Mädeniet Ruhaniyat Qazaq şejiresi
Qazaq tanığan jwldızdar
kerey.kz
Jwldız turalı tüsinik
Bolat Bopaywlı Jota Qajı
Etnograf,sınşı, zertteuşi
Qazaq aspan esepşileri – aspannıñ oñtüstik jäne soltüstik bağıttarın aspan jwldızdarın qarap öte jaqsı ayıra bilgen. Mwnda özderi otbasında ünemi twtınıp jürgen şömişke wqsağan «jeti qaraqşı» jwldızın jazbay tanidı. Ol jwldızdıñ aynalu qozğalısın ünemi baqılap, bağıt-bağdarın ayırıp otırdı. Sol arqılı aspan äleminiñ oñtüstigi men soltüstigin jazbay-jañılmay parıqtaydı.
Al aspannıñ qaq ortasında ottay mazdap nwr şaşıp janıp, qozğalmay twrğan jarıq jwldızdı «temir qazıq jwldızı» dep atadı. Onı at arqandaytın qazıqqa wqsattı. Temir qazıq jwldızına eñ jaqın twrğan eki jwldız bar. Onıñ biri – jeti qaraqşı jwldızı, endi biri – örmekşige wqsağan «örmekşi jwldızı» nemese «qaraqwrt jwldızı», bolmasa «büye jwldızı» dep atadı. Qazaq esepşileri eñ äueli basqa jwldızdardan bwrın osı jwldızdardı jaqsı bildi. Äri bwl jwldızdarğa qazaq tilinde osınday jarasımdı attar tauıp qoydı.
Jeti qaraqşı jwldızı men temir qazıq jwldızı aralığında «kişi ayu» jwldızı atalatın tağı bir jwldız bar. Bwl jwldızda jeti qaraqşı jwldızına säl wqsap ketedi. Biraq onıñ şömiş sabı ekinşi jaqqa qarap, mayısıp twradı. Onıñ jwldız sanı da jeteu bolıp körinedi. Mayısqan bası ayuğa wqsağandıqtan onı qazaq esepşileri «kişi ayu» jwldızı dep atağan.
Qazaq esepşileriniñ bağzı zamandardan beri añız etip aytıp, «aq boz at jwldızı», «kök boz at jwldızı» dep jürgen osı «kişi ayu jwldızı» wyasına kiredi.
Qazaq osı atalğan jwldızdardıñ twrğan ornı arqılı aspan bağıttarın dwrıs, dälme-däl ayıra bildi. Mäselen, jeti qaraqşı jwldızı kökjiekke qaray tömendep twrsa, örmekşi jwldızı joğarı qaray köterilip, örlep twradı. Temir qazıq jwldızınıñ şığıs jağında tağı bir jwldız bar. Onı qazaq «köpir jwldız» dep ataydı. Ol aq boz at jwldızı men kök boz at jwldızın ötkizetin köpir jwldızı dep twjırım jasağan. Qazirgi kezdegi «käpila» jwldızı dep atap jürgeni sol.
Temir qazıq jwldızınıñ ekinşi jağında älirek aytqanda batıs jağında «nwr jwldızı» degen jwldız twr. Onıñ olay ataluı yues jwldızğa wqsap ketedi. Jan-jağına nwr tögip twradı. Qazirgi kezdegi «vega» jwldızı dep jürgeni sol.
Al köpir jwldızı soltüstik aspandağı eñ arıq jwld'ızdar qatarına kiredi. Eger tünderde osı jarıq jwldızdar bwlt basıp, twmanda jaqsı körinbese, ertesindegi aua-rayı özgeredi. Jauın-şaşın, jeldi, borandı, bwlttı boladı dep wığaradı.
Qazaq aspan esepşileri bwl jwldızdardıñ uaqıt, mezgil ayasındağı orın, qozğalıstarın däl äri qanıq meñgergen. Mäselen, jazğıtwrım soltüstik aspandağı jwldızdar joğarğı aytqan orındarınan bayau ğana orın auıstırıp, oğan qarama-qarsı tuıp twradı. Örmekşi jwldızı tömenge, jeti qaraqşı jwldızı joğarığa qaray orın auıstıradı. Nwr jwldızı şığıs jaqqa, köpir jwldızı batıs jaqqa qaray almasadı. Osı kezde jeti qaraqşı jwldızı şömiş basın oñtüstik jaqqa qöaray bwra sozılıp körinedi.
Bwl kezde aspannan «qızğılt jwldız» tuadı. Onı qazaq esepşileri «aray jwldızı» dep atağan. Osı küngi «arktur» dep jürgen jwldız sol. Osıdan keyin köpir jwldızına tayau mañda «ürker şoq jwldızı» şoqtanıp tuıp twradı. Ürker jwldızınıñ sanı altau. «Wyısqan altı jwldız» dep te ataladı.
Qazaqta «Ürker – altı, jwt – jeti», «Ürker tusa, sorpa as bolar», «Ürker jerge tüspey, jer qızbaydı», «Ürkerli aydıñ bäri qıs», «Ürker suğa tüsse qwt, tasqa tüsse jwt», «ürker auıp baradı», «ürker ürkip jür», «ürkerdey bir şoq», «ürker üdireyip tudı», «ürkerdey wyısqan» degen söz tirkesteri bar. Osığan qarağanda, ürker şoq jwldızın tanımaytın qazaq balası az şığar.
Qazaq aspan esepşileri aspandağı tağı bir jwldızdı «mos jwldızı» dep ataydı. Ol qazirgi kezdegi «persi jwldızı» atanıp jür. Qazaq bwl jwldızdı bağzı zamannan-aq öziniñ şay qaynatıp, tamaq asıp jeytin, ot üstine qwratın twrmıs qwrlı mosqa wqsatıp solay atap ketken.
Al künniñ şığıp-batar jolında tağı bir tört jwldız bar. Ol jwldızdar eki-ekiden toptasıp twradı. Beynesi kirip-şığatın esikke wqsaydı. Bwl jwldızdıñ beyne-belgisine qarap qazaq «bosağalıq jwldız» nemese «esik jwldız» dep atağan.
Qazaqta «Bosağalıq jwldız tusa, aspan da quanadı, jerdegi jılağan bala da uanadı», «Bosağalıq qwt jwldız, kün jolı, barlıq jwldızdan nwrı küşti jwldız» dep wyğarğan.
Qazaq esepşileri temir qazıq jwldızı aspannıñ qay jağında twrsa, sol jaqtı aspannıñ soltüstik jağı dep wyğaradı. Soltüstik jaq degenniñ ornına keyde «aspannıñ temir qazıq jağı» dey saladı.
Jeti qaraqşı jwldızı
Qazaq esepşileri «jeti qaraqşı» jwldızın batpas jwldızdar qatarına jatqızadı. Jeti qaraqşı jwldızı küzde, iñir kezinde jer şarına tayap keledi de, kökjiekte ünemi körinip twradı. Batıp, joq bolmaydı. Sosın qaytadan şığısqa qaray jıljidı. Birte-birte şırqau aspanğa qaray köterile bastaydı. Bayağıda ata-babalarımız jeti qaraqşı jwldızın «pan äleminiñ sağatı»nemese «aspan tili»dep atağan eken. Qazaq malşıları jeti qaraqşı jwldızınıñ auuınan tüngi täulikti dwrıs ayıra bilgen. Sonıñ nätijesinde bir tündi üşke bölip qarastırğan. «Keş», «tün ortası», «tañ aldı» nemese «tün bası», «jeti qarañğı tün», «soñğı tün» dep bölgen.
Qazaq tün qatıp jol jürgende, alıs sapar alğanda, barar bağıt-bağdarın aspan jwldızdarına qarap, dwrıs mejelep, anıq ayırıp otırğan. Aspan şıraqtarınıñ bağıtın dwrıs betke alğandıqtan barar jerine, qonar auılına jañılmay barıp, jazbay tauıp, aman-esen jetip otırğan.
Qazaq tün balasında wzaq-wzaq jol jürgende birnişi bolıp temir qazıq jwldızın aspanğa qarap, tauıp aladı da, odan soñ jeti qaraqşı jwldızınıñ qalay qaray auıp bara jatqan bağıtına köz jiberedi. Sosın onıñ qay jaqta, qay orında twrğanın anıqtaydı da, baratın bağıt-bağdarın, bet alsını soğan qaray turalaydı. Sosın nıq senimmen alğa tartıp jürip ketedi.
Qazaq esepşileriniñ aspan älemi esebinde jeti qaraqşı jwldızı bir täulik işinde aspan äleminiñ soltüstik jartı şarın bir ret tolıq aynalıp şığadı. Altı sağat uaqıtta aspan şarınıñ soltüstik şarın jüz seksen gradus, qazaqşa aytqanda, tolıq şeñber aynalıp barıp bwrıladı dep esepteydi.
Qazaqtıñ bayırğı malşıları mal küzetken kezde küzdiñ wzaq-wzaq tünderinde, sarğayğan sarı tañdarında jeti qaraqşı jwldızınıñ aspandağı ornına qarap küzetten kezekpen auısatın bolğan. Ol zamandarda sağat bolmağandıqtan olar aspandağı jwldız jeti qaraqşını uaqıt ölşeytin sağat ornına paydalanğan. Uaqıt tili dep bilgen.
Qazaq esepşileri keşqwrım jwldız tua bastağan şaqta jeti qaraqşı jwldızı aspan äleminiñ soltüstik qazan büyirinen köringen kezde bwl kezdi «keş kirdi», «qızı iñir boldı», «ala keuim keş», «jwldız jandı» nemese «jwldız tudı» dep wyğarğan.
Tün ortasında jeti qaraqşı jwldızı aspan äleminiñ soltüstik qazanınıñ qaq ortasınan körinuin qazaq «jeti qarañğı tün», «tün ortası», «qap-qarañğı tün», «şalqar tün» dep eseptegen. Tañ aldında jeti qaraqşı jwldızı aspan äleminiñ soltüstik jartı şar qazanınıñ büyirinen körinuin qazaq «tañ aldı», «tañ alau», «tañ qwlan tek», «säresin» dep wyğarğan.
Qazaq esepşileri temir qazıq jwldızı men jeti qaraqşı jwldızın asapn älemi sağatınıñ bağdarşı tili retinde paydalana bilgen. Kün men tünniñ teñelu nüktelerin de aspan älem sağatınıñ temir qazıq jäne jeti qaraqşı jwldızdarınıñ tildik körinisi arqılı bilip, ayırıp, wğıp, ülken wğımğa aynaldırıp otırğan.
Qırküyek ayınıñ 23 jwldızı, tün ortası kezinde jeti qaraqşı jwldızınıñ şömiş sabı aspannan tömen qaray salbırap twradı. Bwl kezde kün barınşa qısqaradı, tün meylinşe wzaradı.
Naurız aynııñ 25 jwldızı, tün ortasında jeti qaraqşı jwldızınıñ şömiş sabı joğarı qarap oñtüstik jaqtı körsetip twradı. Bwl kezde kün men tün teñeledi. Köktem kiredi, topıraq jwldızınıñ bağı jandı dep esepteydi.
Jeltoqsan ayınıñ 22 jwldızı, tün ortasında jeti qaraqşı jwldızınıñ şömiş sabı şığıs jaqtı körsetip twradı. Bwl kezde künniñ eñ qısqarğan kezi, tün wzara beredi.
Qazaq arasına tarağan jeti qaraqşı jwlızı turalı mınaday añız äli künge aytıladı. Jeti qaraqşı jwldızı temir qazıq jwldızına baylanğan aq boz at pen kök boz attı wrlap almaqşı bolıp, tün boyı toruıldap, añdıp jüredi. Sol kezde ürker şoq jwldızı qaptağan qalıñ nökerdey aspan äleminen körinedi. Osı kezde jeti qaraqşı jwldızı aspan äleminiñ soltüstigine qaray sırği jöneledi. Bir uaqıtta ar jağınan jarqırap «tarazı jwldızı» köteriledi. Onıñ tağı bir qırınan sümpiip sümbile jwldızı körinedi. Endi jeti qaraqşı jwldızı köz ilmey, osı jwldızardı tügel batırıp, wyıqtatıp tastap, aq boz at pen kök boz atqa tayap qalğanda, qolı şılbırğa iline bergende, tañ atar aldında ar jağınan araylanıp, jap-jarıq nwrğa bölep tañ şolpan jwldızı kün şığıs jaqtan jarq ete qaladı. Küşti gwrın tüsiredi. Sonımen lezde tañ atadı da ketedi. Jeti qaraqşı jwldızı wrlığın toqtatıp, keler keşte jalğastıruğa qaldıradı. Ertesine keşte bwl äreket aspan äleminde tağı solay jalğasadı. Söytip jeti qaraqşı jwldızı jwldız bop jaralğalı aspan äleminde qaraqşılığın toqtatqan emes, wrlıqqa qolı da jetken emes. Mäñgi osılay aynalıspen kete beredi dep bizdiñ qazaq añız etisedi.
Bwl añız jeti qaraqşı jwldızınıñ atı qalay qoyılğanınan mälimet beredi.
Qazaqta jeti qaraqşı jwldızı turalı ekinşi bir añız bar. Onı da sabaqtay keteyik. Bağzı zamandarda baukespe, jeti wrı birigip, wrlıq istep, tamıq otınan qorqqannan tünde Alladan keşirim swraydı eken. Kündiz istegen wrlıqtarınıñ qiyanatın Alla keşirui üşin tünde olar ayaqtarın arqanmen baylap, şañıraqqa salıp, asıladı da, bastarın tömen qaratıp salbıratıp twrıp, qara keşten tañ atqanğa deyin sol salaqtağan küyinde keşirim swrap, künäların juudı ötinedi eken. künderdiñ küninde jeteui birdey apatqa wşırap, dünieden ötip, jan tapsırıptı. Osı kezde Alladan Äzireyil periştege ämir-pärmen kelip, jeteuiniñ janın aspanğa alıp şığıp, jeti jwldızğa aynaldırıp jiberipti. Bwl jwlşdızdıñ «jeti qaraqşı» jwldız atanuı sodan eken. jeti qaraqşı jwldızın jerlegi adamdar körgende wrlıq jasamaytın, qaraqşılıq qılmaytın bolıp jürsin degen mwğjiza.
Jeti qaraqşı turalı qazaq arasında tağı bir äpsana bar. Bastarında altı wrı eken. Olar birigip kelip, ürker jwldızınıñ bir qızın wrlap alıp, aspanğa şığıp ketipti. Sonımen jerge tüse almay, aqırın sarğış tartqan jeti jwldızğa aynalıptı. Sodan bastap onı jeti qaraqşı jwldızı dep atap ketken desedi.
Iä, qarap otırsaq, bwl jwldız turalı aytılğan añızdardıñ oqiğası, aytılımı basqa bolğanımen, mazmwndıq astarında wrı degen söz bar. Jeti degen san bar. Soğan baylanıstı üşeui de jeti qaraqşı jwldızı dep el işine keñ tarap ketken.
Qazaq esepşileri jeti qaraqşı jwldızı turalı jeti sanı kieli, jeti qaraqşı jwldızı jeti künge küzetşi, jeti tünge jetekşi dep qarağan. Osığan baylanıstı «jeti qazına jwldızı», «jetigen jwldızı», «jeti qat jwldızı», «aspannıñ jeti tili» t.b. dep janamalay da, är öñirde är türli atap kelgen.
Qazaq esepşileri jeti qaraqşı jwldızı bwlt arasınan körinse, ertesinde aua-rayı bwzıladı, jauın-şaşın boladı, boran-şapqın boladı. Al jeti qaraqşı jwldızı aspanda şañqiıp, anıq körinip tusa kün aşıq boladı dep joramal jasap jatadı. Qazaqta jeti qaraqşı jwldızı turalı är aluan öleñ joldarı da kezigedi.
Jeti qaraqşı jwldızı,
Jwldızdardıñ tili eken.
Aspannıñ ol qwndızı,
Jalt-jwlt etip twr eken.
Jeti jwldız kieli,
Jeti sanınıñ däleli.
Jeti qaraqşığa bir qarap,
Aspan aynalımın biledi.
Bizdiñ qazaq ärqaşan
Jeti sandı qwrmettep
Marqwm bolğan adamğa
«Jeti näzir» beredi.
Üstimizde jeti aspan,
Astımızda jeti jer.
Ortasında biz bar dep,
Ömir sürip keledi.
Jeti qaraqşı – jeti wrı,
Wrlıq degen – jan sorı.
Aspanda janğan bwl jwldız,
Aşılğan wrlıq sırı.
Ürker şoq jwldızı
Qazaq esepşileri aspannıñ tüngi jwmbaq älemine köz sala jürip, san sanaqsız jwldızdar arasınanürker şoq jwldızın da jaqsı tanığan. Tipti erteden bilgen. Ürker şoq jwldızınıñ auuınan aua-rayı özgeredi dep qarağan. Aspan ayınıñ toğauı, toğıs künderiniñ jürui de ürker şoq jwldızınıñ auuımen tığız baylanıstı dep eseptegen.
Qazaq ürker şoq jwldızınıñ batqan kezin jaz ayındağı «qırıq kün şilde» bastaldı dep biledi. Al ürker şoq jwldızı qaytadan kökjiekke köterilgen kezde küz ayınıñ bastalğanın, qıstıñ kele jatqanın, küzdiñ salqın tartqanın, tarı men bidaydıñ piskendiginen derek beredi dep wyğaradı.
Qazaq esepşileri küzdi künderi ürker şoq jwldızı aspannıñ şığıs jağında tuadı dep qaraydı. Bwl jwldız şığıs jaqtan tuğannan bastap mal semiredi, sorpa pisedi, şöp buını qatayadı, därilik quatı toladı, jayılımdar malğa jwğıstı bola bastaydı. Mal qwmalağı sarı altınday bolıp sarğayıp tüsedi dep esep jasaydı. Bastau, özen, qwdıq suları twnadı. Emdik quatqa, susındıq suatqa jaradı dep twjırım jasaydı.
Qazaq ürker şoq jwldızı kökjieketen köringen künnen bastap taudıñ möldir bastau sularınan aurularına em-şipa izdey bastaydı. Mäselen, jürek, bauır, öt, büyrek jäne asqazan sozılmalı auruı bar adamdar tau bwlağınıñ bastau közinen şart retinde är küni tañ bozında jeti keseden aş qarınğa jalğastırıp su alıp işse, auruınan birjola jazıladı. Al semiz jäne qan qısım joğarı adamdar solay isetse, artıq maydan ayırılıp, qan qısımı auruınan birjolata qwtıladı. Denesinde teri auruı bar adamdar är küni tañ bozında tau bwlağınıñ suınan jeti şelek su alıp qwyınsa, teri auruı qalpına keledi.
Qazaq ürker şoq jwldızın qıs ortası bolğanda aspannıñ qaq ortasınan, yağni töbemizden köremiz. «Ürker töbege keldi, qıs ortası boldı» dep esepteydi. Bwl kezde kün qattı suıtadı, qabağat qalıñ qar jauadı dep alıs saparğa şıqpaydı, wzaq jerge jolauşı barmaydı, maldarın üy mañındağı jayılımdar men qora qaltqılarında wstaudı jön sanaydı.
Köktem kezindegi iñirde ürker şoq jwldızın kün batıstan köremiz, bwl kezde qazaq esepşileri köktem keldi, ürker jambasqa tüsti deydi. Qıstıñ ızğarı qayttı, köktme qwstarı orala bastaydı. Endi maldı töldeulikke qaray köşirudiñ qamına kirisedi.
Jazdı küni ürker şoq jwldızı aspan äleminen mülde körinbey, ğayıp boladı. Bwl kezde qazaqtar ürker jerge tüsti, ürker jerge tüspey jer qızbaydı dep qaraydı. Ürker aspan äleminen körinbey ketken künnen bastap «qırıq kün şilde» bastaldı, şilde ayı kirdi, şiliñgir ıstıq bastaldı dep esepteydi. Bwl kezde qwm men tas, jer qızadı. Oypattardağı qwmdar emdik qwmğa aynaladı. Ürker körinbey ketken künnen bastap qwrğaqtağı, qırdağı taza qwmdarğa barıp, adamdar kömilip, emdelse, ıstığın ötkizse, är türli buın auruları jäne revmotizm, süyek, jel-qwz auruları, t.b. sol siyaqtı suıqtan bolğan aurulardı pisen qwm sorıp, siñirip aladı. Adamnıñ boyına emdik jäne küş quat darıtadı. Ürker aspanğa köterilgen künnen bastap qwmğa tüsuge bolmaydı dep tıyım saladı.
Rasında, ürker şoq jwldızı jerge tüse me?
Bwl halıq añızı. Öte ertedegi säbilik sanadan tuğan balañ oy men joramaldı qiyaldıñ köz jetpegen bwldır tüyini. Amaliyatta olay emes. Jwldızdıñ jerge tüsui mümkin emes. Bwl qırıq künde ürker şoq jwldızı künniñ qoltığına kiredi de, ar jaq tasasında jasırın qaladı. Sodan ötip şıqqanşa, qırıq kün uaqıt ötedi. Kün jarığına şağılısıp körinbey qalğan ürkerdi bayağı ata-babalaırımız jerge tüsti dep jorığan. Qırıq kün ötken soñ, tañ jarığında künnen alıstap, batısqa qaray jıljıp bara jatqan ürkerdi köremiz. Bwl qozğalıs jıl sayın osılay jalğasıp otıradı. Biraq bir närseni qazaq jaqsı bilgen. Däl osı kezde jerdiñ qızuı, qwmnıñ em boluı, rasında, aspandağı künniñ de, jwldızdardıñ da qatısı bolğandığın qazaq jaqsı bilgen.
Qazaq esepşileri är jwldızdıñ sıñarı, egizi boladı. On segiz mıñ ğalamdağı barlıq närse egizden, sıñarımen twradı. Aspan älemindegi jwldızdar da egiz jwldızdardıñtoptasıp körinuinen qalıptafadı dep qaraydı. Qazaq şoq-şoq bolıp körinip, birıñğay, birge aspan äleminen auıp jüretin jwldızdar şoğırın «şoq jwldızdar» nemese «jwldızdar şoğırı» dep atağan.
Al aspan älemindegi jwldızdardıñ tünde jarqırap janıp, jaynap, nwrlanıp twrıp ayaq astınan öşkindep, bozğılt tarta qaluın – sol jwldızdardıñ egizderiniñ jarığına şağılısuınan boladı dep wyğaradı. Aspan älemindegi jwldızdar belgili uaqıt ayasında qozğalıs jasap, tärtibimen aynalıp twradı, tınımsız äreket jasaydı dep biledi. Osınday qozğalıs saldarınan egiz jwldızdar bir-birine jaqın kelgende bir-birine nwrın tüsiredi nemese biriniñ jarıq nwrına biriniñ jarıq nwrı şağılısadı. Anığıraq aytqanda bir jwldızdıñ egizi ekinşi bir jwldızdıñ ar jağında, tasasında qaladı da, onıñ nwrı jerden qarap twrğan adamğa älsirep, öşkin tartıp körinedi. Mwnı qazaq «jwldızdıñ toğısuı» nemese «jwldızdar toğısı», ne «jwldızdar şağılısı» dep atağan eken.
Jwldızdardıñ toğısı wzaqqa barmaydı. Wzağanda bir şay qaynatım uaqıtqa nemese süt pisirim uaqıtqa ğana sozıladı. Bir jwldız bir jwldızdı qalqalap nemese köleñkelep barıp ötip ketken soñ, jwldızdardıñ jarığı bwrınğı qalpına qayta keledi.
Qazaq esepşileri tüngi aspan jwldızdarınıñ toğısına ayrıqşa köz saladı. Öytkeni jwldızdar toğısı kezinde aspanda ala jañqa bwlttar bolsa, qıstı küni qar jauadı. Küz ben köktem kezi bolsa, ertesände jauın-şaşında, borandı, jeldi boladı dep joramal jasaydı.
Qazaqqa aspan älemindegi şoq jwldızdar işindegi eñ tanısı – ürker şoq jwldızı bolıp eseptelinedi. Aspandağı jwldızdar twtılğan kezde ürker şoq jwldızı jerdegi qarap twrğan adamğa jımıñdap twrğanday sezilse, onda bwl ay jaylı ötedi, jılı ay, jılı jwmalar boladı dep quanadı. Aspandağı jarıq jwldızdar tün ortasınan auğan kezde jaıq säulesin azayta basatsa, körer közge älsiz körinse, sol jwldızdarmen birge ürker şoq jwldızı da nwrın bäseñdetse, onda bwl ay jauın-şaşındı boladı, qıs ayları bolsa ayaz qısadı, qarlı boran soğadı dep joramal jasaydı. Malşılar qauımına aldın ala saqtıq habarların beredi. Alıs jolğa jolauşı jürmeuge eskertuler jasaydı.
Qazaq esepşileri ürker şoq jwldızı şığıs jaqta tusa, şığıs jeli boladı, batıs jaqta tusa batıs jeli boladı. Ürker şoq jwldızı şığıs-oñtüstik jaqta twrsa, bwlt arasınan ötse, oñtüstikte aua-rayı özgeredi. Soltüstikte twrsa, soltüstikten boran soğadı. Bwlttar soltüstikten oñtüstikke qaray köşedi dep joramal jasaydı. Bwl qazaq esepşileriniñ wzaq ğasırlıq qarapayım töl täjiribelerinen qorıtındılğanğan jäne şındıq közinen ötken eseptik joramaldarı bolıp tabıladı.
Qws jolı jwldızı
Qazaq esepşileri bağzı zamandarda-aq küz aspanınıñ tünine köz jiberip, aspan qazanınıñ oñtüstikten soltüstikke qaray bauırı ağarañdap körinip, wzaqtan wzaqqa sozılıp jatqan san sanaqsız jwldızdar şoğırın, wldızdar wyasın tım erte zamandardıñ özinde bayqağan eken.
Küz aylarınıñ soñğı künderinde osı jwldızdardıñ bauırı ağarañdap, balıq qarındınap, anıq köringen kezde jıl qwstarı jılı üyekke qaray qayta bastaydı. Bwl küz ayınıñ, küz mausımınıñ soñğı kezinen derek beretin aspandağı körnekti jwldız körinisi bolıp tabıladı. Qazaqta mınaday söz bar: «Jıl qwstarınan artıq esepşi joq, olar aspandağı bauırı ağarañdağan sansız jwldızdar şoğırınıñ jolın boylap, jılı üyekke wşıp jetedi, bağıtınan adaspaydı. Osı jülgede ädemi aua ağısı boladı, qwstar sol ağıspen jeñil wşıp, jerge jetedi». Mwnı qazaq esepşileri erte bilip, sansız jwldızğa «qws jolı» jwldızı dep at qoyğa. Keybir öñirlerde bwl jwldızdardı «bağdar jwldız», «balıq qarın jwldız» degen attarmen de ataydı eken.
Küz aylarınıñ şayday aşıq tüünderinde «qws jolı» jwldızına köz jiberseñiz, bwl jwldızdardıñ key jerderi kömirdey qara, key jerleri aq bauır tartıp, kümistey jıltırap, alıstan köz tartadı. Bwl şoğır jwlızdar öte köp, jerde twrğan adam közben körip, sanına jetu mümkin emes. Bwl jwldızdar biriniñ üstine biri qabattasıp, ığı-jığı bolıp, jıpırlap körinedi. Anıqtap qarap twrğan damağa biri janıp, biri sönip twrğanday mıñ san qwbılıp, qaynap jatqanday, aspannıñ aq bauırı aunap bara jatqanday körinedi. Bwl jwldızdar şoğırınıñ qwbıluınan qazaq esepşileri aua rayı özgeredi dep aldağı künderdiñ boljamdarın jasaydı.
Qws jolı jwldızdarınıñ bauırı aqşıl tartıp anıq körinip twrsa, osı jwmada, bwl ayda kün aşıq boladı, jauın-şaşansız ötedi, jel twrmaydığ boran soqpaydı dep joramal jasaydı. Maldarın alıs öristegi jayılımdarğa aparıp jayadı. Üy, qora mañındağı jayılımdardı twyaq kesti etpey, qorğap qaladı. Alısqa jolauşı jüretinder bolsa, batasın berip, toqımın qağıp, kölikke mingizip jolğa saladı.
Qws jolı jwldızdarınıñ bauırı qara barqındap anıq körinbese, bwrın aq bauır tartıp twrğan jerleri endi bozğılt tartıp, jwldızdardıñ jarqılı azaysa, bwl jwmada, osı ayda jauın-şaşındı boladı, aua rayı ayaq astınan özgeredi. Kündiz jer betin twman basadı, tünde aua dımqıldanadı. Qıs künderi bolsa qabağat qalıñ qar jauadı, artınan üskirik boran jüredi. Taulı öñirlerde jayılımdı ombılap qar basadı. Oypañ, jazıq jerlerde aq mıltıq boran soğıp, aq jorğa jüredi dep joramal jasaydı. Maldı qolda wstap, alıs öriske aparmaydı. Alıs sapar alatındardı osı aua rayınıñ qwbılısı ötip ketkenşe jolda qauip-qater boladı dep jolğa şığarmaydı.
Qazaqtıñ ädebi til önerinde «qws jolınday sayrap twr, töbede jwldız qaynap twr», «qws jolı jwldızı jarıq bolsa, mal otqa qarıq boladı», «qws jolı jwldızınday aq bauır» degen tärizdi söz tirkesteri bar.
Qazaqtıñ bayırğı esepşileri qws jolı şoğır jwldızdarı aspan äleminiñ oñtüstiginen soltüstigine deyin sozılıp jatadı. Bwl jwldızdar şoğırına «büye», «mergen», «qalqan», «jılan böktergen», «bürkit», «oşaq», «mosı», «aqqu», «ayna», «egiz», «bosağalıq», «sıñar müyiz», «ülken arlan» şoq jwldızdarınıñ üstin basıp ötedi dep esepteydi. Oñtüstik aspan äleminen sozıla jürıp otırıp, twtas aspandı doğa tärizdi beldeulep şığadı. Aqqu şoq jwldızına kelgende ğana ekige ayrıladı. Aspan äleminiñ jartı şarına jetkende birigip, qayta qosıladı. Bayağıdağı köneköz qazaq esepşileri qws jolı jwldızdarınıñ jülgesi men basqa da şoq jwldızdarınıñ rayın ünemi baqılap otırğan. Är ayda, är toqsanda qws jolı jwldızdarınıñ är türli reñde qwbılıp körinuin estelikke alıp, zer sala zerttep otırğan. Mäselen, kök toqsanda qws jolı jwldızdar şoğırı sarğış reñge kiredi ne aqsarı tüsti bolıp körinedi. Ağarañdağan bauırınıñ jolağı sarğış qaymaq tüsti bolıp twradı. Bwl kezde köktem künderi jayma şuaq küyge ötedi, aua rayı jqsaradı. Aspan twnıq aynaday bolıp körinedi.
Al jaz toqsan aylarında qws jolı şoğır jwldızdarı kümis äletti aq jıltır bolıp ağarañdağan bauırı işin tartqan jılqıday jarau, jiñişke tartıp körinedi. Bwl kezde jerde kökoray şalğın ösip toladı. Ösimdik japıraqtarı alaqandarın iektep jayadı. Därilik şöpter quatın basına şığaradı.
Küz toqsan aylarında qws jolı şoğır jwldızdarı möldirep barıp, aq bauır tartadı. Ondağı janıp twrğan jwldızdar altın reñdi bolıp köz tartadı. Bwl kezde jer betinde ösimdikter sarğaya bastaydı. Eginder orılıp, qırmanğa qaptalıp qambağa qaray ağılıp jatadı.
Aq toqsanda qws jolı şoğır jwldızdarı ottay janadı. Meruert aydarlı bolıp körinedi. Süt reñdi küyde közge tüsedi. Aq jolaq bauırı jalpaq tartıp anıq körinedi. Bwl kezderde jerdi, twtas ölkeni appaq bolıp qar basıp qaladı.
Qazaq esepşileri qws jolı jwldızınıñ är uaqıtta är türli reñge kiruine, özgeruine qarap-aq tört toqsannıñ bastalğanın biledi. Salqın, ıstıq, suıq, jılı sındı aua rayınıñ özgeristerine qaray qws jolı şoğır jwldızdarınıñ da bauırınıñ reñi özgerip otıratındığın wzaq ğasırlıq täjiribeden ötkizip, şındıqqa közderin jetkizgen.
Qazaq espeşileri qws jolı şoğır jwldızarın «aspan saqinası» nemese «aspannıñ altın belbeui», «aspan ayğırı», «aspandağı qws jolı», «jwldızdar wyası» degen ataularmen är öñirde är türli atap kelgeni belgili.
Qazaq qws jolı jwldızınıñ aynalasın säuir bwltı men qanattı qar bwlt qorşap twradı dep wyğarğan. Bwl sol jwldızdar mañındağı jwldızdar atmosferası bolsa kerek. Qws jolı şoğır jwldızınıñ beynesi döñgelek jüzik ne qoyın sağatqa wqsaydı dep joramaldağan. Qazirgi aspan zertteu ğılımında qws jolı jwldızın «galaktika» dep atap jür.
Qazaq qws jolı jwldızdarınıñ sanın anıqtau mümkin emes, jeti qat aspannıñ barlığında däl osınday jwldızdar şoğırı bar, olar birinen biri alıs, tipti köz jetpeydi dep qarağan. Bwl on segiz mıñ ğalamnıñ bir ğalamındağı ğana jwldız şoğırı. Mwnday jwldızdardıñ tağı da on segiz mıñ şoğırı boluı mümkin dep joramaldar aytıp ketken.
Tarazı jwldızı
Qazaqta «Tarazı tusa, tañ salqın, tarı biday pisedi», «tarazı tusa, şöp buını qatayadı, gül qartayadı», «tarazı tuğan tüni şöp sabağı däri», «em izdeseñ tarazınıñ şöbinen izde, jem izdeseñ tarazınıñ şöbin küze» degen söz mätinderi bar.
Qazaq esepşileri jaz ortası aua bastağannan aspan jwldzıdarına köz saa bastaydı. Qay küni aspannan jarq etip tarazı jwldızı tua qalsa, küzdik jiın-terimdi bastaydı. Maldardı qırdıñ aq otına qaray aydap bağadı. Bir jwma oydıñ kök otına, bir jwmaqırdıñ aq otına baqqan maldıñ eti men sorpası därige aynaladı, emdik quatı joğarılaydı dep esepteydi. Küz ayı bastaldı dep wyğaradı. Sosın qıs qamına jedel kirisedi. Qazaq anaları bwl kezdegi ayran, süt, qwrt, irimşik, irkit, şwbat keremettey däri dep balalarına meylinşe işkizip-jegizedi. Äsirese qımızdıñ dämi keldi, tarazı tudı, qımız däri, sarı qımız auruğa em däri qımız dep biledi. Osı küngi ğılımda «orion jwldızı» dep jürgeni osı tarazı jwldızı.
Qazaq esepşileri tarazı jwldızı jazdıñ eñ ıstıq kezi qırıq kün şlide ötken küni tünde tuadı dep esepteydi. Key jıldarı otız toğız kün, key jıldarı qırıq bir kün ötken soñ kök aspanda tarazı jwldızı körinedi. Qazaqtıñ «qırqına şıdağan, qırıqı birine de şıdaydı», «qırqına tolmay qıdırğan jaman ırım» degen tämsil sözi bar. Bwl osı jwldızdardıñ añızına baylanıstı tuğan söz. Rasında är jılı jaz aylarında tarazı jwldızı tuğan künnen bastap, jaz tañı salqın tarta bastaydı. Taulı öñirlerdegi şöp, gül bastarıına tañğa jaqın qırau ne möldir şıq qonadı. Osı kezden bastap diqandar eginge oraq qoya bastaydı, küz önimderin qauırt jinaydı. Küz şıbanıdıqtarın şabadı, tör-tülik maldıñ jem-şöpterin äzirleydi. Mine, osınday qajetti jwmıstarıd bastau üşin aspanğa qarap, tarazı jwldızınıñ tuuın kütip jüredi. Qazaqta «tarazı jwldızı küz jwldızı», «salqın jwldız» dep ataytını da sodan.
Qazaq esepşileri tarazı jwldızınıñ tuuı jazy ayınıñ ötkendiginen, küz ayınıñ bastalğandığınan berilgen aspan belgisi, uaqıt signla djep qarağan. Tarazı jwldzıı jaz ben qıstıñ, köktem men küzdiñ, ıstıq pen suıqtıñ, salqın men jılınıñ arasın tarazılap twradı. Sondıqtan bwl jwldızdı qazaq «tarazı jwldızı» nemese «qazı jwldız» dep atap ketken eken. tarazı jwldzıı tuğan künnen bastap küzdiñ alğaşqı wsaq marjan, salqın jañbırı bastaladı. Qırdıñ qara otı tarazı jañbırımen qayta jayqalıp ösip toladı. Artınan tez sirge aynaladı. Sosın jayılım malğa erekşe jwğıstı bola bastaydı. Tört-tüdik mal tez qomdanadı, şlednedi. Şınılanıp, jwp-jwmır bolıp semiredi.
Qazaq arasında tarazı jwldızı turalı aytılğan öleñ de bar.
Tarazıda tamşılap jauın jauar,
Domalanıp qauın men qarbız piser.
Aynaladı aspanda aq bauır bwlt
Şölirkegen qwmdardıñ şölin basar.
Tarazıda tañ salqın, samal bolar,
Qora-qaltqı maldarğa qamal bolar.
Kökte tuğan tarazı jwldız bolsa,
Kiretin qırküyekte «amal» bolar.
Tarazıda aq jauın jauıp öter,
Appaq bolıp qar jausa, erip keter.
Biday tarı piskende tarazıda
Şarualar eginderin terip keter.
Tarazı amal atı, jwldız atı,
Küzdiñ kökte tuğan amanatı.
Tarazı jaylı tusa aspanında
Estilmes eşkimge de jaman atı.
Qazaq esepşileri tarazı jwldızın keyde «arqar jwldızı», «üş arqar jwldızı», «şider jwldızı» degen janama attarmen de atap kelgeni anıq. Tarazı jwldızı köktem mezgili kezinde ürker şoq jwldızı jerge tüsuden jiırma kün bwrın kökjiekten körinbey batıp ketedi de, kün jüyesiniñ ar jağına tasalanıp, jasırınıp qaladı. Sosın ürker şoq jwldızı jerge tüsipqırıq kün şile tolğanda aspannan qayta köteriledi. Osıdan jiırma kün ötken soñ aspanda tarazı jwldızı tuadı. YAğni seksen kün tarazı jwldızı jerdegi adamnıñ közine körinbey aspan qoynauındağı kün qoltığında jasırınıp jatadı. Mwnı qazaq ürker şoq jwldızı aspandağı wyasnıda kün nwrına şomalap, qırıq kün dem alsa, tarazı jwldızı aspan wyasında jatıp seksen kün kün nwrına şomılıp tınığadı dep esepteydi.
Qazaq esebinde qırküyek ayınıñ on toğızınşı küni men jiırma besinşi künine deyingi bir jwma aralığında «tarazı amalı» kiredi bwl künderi aua rayı özgeredi. Kün salqın tartadı, salqın je nemese qattı boran soğadı ep joramal jasaydı. Bwl qwbılıs är jılı osı küyimen aynımay qaytalanıp otıradı.
Tarazı jwldızı bwl künderi biiktep, alıstap, aspan qazanınıñ eñ tübinen kör inedi. Bwl künderi auanı twman, as pandı bwlt basıp qattı suıq jel sarnap twrsa, biılğı qıs qattı, saqıldağan sarı ayazdı boladı dep wyğaradı. Qıs qamına erte dayındaladı. Sosın malşılar qauımına erterek qwlaqqağıs etip, qıs apatınan mal men jandı alıp qaludıñ ädis-amaldarın qarastıradı.
Temirqazıq jwldızı
Qazaq esepşileri aspan qazannıñ qaq ortasın jarqırata jandırıp qaqqan qazıqtay jıldar boyı ornın saqtap twrğan erekşe jarıq jwldızdı «temirqazıq jwldızı» dep atağan.
Temirqazıq jwldızı tüni boyı jarqırap janadı da twradı. Tañ ağarğanda ğana közge körinbey sol twrğan ornında batadı. Keşke qaray tağı da sol ornınan tuadı. Tipti zaman zaman bolğalı, adam adam bop jwldız tanığalı sol bir ornınan köringendikten, basqa jwdızdar siyaqtı ornın auıstırmaytındığınan, basqa bağıtqa aumaytındığına qarap «temirqazıq jwldızı» nemese «ortalıq jwldız», «kindik jwldız», «nükte jwldız» dep atap ketken.
Bağzı zamandardağı ata-babalarımız aspan älemindegi san-sanaqsız, qisapsız qalıñ jwldızdardıñ bäri-bäri osı temirqazıq jwldızına arqandaulı twradı. Temirqazıq jwldızı – bar jwldızdıñ patşası. Olardı alısqa jibermey özine qaray tartıp twradı. Qalğan jwldızdar arqandaulı attay temirqazıq jwldızın aynalıp, äreket jasap jüredi dep wyğarğan eken.
Temirqazıq jwldızın jwldızdardıñ patşası deuge de ülken negiz bar. Külli aspandağı aumalı-tökpeli, orındarın almastırıp jürgen jarıq jwldızdardıñ bärinen eñ jarığı da, nwrı küştisi de, äri ornınan qozğalmay qatıp twruı da temirqazıq jwldızına tän dara erekşeligi bolıp tabıladı. Bağzı zamandağı ata-babalarımız da temirqazıq jwldızınıñ aspan älemindegi osı biik ornına, bögenayı bölek beynesine qarap ta onı «patşa jwldız» dep atağanı sodan.
Qazaq esepşileri temirqazıq jwldızın keyde «bağdar jwldız» dep atağan kezderi de bolğan. Öytkeni ertedegi qazaqtar tün qatıp jürse boldı eñ birinşi temirqazıq jwldızına qarap baratın bağıt-bağdarların ayırıp, jüretin joldarına bet tüep otırğan.
Qazaq esepşileri temirqazıq jwldızı aspan ortasındağı jalğız jarıq jwldız emes, onıñ qasında altı jarıq jwldız janıp twradı. Ol altı jarıq jwldızdıñ nwrı temirqazıq jwldızınıñ nwrınan säl älsiz bolğandıqtan jerden qarağan jay adamnıñ közine öşkin tartıp körinedi de, temirqazıq jwldızınıñ nwrı ol nwrdı basıp, küşti körinedi nemese qasındağı altı jaıq jwldızdıñ nwrın öziniñ küşti nwrımen basıp tastaydı dep eseptegen. Temirqazıq jwldızınıñ eki jağında eki jarıq jwldız janıp twradı. Onıñ oñ jağındağısın aqbozat dese, sol jağındağısın kökbozat dep ataydı. Aspannıñ oñ jäne sol qanatı dep biledi. Ortasındağı temirqazıqtı keybir öñirdegi qazaqatar aspanközi dep te joramaldağan.
Qazaq esepşileri temirqazıq jwldızınıñ oñ jäne sol qvanatına qarap, qap-qarañğı, qoyu tünderdiñ özin de en dalada kerile jatıp-aq aspan äleminiñ oñtüstik jäne soltüstik jaqtarın, şığıs jäne batıs şarların anıq ayıra bilgen. Sol arqılı özderiniñ jerdiñ qay bağıtında kele jatqanın, qay bağıtqa qaray jol aların tolıq bilip, küşti senimmen ayırıp otırğan.
Qazaq eñ äueli aspannıñ soltüstik jwldızdarına köz jiberedi. Temirqazıq jwldızınıñ soltüstik jağındağı şömiş sabı bar jeti qaraqşı jwldızın tauıp alıp onıñ qasında belgisine wqsağan bes jwldız közge ilinedi. Mwnı qazaq «teris tañbalı jwldız» dep te ataydı. Jeti qaraqşı jwldızı men temirqazıq jwldızınıñ arasındaitağı da teris jazılğan belgisine wqsağan jeti jwldız twradı. Mwnı qazaq «tetir jwldız» nemese «keri jwldız» dep atağan eken.
Qazaq aspandağı jwldızdardı batpas jwldızdar jäne batatanıjwldızdar nemese sönetin jwldızdar ne sönbes jwldızdar dep eki ülke topqa bölgen. Mwnıñ sebebi mınada. Aspan älemindegi key jwldızdar keş bata tuadı da, tün ortasında közge körinbey ğayıp boladı, batıp ketedi. Qazaq mwnday jwldızdardı «batatın jwlızdar» nemese «sönetin jwldızdar» dep atağan.
Al joğarıdağı temirqazıq, aqbozat, kökbozat, jetiqaraqşı, örmekşi t.b. jqwldızdar keş bata tudaı da, tañ atqanşa aspanda jarqırap körinip twradı. Appaq bolıp, tañ atqanda sönedi. Mwnı qazaq «batpas jwldızdar» nemese «sönbeytin jwldızdar» dep atağan.
Mwnıñ sırı nede?
Batatın jwldızdar qayda ketedi?
Qazaq esepşileri aspan aynalımındağı jwldızdardıñ arası alıs-jaqın, arı-beri ornalasqan nemese joğarı-tömen twradı dep bilgen. Batpas jarıq jwldızdar jerge jaqın ornalasqan. Batatın jwldızdar jerge alıs nemese batpas jwldızdardıñ ar jağında twradı dep wyğarğan. Batpas jwldızdar men batatın jwldızdar belgisi eseppen toqtausız aynalıp twradı da, tün ortası bolğanda şeñber aynalıp kelip, batatın jwldızdar batpas jwldızdardıñ üstiñgi qabatında nemes ar jaq tasasında körinbey qaladı. Sonda batpas jwldızdar bizge körinip twradı da, batatın jwldızdar so jwldızdardıñ nwrınıñ ar jağında körinbey qaladı dep joramaldağan. Osınday jwldızdar äreketinen däl sol şaqta batpaytın jwldızdardıñ nwrı batatın jwldızdardıñ nwrına qosılıp, jerden jay közben qarağan adamğa küşti körinedi dep eseptegen.
Küz aylarında temirqazıq jwldızı közge ap-anıq bolıp, erekşe nwrlanıp körinedi. Osı kezde kök aspannıñ kökjieginen alıstap barıp, jeti qaraqşı jwldızı bwldırap, şoğırımen közge tüsedi. Odan joğarı tarazı men sümbile jwldızı janıp twradı. Temirqazıqtan şığısqa qaray bosağalıq körinip köz sürindiredi. Onıñ qarama qarsısında sarı jwldız ben qızıl jwldız jarqırap janıp twradı. Mine, bwl – aspan äleminiñ soltüstik jartı qazan şarındağı batpas jarıq jwldızdar dep ataladı.
Künniñ şığıp-batar jolındağı bosağalıq jwldızınıñ atqarar mindeti bar. Bwl jwldız köktem, küz, jaz, qıs sındı tört mausımdı qarsı alıp, öz bosağasınan kirgizedi. Osığan qarap qazaq bosağalıq jwldızın «auısım jwldızı» nemese «mausım jwldızı» dep te atap ketken. Temirqazıqtı jwldızdıñ töresi, törinde otıradı dep bilgen.
Temirqazıq turalı qazaqta aytılğan öleñ joldarı bar.
Temirqazıq aspannıñ
Janıp twrğan közi me?
Aspanğa qaqqan qazıqtıñ
Nwrğa aynalğan özi me?
Aspan – şatır, üy bolsa,
Temirqazıq – tündigi.
Aspan – eger qarın bolsa,
Temirqazıq – kindigi.
Temirqazıq qadalıp,
Aspanda nwr bop janıp twr.
Küdiktiñ bärinen arılıp,
Jolauşı alğa jürip twr.
Köp jwldızdar baylanğan,
Temirqazıq patşası.
Alıstasa da jwlızdar
Belgili boldı qaşpası.
At aynalıp tabadı,
Arqandalğan qazığın.
Jwldızdar da tabadı,
Aynalıp altın qazığın.
Temirqazıq ornınan
Qozğalmaydı eşqaşan.
Bir qadamda ğasırlar
Basqa jaqqa baspağan.
Mızğımaytın jwldız bwl,
Twrağı mıqtı, sonı bil.
Temirqazıq atanıp,
Ketkeni de onıñ sol.
Sümbile jwldızı
Qazaq halqınıñ arasına bağzı zamanan keñ tarap, äli künge aytılıp jürgen mınaday maqaldar bar: «Sümbile tusa, su suır», «Sümbile tuar sümpiip, Jılqı semirer qwntiıp», «Sümbilede qar jausa, toqtı qwyrığı qalar şwntiıp». Bwl söz tirkester wzaq ğasırlar aytıldı. Wzaq täjiribelik sınnan ötti, söytip talay ğasır attap bizge jetti. Bwl qazaqtıñ jwldız tanuınan tuğan dünietanımdıq sözderiniñ qorıtındısı deuge boladı.
Qazaq esepşileri «sümbile jwldızı» küz ayında tuatın jwldız dep esepteydi. Sümbile jwldızı tuğan künnen bastap su suidı, tañ men tün salqın tartadı. Jazdıñ şıbın şirkeyi arıladı nemese azayadı. Jazdağı qaulap ösip tolğan oydıñ kök siril otı sarı tüske, qara sirikke aynaladı. Mwnı qazaq «süri ot» dep ataydı. Aspanda sümbile jwldızı tuğannan bastap, qırdıñ qara otı qwmdı qırattı, tastaqtı, mal jayılımdarındağı sirikti şöpteri küz jañbırımen qayta ösip tola bastaydı. Osığan oray tuğan qazaq malşılarınıñ arasında «qır otı sümbilede toladı, jazdıñ otı kqktemde boladı», «kökşil şöp – kök otı, qara sirik – jer otı», «şöp sarğaysa, qımız däri, süt – quat, et – şipa» degen tämsil bar. Bwl tämsilder tekten tekke aytılmağan.
Qazaq esepşileri sümbile jwldızı tuğan tünnen bastap küz ayı bastaldı, küz auısımı kirdi dep esepteydi. Rasında, sümbile tuğannan bastap tört-tülik mal semiredi, sonıñ işinde äsirese jılqı tüligi aldımen jıltıray bastaydı. Bwl kezde jılqı jıra saladı, qoy qomdanadı, siyarlar jayalanadı, tüyeler örkeştenedi, eşkiler şeldenedi. Kez-kelgen mal pışaqqa ilinedi, soyısqa jaraydı dep qarağan. Qazirgi kezde aspan ğılımında qazaqtıñ aytıpjürgen sümbile jwldızın «sirius jwldızı» dep ataydı.
Qazaq bağzı zamandardan beri «sümbile – maldıñ ayı, qazan – tüyeniñ ayı» deydi. Sümbile alğaş tuğan ayda jılqılar tüni boyı öristen qaytpay jayıladı. Qazan ayı tuğannan bastap tüyelerdiñ örkeşi eki baladay bolıp köterile bastaydı. Soğan qarap, qazaq esepşileri aspandağı jwldızdı adam emes, mal ekeş mal da biledi dep esepteydi.
Qazaq täjiribesinde aspanda tarazı jwldızı tuıp, jiırma kün ötken soñ sümbile jwldızı tuadı. Tarazı tusa, tañ salqın, sümbile tusa, su salqın dep jürgeni ekeuiniñ arasında jirıma kün parıq bar. Osı jiırma künniñ aralığındağı aua rayında tarazıda tañ men tün salqındasa, sümbilee su salqındaytını ras. Halıqtıñ ğasırlıq täjiribesimen anıqtalğan aqiqat.
Qazaq eseşileriniñ aspan jwldızdarınıñ ornın auıstırmay tuıp, är jwdızdı dwrıs tanuında öz täjiribeleri bar. Olar jwldızdı aspanğa tün-tün sayın köz jiyuerip, «arqar jwldızınıñ» tuğan ornın belgilep aladı da, «üş arqar jwldızınan» oñtüstik aspan qazan şarınıñ boyına qaray wzaq tartılıp bara jatqan jwldızdardıñ tüzu sızıq boyın qualay otırıp, köz jiberip, aspandı qıdıra qaraydı. Osı kezde aspanda erekşe jarıq, nwrlı jwldız közge ilinedi. Osı jwldızdı qazaq esepşileri bağzı zamanda-aq sümbile jwldızı dep atağan eken. soğan oray qazaqtar segizinşi aydı sümbile ayı dep üşke bölip eseptegen. «Laq sümbile» – bwl aydıñ bastapqı jartısı, bwl kezde laq eti därige aynaladı, auruğa şipa boladı, laq pışaqqa ilindi dep topşılaydı. Bwl ötken soñ «teke sümbile». Bwl aydıñ ortası kei. Bwl kezde qoşqar men tekeden küyek aladı. Auıldağı dañsalı bäybişeler mal töli köp bolsın dep, qoşqar mentekeniñ auzına biday men tarı qwyıp, ırım etedi. Osıdan keyin «soñğı sümbile» dep ataydı.
Qazaq sümbile jwldızı tuğan tüni aspandı qara qoyu bwlt torlap twrsa, jel azınap soğıp twrsa, sarnağan jeldiñ salqını süyekten ötse, maldar qorağa qaray ığıstasa, onda aldağı qılışın süyretip kele jatqan qıs qattı boladı, qar qalıñ jauadı. Qıstay sarışwnaq ayaz bet qaratpay twradı, bälkim oyılğan jwt boluı mümkin dep esepteydi de, sol esepterin aylar bwrın malşılar qauımına wqtıradı. Malşılar qauımı bolar apattan saqtanıp, maldıñ jem-şöbin molınan jinaydı. Qora-qaltqıların qalıñdatadı. Alısqa jolauşı baratındar jer qara, kün jılı kezde qıs tüspey barıp-kelip aladı. Mine, qazaq esepşileri är jwldızdıñ tuğan künniñ minezine qarap, tabiğatta bolatın tosın qwbılıstardı aldın ala bilip, kü.n ilgeri boljap aytıp otırğan. Söytip ğasırlar boyı tuılıp jatataın apattardan saqtanıp, aman-esen, jeñil ötip otırğan. Qazaqta sümbile jwldızı turalı da aytılatın öleñ bar:
Aspanda bir jwldız bar «sümbile» attı,
Wqsamas köp jwldızğa, bölek zattı.
«Tarazıdan» jiırma kün keyin tuıp,
Aspannıñ bir şetin nwr bop jarqırattı.
Swlu jwldız, sümbile, bölek zattı,
Jazdı bölip, küzdi kep ajırattı.
Jılqılar jıra saldı bwl künderi
Öriste oynaq saldı, tırañ qaqtı.
Su suıdı, sümbile tudı, mine,
Tün suıdı salqındap küz de kire.
Pışaqqa ilinip laqtar jarap jattı,
Soyılatın boldı esikten qonaq kire.
Sümbilede qoşqar tekeden küyek alar,
Auzına bäybişeler tarı men biday qwyar.
Mal töli köp bolsın dep tilek tilep,
Siınıp bir Qwdayğa jalbarınar.
Sümbile ırıs jwldız küzde tuar,
Istığın jazdıñ kelip, özi quar.
Mal semirip, egin jinap jürgen halıq,
Kelin ap, qız wzatıp toylar jasar.
Sümbilede su twnıp, däri bolar,
Qara ot jegen malğa när bolar.
Süt, qımız, ayran, qatıq qoyulanıp,
Jaylığan dastarhannıñ mäni-säni bolar.
Sümbiledey swlu jwldızdı
Sümbile dep ataydı.
Sümbile tusa aspanda
Qıs qamın bäri jasaydı.
Mal semirip bwl ayda,
May men etti asaydı.
Auqattanğan el-jwrtım
Qızdırıp toy jasaydı.
Qazaq esepşileri sümbyuile jwldızınıñ eñ jaqın, aq tüsti, ergejeyli, serik jwldızı bar. Ol elu jılda bir ret sümbile jwldızın aynaladı. Qazaqtağı «Elu jılda el jaña, jüz jılda qazan jaña» degen sözi osı aspandağı jwldızdardıñ qwbılısı men jerdegi adam tirşiligin salıstıra-jarıstıra, sabaqtastıra aytqanı bolsa kerek.
Şolpan jwldızı
Qazaq esepşileri tañ atar aldında şığıs oñtüstik jaqtan jarqırap janıp körinip, kökjiekti erekşe jarıq etip tuıp twratın nwrlı, ülken jwldızdı «şolpan jwldızı» nemese «tañşolpan jwldızı» dep atağan eken.
Bağzı zamandardağı ata-babalarımız bwl jwldızdı är türli atarmen atap kelgeni belgili jay. Keyde «altın jwldız» dese, keyde «tañşolpan», keyde «keruen jwldız», «tañsöger», «tañtañba», «şopan jwldız», «malşı jwldız» degen tärizdi attarmen qwbılta atağan eken.
Qazaq malşıları tün qatıp mal öristetkende, jılqı küzetkende tañşolpan jwldızı köringende maldarın öristen qaytaradı, qoralarına aydap keledi. Özderi üylerine oraladı. Tañi alauında şolpan tuğan şaqta mal ekeş mal da jayılmaydı. Tünimen jaylığan mal özdiginen qorağa qaray qaytadı. Mwnıñ sırın qazaq esepşileri men qazaq malşıları jaqsı bilgen. Şolpan tuğan şaqta mal arı qaray jayılsa, maldıñ işmayı ketedi. Mal şarbılanbay qaladı dep wyğarğan.
Qazaq qara öleñderinde de şolpan jwldızı turalı mınaday derek aytıladı:
Äuede bir jwldız bar ay sekildi,
Key jaman bas bilmeytin tay sekildi.
Şığıstan şolpan tuıp jarqırasa,
Nwrı onıñ basqa jwldızdan bay sekildi.
Şolpannan jarıq jwldız, äste, bolmas,
Tañ sız bermey şolpan da tua qoymas.
Öristen mal qaytarıp, malşı qauım
Maldarın tañ alauda jaya qoymas.
Jä, qazaqtıñ malşılarınıñ tañ alauında öriske mal jaymauınıñ da özindik qwpiya sırı bar körinedi. Tünimen dalağa jayılğan maldı tañ alauında arı qaray jaysa, malğa «tışqaq auruı» tiedi eken. Sebebi tünde öristegi şöpter dımqıl nilin tamırına tartıp saqtap twradı da, tañ alauında şolpan jwldızı tuğan şaqta sol tamırındağı kök nilin sabağına nemese basına şığaradı eken. Tünimen kibirtik şöp jegen mal endi susap twrğan şöpti jese, dereu işi ağıp, tışqaq tiip, işmayı ketedi eken.
Qazaqtıñ ıqılım zamandarındağı esepşileri şolpan jwldızın jerden köri künge jaqın dep oylağan. Kiünniñ jaqın serigi, joldası dep bilgen. Şolpan jwldızınıñ beti jalpaq bolğandıqtan künniñ nwrın küşti siñiredi, onıñ nwrı küşti bolıp körinedi. Al künge jaqın deytin sebebi şolpan tua salıp artınan köp wzamay kökjiekten şolpan jwldızdı quıp kün köteriledi. Şolpan jwldızın malşı qazaqtar en dala tösinde malın bağıp jürip-aq kökjiekten körgen, tipti şolpan jwldızı künniñ ar jağına barğan sätternin de bayqağan. Ol kezde şolpan jwldızı kişkentay jarıq nükte bolıp körinse kerek. Al künniñ ber jağınan qarağanda, şolpan jwldızı oraq beynesindegi ay müyizdi bolıp köringen. Kün büyirinen körgende jartı döñgelek al tañda köringende bütin, tolıq döñgelek, tolğan ay tärizdi bolıp köringen. Jerge eñ jaqın taqap kelgen kezde körinbey jasırınıp qalğan. Mwnıñ sebebi şolpan jwldızı osı kezde kün men jerdiñ arasınan, ortasınan ötedi. Şolpan jwldızı künniñ betin basıp ötkendikten künniñ küşit jarığınan jerdegi adamğa körinbeydi dep topşılağan. Körinse de, kişkene noqat türinde bayqaluı mümkindep joramaldağan. Mwnı qazaq esepşileri şolpan jwldızınıñ kündi sağaap ötui nemee künge küyui, kün nwrına şomıluı, kün betinen srğuı, nwrğa siñui dep eseptegen. Şolpan jwldızı kün betin basıp ötken kezde ay siyaqtı orağı bir-birine tierdey taqap twrıp körinedi. Eki müyizi aydıñ wşınday alıs bolmaydı. Bir-birine jaqın, biraq timeydi dep qarağan.
Qazaq esepşileri şolpan jwldızdıñ tuu beynesine qarap aua rayın boljaydı. Şolpan jwldızı tuğan şaqta aspan şayday aşıq bolıp twrsa, onıñ mañında sansız jwldızdar jamırap anıq körinse, onda bügin kün jıı yuoladı. Jaz bolsa, aptap ıstıq boladı. Qıstı kün bolsa, jılımıq ötedi depkünbe kündik aua rayın da jwldızdıñ tuu beynesinen topşılap otırğan.
Tañşolpan jwldızı
Qazaq atam zamandarda-aq tañ aldında sap-sarı altınday bolıp künşığıs jaqtan jarqırap tuğan jwldızdı şolpan jwldızı dep ataydı da, onımen qatar jarısa artınan tuğan säl kişileu jarıq jwldızdı «tañşolpan» dep atağan. Aldıñğısın «jay şolpan» dese, keyingisin «tañşolpan», keyde ülken şolpan, keyde kişi şolpan dep te janamalap attar qoyğan.
Qazaq şolpan men tañşolpan ayırım-ayırım eki jarıq jwldız nemese aspan älemindegi apalı-siñilili tuısqan jwldız. Bwl ekeui de tañ atıp kele jatqanda, tañ belgisi retinde jarıq şaqıratın, kün şığaratın, adamdarğa tirşilik sıylaytın kieli jwldız dep bilgen jäne solay eseptegen.
Qazaqta şolpan jwldızı men tañşolpan jwldızınıñ qatar tuğanını körgen adam ömir boyı, tipti jeti atasımen baqıttı boladı, mol ırzıqtı, tausılmas däuletti bolıp ötedi, wzaq ömir süredi dep ırımdağan. Bwl ırım jaman ırım emes. Adamdardı, wrpaqtardı erte twruğa, erte ärekettenip eñbek etuge şaqıratın ırım. Osı küngi aspan ğılımın zerttegen kitaptarda tañşolpan jwldızın «merkuriy jwldızı» dep atap jür. Bwl eki jwldızdıñ da tañmen talasa oyanğan qız ben jigit qatar körse, ekei ömir boyı bir-birine ğaşıq bolıp ötedi, aralarına jamandıq kirmeydi, wrpaqtı, ğwmırlı boladı dep ırımdağan. Mwnıñ bäri qazaq halqınıñ sol tuğan tañşolpanday swlu köñil-küyinen, taza nietinen, wrpaqtarın raysız süygendiginen, jarıq nwrdı, jaqsı jwldızdı wnatatındığınan tuğan ırımdar.
Qazaq esepşileri tañşolpan jwldızın mınaday eki uaqıtta köruge boladı dep qarağan: biri, kün şığar aldında, ala tañ kezinde, tañmen talasa jay şolpannan keyin tuadı. Ekinşi, qara barqın tünderde, bwltsız aşıq keşterde öte zeyin qoyıp, anıö baqılap izdegen adamğa körinedi. Al aylı jarıq tünderde, ay sütey jarıq bolıp tolıp twrğan alakeuim tañdarda tañ şolpan jwldızın mülde köre almaysıñ. Qazaqtıñ tañşolpan jwldızın körgen adam baqıttı boladı degeni de ras. Öytkeni tañşolpan jwldızınıñ atın köp adam biledi, estidi. Biraq onı ö közimne körgen adamdar tım az, tipti joqtıñ qası deuge boladı.
Qazaqtıñ bayırğı esepşileri tañşolpan jwldızı ünemi kündi bağıp jüredi. Öytkeni tañşolpan jwldızı tua sala artınan küyip-janıp kökjiekten kün köterioledi. Sonımen kü ntañşolpan jwldızın öziniñ nwrlı qwşağına, küşti säulesine siñirip äketedi. Sonımen tañşolpan jarq etedi de, joq boladı. Qazaqta tañşolpandı körem deseñ, künnen bwrın ornıñnan twr degen söz bar.
Qazaq esepşileri tañşolpan jwldızı bir jılda seksen segiz ret qana şığıs kökjiekten körinedi. Qalğan künderi tañşolpan kün qoynında künmen ilesip, körinbey jüredi. Ol künniñ ğaşığı degen rauayat bar. Qazaqta «Segiz – segizdiñ ayağı semiz, semizdiñ ayağı – seksen segiz» degen ämsil söz bar. Osı tämsil tañşolpannıñ bir jıldağı seksen segiz ret jarıq bolıp körinuine baylanıstı tuğan söz.
Qazaqtıñ köne esebinde tañşolpan jwldızı kökjiekten köp körinegen jıldarı jıl esen, ay aman, jwmalar jaylı, el işi tınış, qwt-berekeli boladı, mal men bas qatar qaulap ösip, baytaq jerge qwt ornaydı dep joramal jasaydı. Söytip qazaqtar tañşolpan jwldızın tılsımdandırıp, jaqsı köredi. Ol turalı öleñ de bar.
Tañşolpan jerden qaşıp künge ketti,
Oñdırmay oğan künniñ qızuı ötti.
Tañ şaqırıp aldımen şolpan tusa,
Artınan kep tañşolpan da jarıq etti.
Tañşolpan endi wzap twra almaydı,
Kün jetip jarığımen onı wrlaydı.
Seksen segiz tañdı sığalap kep,
Artınan ğayıp bolıp ol qorğalaydı.
Tañda twrıp tañşolpandı körgen adam
Ömir boyı eş närseden qwr qalmaydı.
Qatarınan qos şolpandı körgen adam
Baqıtın bwl düniede soldırmadı.
Tañşolpan – swlu jwldız, sımbatı artıq,
Tüsirse keudeñe kep nwrın jarıq.
Qap-qarañğı keudeñde appaq tañdar atıp,
Sol şolpanday nwrlanıp bolar jarıq.
Tañşolpan künniñ ras, ğaşığı eken,
Künniñ onı quğanı maşığı eken.
Seksen segiz tañmenen jılt etkizip,
Twrğızbay alıp ketkeni asığı eken.
Qalğan küni kün qoynında jatadı eken,
Key keşte körinip barıp batadı eken.
Sodan kyin jasırınp körinbeydi,
Künde tarap jürgeni atağı eken.
Tañşolpan jay şolpannan kişi eken,
Ay şolpannıñ siñilisi jaqın eken.
Tañğa jaqın kökjiekten tua-twğın,
Qos şolpandı osı jwrt bile me eken?
Qos şolpannıñ qozğalısı
Qazaq esebinde jay şolpan men tañşolpannıñ ekeui de jerden köri künge jaqın twradı dep eseptelinedi. Eki şolpan da iñir jarığı kezinde kün batıstan tuadı, ne tañ şapağımen aralasıp kün şığıs jaqtan tuadı. Tün ortasında qos şolpandı jwldızdar arasınan köre almaysıñ. Qos şolpan da künge ilesip, kündi janap birge aynalıp jüredi. Tün ortası bolğan kezde jerdiñ jarıq bolıp twrğan kündizgi qabat jağınan aynalıp ötedi. Tañğa jaqın şığıs jaqtan körinedi. Qos şolpan biriniñ artınan biri körinse, ärsirese tañşolpannıñ körinuinen keyin-aq kün külimdep kökjiekten köteriledi. Osı qozğalıstan qos şolpannıñ künge eñ jaqın jüretin jwldız ekenin biluge boladı.
Qazaqtıñ bügingi swñğıla aspan esepşileri qos şolpan da tün ortasında biraz uaqıt körinbey jüredi de, tañ alauımen aralasıp kün şığıs jaqtan jarq ete qaladı. Olar kün jarığımen ilesip körinbey, batısqa qaray bayau qozğalıp sırğıp otıradı. Kün batıp, jer betinde jarıq söngen soñ, iñir jarığında tua qaladı. Mwnı biletin qazaq esepşileri bwl kezdegi şolpandı şolpan dep atamaydı. «Bolpan» tudı deydi. Osıdan keyin bolpan kün şığısqa qaray aynalıp jıljidı. Kün şığısqa jetip, tañ atar aldında tuğanda onı endi «şolpan» dep ataydı.
Qazaq malşılarınıñ arasında jwldızdı esepti biletin täjiribeli malşılar bar. Olar şolpan jwldızınıñ iñirde, qıstı küni jarqırap tuıp twrğanın körip, onı jaqtırmay «twl qatın» körindi dep, oğan jağımsız at qoyıp alğan. «Twl qatı» körise, qıstı küni tün qarañğılığı tüsken sayın ayaz qısadı, kün suidı. Tañ atqanşa şıñıltır boladı. Kün suığan sayın şolpannıñ qabağı da jarqıray beredi dep batıstan köringen şolpandı «twl qatın» nemese «bolpan» dep atauınıñ sebebi osında jatır.
Al tañşolpan bolpan bolğan şolpannan säl özgeşe. Tañşolpan negizinen kün ığıs jaqtan kün şığar aldında ğana körinedi. Bir ayıbı köp wzap twrmaydı. Jarq etedi de, joq boladı. Kün qızğanıp artınan lezde şığadı, öz jarığına sorıp äketedi, qoynına tartı siñirip ketedi dep äñgime etedi.
Qazaqtıñ malşıları maldı bopan tua qorağa, şolpan tua öriske aydadıq degen wğımı bar. Bwl ülken şolpannıñ batıstan kqrinui men qayta aynalıp kün şığıstan tuuına, tañnıñ atıp, keştiñ batuına qaray şaruaşılığın ıñğaylağandığınan tuındağan söz bolsa kerek.
Esekqırğan jwldızı
Qazaq esepşileri aspan älemindegi ülken jarıq jwldızdardı baqılau barısında key tünderi tün tua sala, key tünderi tün ortası auğanda, key tünderi şolpan tuardan bwrın kişileu kümis reñdi tabaq'tay bolıp jarqırap ünemi tuıp twratın ğajayıp jwldızdı bayqağan eken. bwl bir qarağan közge beyne tañşolpan nemese jay şolpan jwldızına wsqap ketedi. Ünemi jwldızdı baqılap, közin jwldızğa suarıp jürmegen adam bolsa, bwl jwldızdı körgen jerden tañşolpan jwldızı dep ayıra almay qaları sözsiz.
Qazaq esepşileri bwl jwldızdı wzaq uaqıt qayta-qayta baqılau arqılı onı «esekqırğan» jwldız dep atağn eken. bwl jwldızdıñ esekqırğan jwldızı atanuınıñ da özindik tamaşa añızı bar.
Bağzı zamandarda bügingidey qatınas qwralı damımağan kezde saudagerler köp esekke jükterin artıp alıp, qıstıñ suıq künderiniñ birinde ülken şahardı betke alıp jolğa şığadı. Keşke qaray joldağı qonalqığa kelip, qonaqtanadı. Esektegi jükterin tüsirip, tınığadı, dem aladı. Keruen bası sol auıldağı küzetşige özin şolpan jwldızı tua salıp oyatıp jiberin ötinedi. Özi saudagerlermen birge tastay qatıp wyıqtap qaladı. Tün ortasında aspan äleminen jarqırap tuğan jwldızdı körgen älgi küzetşi saudagerler jat'qan üyge kelip, «Şolpan tudı, şolpan tudı, twrıñızdar!» dep saudager basın da, basqa saudagerlerdi de tügel oyatadı. Saudagerler tañ atuğa jaqın qalğan eken dep asığıs-üsigis esekterine jükti artadı da, wyaqılı-oyau jolğa şığıp ketedi. Äli tañ atpaydı, jolda ayaq astınan aua rayı bwzıladı, kün qattı suıtadı, qarlı boran soğadı. Olar joldvan adasadı, tünde jöndi jem-şöp jemegen, alıs jolda ılği auır jük kötergen esekter terlep kele jatadı da, qattı suıqqa ışıdamay qırılıp qaladı. Bwl kezde tañ atuğa taqap qalğan kez edi. Şığıs jaqtan şaqşiıp şolpan jwldızı tuadı. Sonda saudagerlerdiñ bireui «şolpan jwldızı tudı» dep ayqay saladı. Saudagerlerdiñ arasınan tağı bireui bağanağı küzetşiniñ aytqan şolpan jwldızı jwldız emes pe degende onı estip twrğan saudagerdiñ basşısı şamırqanıp, ol şolpan emes, ol esekqırğan dep baqırıptı. Sodan bastap bwl jwldızdıñ atı el işine «esekqırğan» jwldızı dep tarap ketken eken desedi.
Qazaq esepşileri esekqırğan jwldızınıñ qasında tört serigi bar dep esepteydi. Ol tört seriginiñ özinen alıstau twratın tağı segiz serigi bar. Ol segiz jwldız dep ataladı. Sol segiz jwldızğa tört jwldıdı qosıp, on eki serigi bar esekqırğan jwldızı bar dep wyğaradı. Bwl on eki jwldız on eki ayğa jäne on eki jılğa bağımdı boladı dep twjırım jasaydı. Esekqırğan jwldızınıñ on eki serik jwldızı bir jıldağı on eki ayğa uäkildik etse, on eki jılğa kuälik beredi. Oğan esekqırğan jwldızın qossa, on üş jıl bir müşel uaqıtqa toladı dep eseptegen.
Qazaq esepşileri esekqırğan jwldızın jer şarına eñ jaqın twartın jwldızdar tobına sanaydı. Jer şarınıñ jaqın serigi dep biledi. Onıñ aynalasın qorşap jürgen on eki serigin nökerleri dep wyğaradı. Ol on eki jwldızdıñ da är kezge qaray är türli aynalımdarmen körinedi. Esekqırğan jwldızınıñ on eki sergi key tünderi esekqırğan jwldızınıñ eki jağına eki-ekiden qaz-qatar bölinip, bir tüzu sızıqtıñ boyınan körinedi. Mwnday köringen kezde bwl aydağı aua rayı jaqsı boladı, qauip-qater joq. «Jolauşığa jol tüsip twr», «aspan şırağı bir sızıq boyında şıraday janıp twr» dep quanadı. Alısqa jol alatın jolauşılardıñ toqımın qağadı, qorjındarın toltırıp saparğa attandırıp jiberedi. Jwldız qabağı külip twr, jolıñ tüsip twr, alañsız jüre ber dep tilek bildiredi.
Al keybir aylarda esekqırğan jwldızınıñ serikteri onıñ ar jaq tasasında jasırınıp, köleñkesine tığılıp körinedi. Bwl kezde onıñ on eki joldası, serigi, nökeri «twtıtulğa» tap boladı. Öşkin tartıp ölegizedi. Säulesi bäseñdeydi, ädemi ajarınan ayrıladı. Bwl kezde aspandı bualıtr tartadı, aua rayı bwzıladı. Qazaq esepşileri mwnday küydi körgende aspan jwldızdarı «naqıs küyge ötti», jer betinşdegi tirşilik düniesine kedergi bar dep wyğaradı. Jolauşı jüretin, alıs sapar alatın adamdardıñ jolın tosadı, öte-möte jaqın jer bolmasa, alısqa saparğa şığarmaydı. Sebebi aua rayı qattı bwzılğanda jolda qauip-qaterge wşıraydı, jol beynetin tartıp qana qoymay ömirine qauip tönedi dep qaraydı.
Key aylarda esekqırğan jwldızınıñ serikteri qarayıp, esekqırğan jwldızınıñ betin basıp ötedi. Mwnday kezde aspan bualdır tartıp, äldeöqanday twman äletinde twradı. Esekqırğan jwldızı jerden qarağan adamğa bwlt arasınan ala sağım bolıp äzer közge tüsedi. Osı kezde esekqırğan jwldızınıñ jarığımen onıñ serik jwldızdarınıñ jarığı bir-birine bettesedi.birine biri nwrın tüsirisip şağılısadı. Mwnı qazaq jwldızdıñ jartılay twtıluı, toğısuı, qarsılasuı dep biledi.
Qazaq aspandağı mwnday özgeristerdiñ saldarınan jerdegi aua rayı özgeredi, bir jwmağa deyin qıstı küni alıs saparğa barmaydı. Maldardı qorada wstap, alıs öristerge aydamaydı. Äldeqöaynday rtwtqiıl jäne belgisiz apat boluı mümkin dep joramal jasaydı.
Qazaq esepşileri esekqırğan jwldızınıñ özine jaqın twratın tört serigi bar. Bwl törteui onıñ bas uäziri, tört uäziri tört qwbılağa uäkildik etedi dep qaraydı. Jıdıñ tört mausımına qatıstı dep te biledi. Esekqırğan jwldızı tört uäzir jwldızına wrımtal jerden qarsı jüru bağıtı boladı. Sonday kezde törteui de jarığın älsiretip toqıraydı. Bwl patşa jwldızdıñ uäzir jwldızına qarama-qarsı kelui nemes keri aynapluı dep esepteydi. Mwnday özgeris tört jüz kün ökende bir ret qaytalanıp otıradı dep wyğaradı. Mwnday kezde de kölikke minip alıs saparğa sayahatqa, añ aulauğa şıqpaydı. Bwl bir jwmağa sozıladı. Osınday nahıs kün ötkennen keyin aspan älemindegi jwldız ornına kelgende jerdegi jağday da jaqsaradı dep qaraydı.
Qazaq esepşileriniñ esekqırğan jwldızı dep atap jürgenin qazirgi ğılımda «yupiter» dep atap jür. Qazaq esekqırğan jwldızı kün jüyesindegi eñ iri alıp jwldız dep biledi. Tört jüz künde bir ret öziniñ serigine qarsı keri aynalıp jüredi. Sol arqılı öziniñ tört serigin bağıdırıp, ornınan qoyadı dep biledi.
Qızıl jwldız
Qazaqtıñ bağzı zamandağı esepşileri şetsiz-şeksiz aspan älemin, jwldızdı keñistikti baqılay jürip, jer şarına jaqın twrğan qızıl qan jwldızdı köredi. Ol jwldızdıñ qızıl reñine qarap, oğan «qızıl jwldız» dep at qoyadı. Qazirgi kezdegi «mars» dep atap jürgen osı jwldız.
Qazaq esepşileri qızıl jwldız keş bata qızıl iñirde tuadı da, tün boyı aspannan qızarıp, közge körinedi de twradı. Tün ortasında oñtüstik aspan äleminen qızğılt nwrın şaşıp, jarqırap körinedi. Osı kezde qazaq esepşileri qızıl jwldız tuğan aspannan köz ayırmay baqılaydı eken. Eger qızıl jwldız tuıp twrğan aspanda ala sabır bwlttar köşip jatsa, sol qızıl jwldız anda-mında bwlt qoynına kirip-şığıp qızğılt nwrın şaşıp körinse, jazdı kün bolsa, erteñinde jauın-şaşındı boladı, qıstı küni bolsa, qapsağay qalıñ qar jauadı, qızıl şwnaq ayazdıñ kökesi boladı, ağaş basına süñgi qırau twradı. Mwnday qıs jartı ayğa sozıladı dep joramaldaydı.
Qazaq qızıl jwldız qırküyek aylarındağı tünderde anıq körinedi dep biledi. Bwl kezde qızıl jwldız jer şarına taqap keledi. Qazaqtıñ köne ırımdarınıñ birinde qızıl jwldız jer şarına jaqındasa zilzala boluı mümkin dep saqsınadı. Äsirese qırküyek ayınıñ 10-11 jwldızı qızıl jwldızdıñ jer şarına tönip kelip qaytatın tünderi dep eskertedi. Bwdan qorqqan bwrınğı ata-babalırımız «qızıl jwldızdıñ qırsığı aspanda qalsın, jaqsılığı jerge tüssin» dep ırım etip, tilek tileytin körinedi. Tipti keybireuleri aqsarbas atap soyıp kemtar-mügedek, kedey-kembağal adamdarğa sadaqa da bergen desedi. Bayırğı qazaqtar qızıl jwldızdı suıq jwldızdar qatarına jatqızadı. Köbine qıstı küngi aua rayın qızıl jwldızdıñ tuuına qarap ayırıp, boljaytın bolğan. Qızıl jwldız tuıp twrğan kezdegi aspannıñ oñtüsitk jağınan bwlt körinse, jer şarına oñtüstik jaqtan jel soğadı, boran twradı. Al soltüstik jağınan qara bwlt körinse, onda jer şarına soltüstik öñirde qar jauadı, kün qattı suıtadı, kök tayğaq boladı dep joridı. Qızıl jwldız aspannıñ qay bağıtınan körinse, jerdiñ de sol bağıtında aua rayı özgeredi, kün jaysız küyge enedi dep birden kesip aytadı. Qazaqta «Eki, segiz, on altı, on altını kim aldı» dep aspanda tuıp twrğan qızıl jwldızğa qarap, onımen birge aynalıp auıp bara jatqan altı serigi, joldası bar ekendigin de añğarğan. Qızıl jwldızdıñ öziniñ tüsine, türine, reñine wqsaytın on altı joldası nemese aspandağı sabaqtası bar deydi. Olardıñ reñi de qızğılt tartıp alıs aspannan ölegizgen säulesimen äzer-äzer közge tüsedi. Olar ülken qızıl jwldızdı bağıp, qorşap, qoldap, aynalasın bağıp, birge aynalıp jüredi. Olardı küz aylarınıñ aşıq aspandı tünderinde ğana köruge boladı. Qızıl jwldızdıñ on altı serigi onıñ altı nökerindey, qorğauşısınday bolıp kün batıstan tuadı. Aspan jwldızdarınıñ täulik aynalısına qarsı jüredi de, kün şığıstan barıp kün jarığına batadı. Soğan qarap qazirgi esepşiler qarsı bağıttı jwldız nemese keri jwldız dep atağan. Keyde jaman ırımğa balap, qorqatını da sodan. Öytkeni qazaq halqı ılği da oñ bağıttı jaqsı ırımğa balaydı. Qazaqta «Eki közi qızıl jwldızday qızarıp ketipti», «Köziñ qıp-qızıl, qan basıp twr» degen söz bar. Bwl aşulanğan, qan qısımı joğarılap auırğan ne jındanğan adamdarğa qarata qoldanılatın söz. Qızıl jwldızdıñ keri aynalısın jaqtırmay, jağımsız wğımğa paydalanğan.
Qazaqta qızıl jwldız turalı aytılğan öleñ bar.
Qıp-qızıl bop aspanda,
Qızıl jwldız tuadı.
Bwlt ilinse aspanğa
Qar bop jerge jauadı.
Şıñıltırlanıp är jerde
Ayaz bolıp qısadı.
Aq mıltıq pen aq jorğa
Bwrqaqtatıp soğadı.
Qızıl jwldız qızarıp,
Beti teñbil tartadı.
Qıstıñ tüni wzarıp,
Mal jemge iek artadı.
Qızıl jwldız jaqındap,
Jerge taman keledi.
Jerge tayasa taqımdap,
Atam qazaq biledi.
Keri aynalıstı ker jwldız,
Kerisi artınan er jwldız.
Jerge äste kelmesin,
Keri aynalsın keri iz.
Qızıl jwldız qan jwldız,
Basqada bar san jwldız.
Baq bop aspanda jana ber,
Aspanda janğan bar jwldız.
Eki segiz – on altı,
On altısı qoldaptı.
Qızıl jwldızdı aynalıp,
Aynalasın qorşaptı.
Öñderi de qızarıp,
Uaqıt ötti wzarıp.
Qızıl tüske enipti,
Qanın tartıp bozarıp.
Qızıl jwldız qızıl nwr,
Qızarıp aspannan janıp twr.
Qırküyekte qızarıp,
Kök aspannan tuıp twr.
Qwyrıqtı jwldız
Qazaqtıñ köne aspan esepşileri aspan äleminen qwyrığı bar, qwyrığınan ot janğan, qwyrığı jalındap twrğan jwldızdardı körip, tañ-tamaşa qalıp, oğan «qwyrıqtı jwldız» dep at qoyğan eken.
Qazaq esepşileriniñ aspandağı jwldızdı salıstırıp, ayırıp, baqılau täjiribesinde «qwyrıqtı jwldız» aspan äleminen elu ne jüz nemese mıñ jıldarda bir ret körinedi dep eseptegen eken. qazaq qwyrıqtı jwldızdıñ köp körinuinen payda joq, jerdegi adamdarğa, jer şarına, mal-dünie, jändik-ösimdikterge ziyan tiyui mümkin dep apat boluı ğajap emes dep joramaldağan. Aspannan qwyrıqtı jwldız köringende är türli saqtıq şaralarına kirisken. Bağzı zamandağı ata-babalarımız aspannan qwyırqtı jwldız tuıp twrsa, aqsarbas mal atap şalıp, Allağa jalbarınğan, jaqsı dwğa-tilekter tilegen. Qaşan bir qwyrıqtı jwldız aspannan ğayıp bolıp körinbey ketkenşe alañdap jüretin bolğan.
Külli aspandağı bar jwldızdan bögenayı bölek bwl jwldızdıñ swrqı özgeşe köringen. Onıñ art jağında nemese bas jağında şaşırap janğan jarıq qwyırğı nemese aydarı boladı dep sengen. Ol jwldız köbine künge bağıp, kün şığısqa qaray qarsı qozğaladı eken. qwyrıqtı jwldızdı kün körse, kün közinen ötse, kündiz tusa, kün twtıladı, jer beti alageuim köleñke tartadı, soğan qaray aua rayı da özgeredi dep joramaldar jasap, aspan älemine qiyal qıdırta qaraytın bolğan. Qwrıqtı jwldızdıñ qozğalısın qırıq saqqa jügirtip, joramaldar jasağan. Qazaq jaman tüsti de jaqsılıqqa jorığanı siyaqtı aspan jwldızındağı qorqınıştı körinisti de jaqsılıqqa balap joritın körinedi.
