مادەنيەت رۋحانيات قازاق شەجىرەسى
قازاق تانىعان جۇلدىزدار
kerey.kz
جۇلدىز تۋرالى تۇسىنىك
بولات بوپايۇلى جوتا قاجى
ەتنوگراف،سىنشى، زەرتتەۋشى
قازاق اسپان ەسەپشىلەرى – اسپاننىڭ وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك باعىتتارىن اسپان جۇلدىزدارىن قاراپ وتە جاقسى ايىرا بىلگەن. مۇندا وزدەرى وتباسىندا ۇنەمى تۇتىنىپ جۇرگەن شومىشكە ۇقساعان «جەتى قاراقشى» جۇلدىزىن جازباي تانيدى. ول جۇلدىزدىڭ اينالۋ قوزعالىسىن ۇنەمى باقىلاپ، باعىت-باعدارىن ايىرىپ وتىردى. سول ارقىلى اسپان الەمىنىڭ وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىن جازباي-جاڭىلماي پارىقتايدى.
ال اسپاننىڭ قاق ورتاسىندا وتتاي مازداپ نۇر شاشىپ جانىپ، قوزعالماي تۇرعان جارىق جۇلدىزدى «تەمىر قازىق جۇلدىزى» دەپ اتادى. ونى ات ارقاندايتىن قازىققا ۇقساتتى. تەمىر قازىق جۇلدىزىنا ەڭ جاقىن تۇرعان ەكى جۇلدىز بار. ونىڭ ءبىرى – جەتى قاراقشى جۇلدىزى، ەندى ءبىرى – ورمەكشىگە ۇقساعان «ورمەكشى جۇلدىزى» نەمەسە «قاراقۇرت جۇلدىزى»، بولماسا «بۇيە جۇلدىزى» دەپ اتادى. قازاق ەسەپشىلەرى ەڭ اۋەلى باسقا جۇلدىزداردان بۇرىن وسى جۇلدىزداردى جاقسى ءبىلدى. ءارى بۇل جۇلدىزدارعا قازاق تىلىندە وسىنداي جاراسىمدى اتتار تاۋىپ قويدى.
جەتى قاراقشى جۇلدىزى مەن تەمىر قازىق جۇلدىزى ارالىعىندا «كىشى ايۋ» جۇلدىزى اتالاتىن تاعى ءبىر جۇلدىز بار. بۇل جۇلدىزدا جەتى قاراقشى جۇلدىزىنا ءسال ۇقساپ كەتەدى. بىراق ونىڭ ءشومىش سابى ەكىنشى جاققا قاراپ، مايىسىپ تۇرادى. ونىڭ جۇلدىز سانى دا جەتەۋ بولىپ كورىنەدى. مايىسقان باسى ايۋعا ۇقساعاندىقتان ونى قازاق ەسەپشىلەرى «كىشى ايۋ» جۇلدىزى دەپ اتاعان.
قازاق ەسەپشىلەرىنىڭ باعزى زامانداردان بەرى اڭىز ەتىپ ايتىپ، «اق بوز ات جۇلدىزى»، «كوك بوز ات جۇلدىزى» دەپ جۇرگەن وسى «كىشى ايۋ جۇلدىزى» ۇياسىنا كىرەدى.
قازاق وسى اتالعان جۇلدىزداردىڭ تۇرعان ورنى ارقىلى اسپان باعىتتارىن دۇرىس، دالمە-ءدال ايىرا ءبىلدى. ماسەلەن، جەتى قاراقشى جۇلدىزى كوكجيەككە قاراي تومەندەپ تۇرسا، ورمەكشى جۇلدىزى جوعارى قاراي كوتەرىلىپ، ورلەپ تۇرادى. تەمىر قازىق جۇلدىزىنىڭ شىعىس جاعىندا تاعى ءبىر جۇلدىز بار. ونى قازاق «كوپىر جۇلدىز» دەپ اتايدى. ول اق بوز ات جۇلدىزى مەن كوك بوز ات جۇلدىزىن وتكىزەتىن كوپىر جۇلدىزى دەپ تۇجىرىم جاساعان. قازىرگى كەزدەگى «كاپيلا» جۇلدىزى دەپ اتاپ جۇرگەنى سول.
تەمىر قازىق جۇلدىزىنىڭ ەكىنشى جاعىندا الىرەك ايتقاندا باتىس جاعىندا «نۇر جۇلدىزى» دەگەن جۇلدىز تۇر. ونىڭ ولاي اتالۋى يۋەس جۇلدىزعا ۇقساپ كەتەدى. جان-جاعىنا نۇر توگىپ تۇرادى. قازىرگى كەزدەگى «ۆەگا» جۇلدىزى دەپ جۇرگەنى سول.
ال كوپىر جۇلدىزى سولتۇستىك اسپانداعى ەڭ ارىق جۇلدىزدار قاتارىنا كىرەدى. ەگەر تۇندەردە وسى جارىق جۇلدىزدار بۇلت باسىپ، تۇماندا جاقسى كورىنبەسە، ەرتەسىندەگى اۋا-رايى وزگەرەدى. جاۋىن-شاشىن، جەلدى، بوراندى، بۇلتتى بولادى دەپ ۇىعارادى.
