, соғысқа, басқа да себептерге байланысты болып жатқан экономикалық қиындық салдарынан халықтың әл-ауқаты төмендеді. Осының бәрі қазір қоғамда байқалып қалған «терістеу синдромына» түрткі болды. «Терістеу синдромы» – дұрысты да бұрысқа шығаратын, қандай бастамаға болсын қарсы реакция шақыратын құбылыс. Әлеуметтік психологияны зерттеушілердің пайымдауынша, осы құбылысты барынша күшейтіп тұрған фактор – әлеуметтік желілер. Яғни, алдағы уақытта

  • Үздік ойдың үзінділері

    Үздік ойдың үзінділері Арма әлеумет! Мен қазір таза академиялық ғылыми ортада жүрмін. Өзімнің неше жыл бойы жинаған білімімді, оқыған оқуымды, шетелдік тәжірибемді, интеллектуалды қарым-қабілетімді шынайы қолданатын қара шаңырақтың ішінде жүрмін. Алматының бәрінен бөлек мәдени ортасы ерекше ұнады. Алматы қала мен дала дейтін екі ұғымның түйіскен әдемі ортасы екен. Ойлап көрсем мен бақытты перезент, бағы жанған ұрпақ екенмін. Әкем тұрмыс пен жоқшылық, жалғыздықтың тауқыметін әбден тартып еш оқи алмадым, небәрі үш ай оқу оқыдым-, деп менің оқуымды бала күнімнен қадағалады, шапанымды сатсам да оқытам деп барын салды. Ал мектепте бақытты шәкірт болдым. Маған дәріс берген ұстаздарым кілең дарынды, қабілетті кісілер болды. Университетте және шетелде мен тіптен ерекше дарын иелеріне шәкірт болдым.

  • Самат Әбіш қалай “сүттен ақ, судан таза” болып шықты?

    Азаттық радиосы Саясаттанушы Досым Сәтпаев ҰҚК төрағасының бұрынғы бірінші орынбасары, экс-президент Нұрсұлтан Назарбаевтың немере інісі Самат Әбішке шыққан үкім “Қазақстандағы режим болашақты ойламайтынын көрсетті” дейді қазақстандық саясаттанушы Досым Сәтпаев. Сарапшының пайымдауынша, билеуші “элита” жеке істерімен және тасадағыкелісімдермен әуре болып жатқанда елде тағы бір жаңа әлеуметтік жарылысқа әкелуі мүмкін факторлар күшейіп келеді. СаясаттанушыРесей өзінің экономикалық мүдделері мен геосаяси жоспарларын кеңінен жүзеге асыру үшін Қазақстанның ішкі саясатына тікелей әсер етуге тырысып жатуы мүмкін деп те топшылайды. ПУТИН “ҚАУІПСІЗДІК КЕПІЛІ” МЕ? Азаттық: Сонымен ұзақ демалыс алдында осындай үлкен жаңалық жарияланды. Мейрам алдында, 19 наурызда қазақстандықтар мәжіліс депутатының постынан Самат Әбішке шыққан үкім жайлы білді. Мұның бәрінің байланысы бар ма әлде кездейсоқтық па? Досым Сәтпаев: Әңгімені бұл істің құпия

  • Христиан миссионерлерінің құмдағы іздері

    Орыны: Қашқар қ-сы; Жылы: 1933 ж; Аты-жөні: Қабыл Ахонд; Діні: христиан; Түсініктеме: Бұл жігіттің кейінгі есімі Қабыл Ахонд, христиан дінін қабылдаған алғашқы ұйғыр. Кейін діни сеніміне байланысты өлтірілген. Сурет еуропадағы миссионерлік музей архивінде сақтаулы. Аталған музейде жүздеген христиан ұйғыр өкілдерінің суреті сақталған. 1930 жылдары христиан ұйғырларына тұрғылықты мұсылмандар мен әкімшілік билік тарапынан қысым көрсетіле бастаған соң бір бөлімі миссионерлерге ілесіп еуропа елдеріне “һижраға” кетті. Алқисса Христиан әлемінің Қашқарияға баса мән беруі әсіресе Яқұп Бек мемлекеті кезеңінде жаңа мүмкіндіктерді қолға келтірді. 1860-70 жж. Қашқарияның Цин империясына байланысты көңіл күйін жақсы пайдаланған Христиан әлемі Үндістан мен Тибет арқылы Қашқарияға мәдени ықпалын жүргізе бастады. Олардың мақсаты бұл аймақты Ресей империясынан бұрын өз ықпалына

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: