Тарих Тұлғалар Қазақ хандығына 550 жыл
Тұғырыл ханның Нылқы шамғұн(санғұн), Еке(Үкі), Тайбұға деген үш ұлы болды. Нылқы шамғұннан тараған әулет Торғауыт, Қалмақ, Абақ-Сахара қатарлы ордалардың билеушілері болса, Тайбұғадан тараған әулет Сібір, Төмен хандықтарын биледі. Тұғырыл ханның інісі Жақа қамбының қызынан туған жиендер Ұлы Моғол ордасын, Қытайды, Иранды билесе, өзінің Құлағудан туған жиендері Иранды тағы дүбірлетті. Тұғырыл ханның ұрпақтарынан Қазан, Қажы-Тархан(Астрахан), Қасым хандықтарының тағына отырғандар да болды. Қырым хандығын билеген Тұғырыл хан ұрпақтары тұтас Жошы ұлысындағы барлық хандықтарды шеңгелінде ұстады. Жошы ұлысынан шыққан хандықтардың тәуелсіздігін қорғау жолындағы шайқастарды ұйымдастырушы болды.
Қырым хандығын билеген Тұғырыл ханның ұрпақтары
Қырым хандарының есімінің бәрінде Керей қосымшасы бар. Бұл туралы Орыс зерттеушілері екіге жарылады. Бірі, Қажы
-Керейді Тұғырыл хан әулетінен десе, бірі Шыңғыс әулетінен шықты деп есептейді.
1. Қажы-Керей (1438 — 1466)
2. Нұрдәулет-Керей (1466 — 1478)
3. Меңлі-Керей (1468 — 1514)
4. Қайдар-Керей (1475)
5. Жәнібек(Алтын Орда ханы Ахметтің жиені(1478 — 1479)
6. Мұхаммет-Керей(1514 — 1523)
7. Қазы-Керей (1523)
8. Сәдет-Керей (1523 — 1526)
9. Ислам-Керей (1526 — 1537)
10. Сахып-Керей (1532 — 1551)(1521 — 1524жылдары Қазан хандығының ханы болды)
11. Дәулет-Керей (1551 — 1577)
12. Екінші Мұхаммет-Керей (1577 — 1584)
13. Екінші Ислам-Керей (1584 — 1588)
14. Екінші Қазы-Керей (1588 — 1608)
15. Пәтіх-Керей (1596)
16. Тоқтамыс-Керей (1608).
17. Саламат-Керей (1608 — 1610)
18. Жәнібек-Керей (1610 — 1635)
19. Махмұт-Керей (1623 — 1627)
20. Инаят-Керей (1635 — 1636)
21. Бахадүр-Керей (1636 — 1641)
22. Төртінші Махмұт-Керей (1641 — 1666)
23. Үшінші Ислам-Керей(1644 — 1654)
24. Әділ-Керей (1666 — 1671)
25. Сәлім-Керей(қажы)- (1671 – 1704)
26. Мұрат-Керей (1678 — 1683)
27. Екінші Қажы-Керей (1683 — 1684)
28. Үшінші Сәдет-Керей (1691 — 1692)
29. Сапа-Керей(1692)
30. Екінші Дәулет-Керей (1699—1716)
31. Үшінші Қазы-Керей (1704 —1707)
32. Қабылан-Керей (1707 — 1736)
33. Үшінші Қара-Дәулет-Керей (1716 — 1717)
34. Төртінші Сәдет-Керей (1717 — 1724)
35. Екінші Меңлі-Керей (1724 —1739)
36. Екінші Пәтіх-Керей (1736 — 1737)
37. Екінші Саламат-Керей (1739 — 1743)
38. Екінші Сәлім-Керей (1743 — 1748)
39. Арсылан-Керей (1748 — 1756) (1767)
40. Ғалым-Керей (1756 — 1758)
41. Қырым-Керей (1758 — 1769)
42. Үшінші Сәлім-Керей (1764 — 1771)
43. Масығұт-Керей (1767 — 1772)
44. Төртінші Дәулет-Керей (1769)
45. Екінші Қабылан-Керей (1770)
46. Екінші Сахып-Керей (1772 — 1774)
47. Шаһин-Керей (1777 — 1785)
48. Екінші Бақадүр-Керей (1781-1785)
49.Сабаз-Керей ( 1787 — 1789)
50. Бақты-Керей (1789 — 1794)
Сібір хандығын билеген Тұғырыл хан ұрпақтары
Мар хан (1468—1480)
Абақ хан (1468—1495)
Мұхаммет-Тайбұға хан — (1495—1502)
Аңғыс хан (1502—1516)
Касым хан (1516—1530)
Едігер хан (1530—1563)
Бекболат хан — (1555—1563)
Сейтақ хан — (1583—1588)
Әли хан (1598—1616)
Бақадұр хан (1607—1616)
Есім хан (1616—1624) Торғауыт-Керейт тәйжісі Өрліктің күйеу баласы
Абылай-Керей хан (1628—1631) Қырым хан әулетінен.
Дәулет-Керей сұлтан, 1662—1665. Қырым хан әулетінен
Күшік сұлтан, Қырым хан әулетінен(1662—1664), Башқұрт көтерілісінің көсемдерінің бірі.
Абыға хан, Қырым хан әулетінен
Асан хан, Қырым хан әулетінен
Есім-Шөбек хан, Қырым хан әулетінен
Сұлтан-Мұрат хан – Қырым хан әулетінен әрі Қарақалпақ ханы.
Есмахамбет хан – Қырым хан әулетінен әрі Қарақалпақ ханы.
Төмен хандығын билеген Тұғырыл хан ұрпақтары
Абақ хан (1468—1495)
Мамық хан (1495—1496)
Ағалақ хан (1496—1505)
Күлік сұлтан (1505—1530)
Едігер хан (1530—1563)
Бекболат хан
Едігер хан (1555—1563)
Торғауыт ордасын билеген Тұғырыл хан ұрпақтары:
Абақ тәйжі. 1400 жылы таққа отырып, 20 жыл билік құрған.
Соған тәйжі Абақұлы. 30 жыл тақта отырған.
Баян башыр тәйжі Соғанұлы. 30 жыл тақта отырған.
Мақаш мерген тәйжі Баянұлы. 30 жыл тақта отырған.
Шұғам бұқа тәйжі Мақашұлы. 30 жыл тақта отырған.
Шеге тәйжі Шұғамұлы. 30 жыл тақта отырған.
Өрлік тәйжі Шегеұлы. 30 жыл тақта отырған. Сібір хандығының керей ханы Есім ханға қызын берді.
Жорықты хан Өрлікұлы. 35 жыл тақта отырған.
Қалмақ хандығын билеген Тұғырыл хан ұрпақтары:
Қорлық тәйжі Өрлікұлы. Ол торғауыт, дөрбіт, бұзау руларынан құралған Қалмақ хандығын құрып, өзі қалмақтардың билеушісі ретінде 11 жыл тақта отырған.
Шүкір тәйжі. 17 жыл тақта отырған.
Моншақ тәйжі. 11 жыл тақта отырған.
Аюке хан. 55 жыл тақта отырған.
Шақты жам. 8 жыл тақта отырған.
Серен дондық. 11 жыл тақта отырған.
Дондық амбы. 6 жыл тақта отырған
Дондық тәйжі. 20 жыл тақта отырған.
Ұбаш хан. 10 жыл тақта отырған.
Абақ-Сахара ұлысын билеген Тұғырыл хан ұрпақтары:
Дөт би. Еділде калған қалмақтарды 19 жыл билеген.
Ассарай Дондық-Амбыұлы. Еділде калған қалмақтардың Дөтбиден кейінгі билеушісі.
Дондық амбыдан Ұрандыл, Дөтби, Ассарай, Жаубасар деген 4 ұл Дәлек, Монығара деген екі қыз туады. Бұл Абақ-Сахара ұлысы 1930 жылға дейін өмір сүрді. Ұлыс Жем, Барын деген екі аймақтан тұрған.
Абақ Керей ұлысының төрт төбе биге дейінгі ақ тулы иелері:
Ер-Жәнібек Бердәулетұлы(сары)
Қожаберген батыр Жәнібекұлы(шұбарайғыр)
Байтайлақ батыр Бәйімбетұлы(шеруші)
Шәу жырау Апашұлы(ботақара)
Абақ Керейдің бейресми ханы:
Бөке батыр Жырғалаңұлы(молқы)
Абақ Керей ордасын Көгедай ханмен қатар билеген төрт төбе бидің ордасы:
Көкен би Мамытұлы(базарқұл) – Жұртбай би – Мәми би(бейсі) – Қанапия бейсі.
Топан би Сатайұлы(барқы) – Бапы би – Жақып би.
Бейсенбі би(ұлы күйші) Дөненбайұлы – Қара Оспан би – Закария бейсі.
Құлыбек би Жантеліұлы – Нашын би – Өміртай би(Биқажы). Арғы атасы би әрі батыр Қуандық Байғараұлы.
Абақ Керей ұлысының әрі онымен аралас отырған найман, уақтың ортақ ханы:
Оспан батыр Сіламұлы(молқы). 7 жыл хан болды.
Мұрагері Шердиман Оспанұлы. Хан атанбағанымен әкесінің күресін жалғастырды.
Әлемнің әр тарабын билеген Тұғырыл хан жиендері
Тұғырыл ханның қызы Тоғыс қатын мен інісі Жақа қамбының қызы Сорғақтан бикені Шыңғыс ханның ұлы Төле жар етті. Төле өлген соң Тоғыс қатынды Құлағу алды. Сорғақтан бикеден Ұлы Моғол ордасының ұлы ханы Мөңке, Юан патшалығын құрған Құбылай хан, Иранды билеген Құлағу хан, Ұлы Моғол ордасының ұлы ханы Арықбөке туады.
Орыс ішіндегі керей әулеттерінен:
Анатолий Тихонович Керей (1923-1990) – кеңестік барлаушы және барлаушы, мемлекеттік қауіпсіздік генерал-майоры.
Александр Алексеевич Керей(1833-1910) – орыс атты әскер генералы, көрнекті славянофиль публицисті.
Киреев, Иван Васильевич (1803-1866) – 8-артиллериялық бригаданың прапорщигі, декабрист.
Николай Алексеевич Керей (1841-1876) – қоғам қайраткері, Петербург славян комитетінің мүшесі, серб-черногориялық-түрік соғыстарына қатысушы.
Николай Иванович Керей(1922-1944) – жердегі нысанаға әуеден соққы жасаған кеңестік ұшқыш.
Сергей Яковлевич Керей(1901-1990) – кеңестік партия жетекшісі, Бүкілодақтық большевиктер коммунистік партиясы Горький облыстық комитетінің бірінші хатшысы.
Керей, Василий Фадеевич (1879-1942) – орыс армиясының генерал-лейтенанты, Украина Халық Республикасы армиясының корнет генералы.
Керей, Иван Федорович – кеңестік каллиграфия профессоры.
Керей, Михаил Ильич (1936 ж.т.) — кеңестік партия жетекшісі.
Қырымдағы Керейлердің соңғы сарқындары:
Сұлтан Қадір Керей (1891-1953), патша әскерінің полковнигі. Азамат соғысы кезінде жараланып, Түркияға, одан АҚШ-қа қоныс аударып, «Черкес-Грузин қоғамын» құрды.
Шыңғыс Керей (1921 жылы туған) Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде ол Америка барлауында қызмет етті. Жазушы және ақын, «Күш көлеңкесінің» авторы.
Жұматай Керей (1916-1976) Түркістандағы Басмашылар отрядының басшысы. Коммунизмге қарсы күресті.
Пікір қалдыру