Qazaq esepşileri aspan äleminde mwnday qwyrıqtı jwldız jalğız jwldız emes dep qarağan. Şeksiz-şetsiz aspan äleminde mwnday jwldızdardıñ äli de talayı bar dep esepetegen. Jer şarına bir körinip ketken qwyrıqtı jwldız ol qayta oralğanşa mıñ jıldıqtar ötui mümkin. Onıñ ornına basqa qwyrıqtı jwldızdar kelip körinip qaytıp twradı dep sengen. Bälkim zaman aqır bolarda aspandağı kööp qwyrıqtı jwldızdar jer şarına jaqındap kelip, qwyrıqtarınan zobalañ tuuı mümkin dep joramaldar jasağan körinedi.
Qazaq tarihındağı aua rayın boljaytın aspan esepşileri añız etip aytıp ketkenine qarağanda qwyrıqtı jwldız köringen jıldarı qıs ayları bolsa, ombılap-ombılap, jwma-jwmağa wlasqan qarlar jauıp, qattı ayaz bolıp, mal jwtap, malşılar aq tayaqqa süyenip qalğan desedi. Al jaz ayları bolsa, jwma-jwmağa jalğasqan aq jauın, sel, bwrşaq jauıp, topan su apatı bolğan körinedi. Qazaq qwyrıqtı jwldızdıñ tuuın aspannan körinuin qalamağan, wnatpağan.
Qazaqtıñ qwyrıqtı jwldızdı qalamaytını sonşa öz qasında jürgen äldebireulerdi jaqtırmay qalğanda «qwyırqtı jwldızday swmnıñ özi eken», «qwyrıqtı jwldızday qwyrığınan ot tögilgen berekesiz adam eken», «qwyrıqtı jwldızday qorqınıştı» dep sözben qağıtadı. Jaqtırmağan sıñay tanıtadı. Kez-kelgen jaqtırmağan, ğaybat aytatın ösekşi adamdardı berekesiz jandardı kö'ine qwyrıqtı jwldızğa wqsatadı. Salıstırıp aytıp, şenep jatadı. Öytkeni qwyrıqtı jwldız jerge apat äkeledi, tirşilikti büldiredi dep qorqqan.
Qazaq esepşileri zaman zaman bolğalı öz közderimen körip, jwldız tanığalı är kez körinegen qwyrıqtı jwldızdardıñ qwyrığınıñ bir-birine wqsamaytına qarap, ol jwldızdardıñ qwyrıñına är aluan atar qoyğan eken. «jalqı qwyrıq», «qos qwyrıq», «köp qwyrıq», «şaşau qwyrıq», «wzın qwyrıq», «kelte qwyrıq», «paraq qwyrıq», «soyau qwyrıq», «şaşpa qwyrıq», «jalın qwyrıq» t.b. dep atağan.
Qazaqta «qwyrıqtı jwldızdıñ qwyrığınan saqta, jaman wlıqtıñ bwyrığınan saqta» degen tämsil söz bar. «Özi ot bolsa, qwyrığı şoq bolsa, odan ne payda» dep arı qaray damıtıp, astarlap aytıp jatadı. Bir auız sözben aytqanda, qwyrıqtı jwldız apat nışanı dep tüsingen.
Qwyrığı bar jwldız bar aspanda da,
Mazdap ot bop qwyrığı janadı da,
Jıljidı künge qarap aspan boylap,
Jüzedi aspanda aspaydı, saspaydı da.
Qorqadı jerdegi adam ol jwldızdan,
Bir päle bola ma dep qwyrığınan.
Köripti bwl jwldızdı atam zamandardan
Qwyrığıñmen jerime jolama dep.
Jalqı qwyrıq, egiz qwyrıq, köp qwyrıqtı
Qariya balasına beripti bir bwyrıqtı.
Aspannan däl osınday jwldız körseñ,
Jasırmay ayt halqıña bar şındıqtı.
Qwyrıqtı jwldızdan jerge qauip töner,
Onıñ sırın bayağıdan atam biler.
Aspannıñ keyde oñınan, keyde solınan tuıp,
Qwyrığın ot jalın ğıp jağıp keler.
Qwyrıqtı jwldız tusa qıstı küni,
Saqıldağan sarı ayaz qıstı tüni.
Aydaharday ısqırğan dalalarda
Aq mıltıq estiler boran üni.
Jwldızdıñ da osınday qwyrığı bar,
«Tanı, balam», degen atamnıñ bwyrığı bar.
Qwyrığınan ot jalın köp şaşılsa,
Jerge salar älegi, qırsığı bar.
Alqa jwldızı
Qazaq esepşileri aspan älemin baqılay jürip, san-sanaqsız jwldızdar arasınan bögenayı bölek, alqağa wqsaytın bir jarıq jwldızdı köredi. Onı tün-tün sayın küzete jürip, bir kezde oğan «alqa jwldızı» nemese «aspan alqası» degen at qoyadı. Bwl jwldız aspan äleminen künde-künde körine bermeydi. Aspannan bir köringennen keyin arağa üş jüz jetpis segiz kün salıp barıp körinedi. Alqa jwldızı tuğanda ol jwldızdıñ beynesi adamnıñ moynına salatın alqağa wqsap, alqası jaltırap, nwrın şaşıp tuadı. Közge anıq körinedi. Alqa jwldızı aspan äleminen anıq köringen kezde onıñ aynalasın döp-döñgelek bolıp qorşap twrğan saqinası közge ottay basıladı. Ol saqina jwldızdıñ eş jerine timey, qoralap, qorşap twrğanday bilinedi. Osığan qarağan qazaq bwl jwldızdı «alqa jwldız» nemese «qorşamalı jwldız» ne «saqinalı jwldız» dep te atağanğa wqsaydı.
Qazaq esepşileri alqa jwldızınıñ qasında erip, aynalıp jüretin toğız iri joldası, serigi bar. Onıñ eñ şetindegi toğızınşı kenje serigi alqa jwldızına qarsı bağıtta aynalıp twradı. Sol arqılı qalğan segiz serik sabaqtas jwldızdarınıñ tartılıs küşin retke saladı dep bilgen, eseptegen, joramaldağan.
Qazaq alqa jwldızınıñ tuğan kezindegi onıñ mañında qalqıp jürgen bwlt jañqalarına qarap, aua rayın boljaytın bolğan. Eger alqa jwldızınıñ oñ nemese oñtüsitk jağında qara bauır bwlt qalqıp twrsa, jaz künderinde jauın jauadı, qıs künderinde körinse, qalıñ qar jauadı dep joramal jasağan. Eger soltüstik jağında aq jañqa tauday-tauday bwlttar körinse, taulı öñirlerge sel jauıp, qızıl su qaptaydı. Qıstı küni bolsa, bw\ütin jaylımıdardı qar basıp qaladı. Saq bolıñdar dep joramal jasap, malşılar qauımına birden wqtıradı.
Qazaq esepşileriniñ «alqa jwldız» dep atap jürgen jwldızı bügingi ğılımda «saturn» jwldızı dep atalıp jür.
Aspanda bir jwldız bar saqinaday,
Jarığı kiiz üyge jaqqan şamday.
Aynalğan altın şeñber aynalasın,
Aynaldırıp altın bumen qorşağanday.
Aspanda bir jwldız bar aydan appaq,
Aynaldırıp qwlağına sırğa taqpaq.
Aspanda alqa tağıp, sırğıp jürse,
Qarağan közdiñ nwrı odan taymaq.
Aspanda bir jwldız bar alqa taqqan,
Qazaq onı körip, aua rayın baqqan.
Qorşasa ol jwldızdı bwlttar tönip,
Bir jwma boran soğıp jañbır jauğan.
Aspanda bir jwldız bar künge jaqın,
Bir jıdan soñ aynalıp jerge jaqın.
Jıl boyı körinbeytin alqa jwldız
Key kezde tuadı küzge jaqın.
Aspanda bir jwldız bar aydan jaqsı,
Jomart kedey malı bar baydan jaqsı.
Alqa jwldız aynalıp tuğan küni
Qır otı oy otınan malğa jaqı.
Aspanda bir jwldız bar jımıñdağan,
Sırtında alqası bar zır aynalğan.
Alqası altınday bop nwr şaşadı,
Jıl boyı körinbey jıl wrlağan.
Köp jwldız körinedi şalqasınan,
Bwl jwldız tanıladı alqasınan.
Kün jaqta jasırınıp jatadı eken,
Nwrına şomıladı kün qasınan.
Alqa jwldız atanıp ketkeni sol,
Altınday jarqırağan nürı da mol.
Kün qasında ünemi jatqandıqtan
Nwrday bolıp jüretin jolı da sol.
Qazaq alqa jwldızdı kün qoynındağı balası, onıñ sırtındağı alqa bolıp aynalıp twrğan nwrı künniñ nwrı, onıñ anda-sanda bir körinui jerdegi adamdarğa alqasın körsetuinen degen añız aytadı.
Aqpa jwldız
Qazaq esepşileri aspan älemine, aspannıñ tüngi qwbılıstarınan tağı bir «aqpa jwldızdı» bayqağan eken. Är küni keş batıp, jwldızdar tua bastağan şaqta aspan äleminen jwldızdar arasınan jarıq nükte artına jarıq iz qaldırıp, atqan oqtay zımırap barıp öşip qaladı. Mwnday aspn qwbılısı tüni boyı auıq-auıq jalğasıp twradı. Tüngi aspannıñ jwldızdarı sönip, kün şığıp, jer betine jarıq tüskenge deyin jalğasıp jaiatadı. Aspan äleminiñ sırın jetik meñgere qoymağan bağzı zamandağı ata-babalarımız aspannan jwldız aqtı, bwl jwldızdıñ atı «aqpa jwldız» dep atağan eken. sol atalarımız aspannan mwnday jwldız aqsa, jerdegi adamdardıñ bireui jan tapsıradı ne bir säbi düniege keledi dep ırımdağan eken. bwl ata-babalırımızdıñ eski zamandardağı säbilik tanımınan tuğan boljam-joramaldarı bolsa kerek.
Qazaq esepşileri bwl jwldızdıd wzaq-wzaq ğasırlar baqılay jürip, onıñ adam balasına ziyanı joq ekenine közderi jetedi. Al aspandağı jwldızdardıñ bäri, easpandağı alıp şarlar, planetalar, ol şarlar tım alısta twradı, alıstatwrğandıqtan bizge kişkene bolıp körinedi, ol jwldızdar öziniñ qozğalu tärtibimen aspandy aynalıp twradı, bet aldı olay aqpaydı dep tüsingen, bilgen.
Aspandağı aqqan jarıq nükte ne närse?
Bwl – aqpa jarıq, aspan älemindegi jerdi qorşağan aua sırtındağı jerdiñ tartılıs küşinen tısqarı bostıqta qalqıp jürgen zattar. Onı qazaq esepşileri keyingi kezde «wşpa zattar» ne «qalqımalı qaldıqtar» dep atağan eken. bwl zattar aunıñ sırtında jwldızdardan köp beri jerge jaqın mañda qalqıp wşıp, ağıp, jüredi. Bir kezekte jerdiñ tartılıs küşine säl wşıray qalsa, jerdi qorşap twrğan aua qabatına kelip üykeledi nemese siriñke tartqanday auanı süykep öte şığadı. Sol kezde auadan jarıq ot körinedi. Qalqımalı zattardıñ auanı sızğan jeri qızadı da, ot jarığına aynaladı. Mwnday qalqımalı zattardıñ kölemi kişi bolsa, auağa soğılğan kezde jarıq şığarıp barıp janıp, eridi de auağa siñip joq boladı. İri-ülkendeui bolsa, auağa soğılğan küyinde jerge tüsedi, topıraqqa aynalıp ketedi. Biraq mwnday qaqımalı zattardıñ jerge tüsetinderi tım az nemese sirek kezdesedi. Keyingi qazaq esepşileri mwnday ağılğan jarıqtı aqpa jarıq dep atap ketti. Qazaqta «aqqan jwldızday zımırap baradı», «aqqan jwlızday jarq etti de, joq boldı», «jwldızday zımırap ağıp baradı», «aqpa jwldız sekildi», «aqqan jwldızdıday jarqırap körindi» degen teñeu sözder bar osı sözderdiñ barlığı aspandağı qwbılıstardan alınğan beyneli körinister.
Qazaq esepşileri tünde dalağa şığıp aspan älemine köz salğanda aspanda osınday aqpa jarıqtar art-artınan ağıp, janıp-sönip jatsa, jwldızdar jamırap anıq körinip twrsa, erteñgi aua rayı jaqsı boladı, kün qabağı külimdep tuadı, jaylı jwma ötedi dep joramal jasaydı.
Surtter äleuettik jeliden alındı
kerey.kz
Pikir qaldıru