قازاق اسپان ەسەپشىلەرى بۇل جۇلدىزداردىڭ ۋاقىت، مەزگىل اياسىنداعى ورىن، قوزعالىستارىن ءدال ءارى قانىق مەڭگەرگەن. ماسەلەن، جازعىتۇرىم سولتۇستىك اسپانداعى جۇلدىزدار جوعارعى ايتقان ورىندارىنان باياۋ عانا ورىن اۋىستىرىپ، وعان قاراما-قارسى تۋىپ تۇرادى. ورمەكشى جۇلدىزى تومەنگە، جەتى قاراقشى جۇلدىزى جوعارىعا قاراي ورىن اۋىستىرادى. نۇر جۇلدىزى شىعىس جاققا، كوپىر جۇلدىزى باتىس جاققا قاراي الماسادى. وسى كەزدە جەتى قاراقشى جۇلدىزى ءشومىش باسىن وڭتۇستىك جاققا قواراي بۇرا سوزىلىپ كورىنەدى.
بۇل كەزدە اسپاننان «قىزعىلت جۇلدىز» تۋادى. ونى قازاق ەسەپشىلەرى «اراي جۇلدىزى» دەپ اتاعان. وسى كۇنگى «اركتۋر» دەپ جۇرگەن جۇلدىز سول. وسىدان كەيىن كوپىر جۇلدىزىنا تاياۋ ماڭدا «ۇركەر شوق جۇلدىزى» شوقتانىپ تۋىپ تۇرادى. ۇركەر جۇلدىزىنىڭ سانى التاۋ. «ۇيىسقان التى جۇلدىز» دەپ تە اتالادى.
قازاقتا «ۇركەر – التى، جۇت – جەتى»، «ۇركەر تۋسا، سورپا اس بولار»، «ۇركەر جەرگە تۇسپەي، جەر قىزبايدى»، «ۇركەرلى ايدىڭ ءبارى قىس»، «ۇركەر سۋعا تۇسسە قۇت، تاسقا تۇسسە جۇت»، «ۇركەر اۋىپ بارادى»، «ۇركەر ۇركىپ ءجۇر»، «ۇركەردەي ءبىر شوق»، «ۇركەر ۇدىرەيىپ تۋدى»، «ۇركەردەي ۇيىسقان» دەگەن ءسوز تىركەستەرى بار. وسىعان قاراعاندا، ۇركەر شوق جۇلدىزىن تانىمايتىن قازاق بالاسى از شىعار.
قازاق اسپان ەسەپشىلەرى اسپانداعى تاعى ءبىر جۇلدىزدى «موس جۇلدىزى» دەپ اتايدى. ول قازىرگى كەزدەگى «پەرسي جۇلدىزى» اتانىپ ءجۇر. قازاق بۇل جۇلدىزدى باعزى زاماننان-اق ءوزىنىڭ شاي قايناتىپ، تاماق اسىپ جەيتىن، وت ۇستىنە قۇراتىن تۇرمىس قۇرلى موسقا ۇقساتىپ سولاي اتاپ كەتكەن.
ال كۇننىڭ شىعىپ-باتار جولىندا تاعى ءبىر ءتورت جۇلدىز بار. ول جۇلدىزدار ەكى-ەكىدەن توپتاسىپ تۇرادى. بەينەسى كىرىپ-شىعاتىن ەسىككە ۇقسايدى. بۇل جۇلدىزدىڭ بەينە-بەلگىسىنە قاراپ قازاق «بوساعالىق جۇلدىز» نەمەسە «ەسىك جۇلدىز» دەپ اتاعان.
قازاقتا «بوساعالىق جۇلدىز تۋسا، اسپان دا قۋانادى، جەردەگى جىلاعان بالا دا ۋانادى»، «بوساعالىق قۇت جۇلدىز، كۇن جولى، بارلىق جۇلدىزدان نۇرى كۇشتى جۇلدىز» دەپ ۇيعارعان.
قازاق ەسەپشىلەرى تەمىر قازىق جۇلدىزى اسپاننىڭ قاي جاعىندا تۇرسا، سول جاقتى اسپاننىڭ سولتۇستىك جاعى دەپ ۇيعارادى. سولتۇستىك جاق دەگەننىڭ ورنىنا كەيدە «اسپاننىڭ تەمىر قازىق جاعى» دەي سالادى.
جەتى قاراقشى جۇلدىزى
قازاق ەسەپشىلەرى «جەتى قاراقشى» جۇلدىزىن باتپاس جۇلدىزدار قاتارىنا جاتقىزادى. جەتى قاراقشى جۇلدىزى كۇزدە، ءىڭىر كەزىندە جەر شارىنا تاياپ كەلەدى دە، كوكجيەكتە ۇنەمى كورىنىپ تۇرادى. باتىپ، جوق بولمايدى. سوسىن قايتادان شىعىسقا قاراي جىلجيدى. بىرتە-بىرتە شىرقاۋ اسپانعا قاراي كوتەرىلە باستايدى. باياعىدا اتا-بابالارىمىز جەتى قاراقشى جۇلدىزىن «پان الەمىنىڭ ساعاتى»نەمەسە «اسپان ءتىلى»دەپ اتاعان ەكەن. قازاق مالشىلارى جەتى قاراقشى جۇلدىزىنىڭ اۋىنان تۇنگى تاۋلىكتى دۇرىس ايىرا بىلگەن. سونىڭ ناتيجەسىندە ءبىر ءتۇندى ۇشكە ءبولىپ قاراستىرعان. «كەش»، «ءتۇن ورتاسى»، «تاڭ الدى» نەمەسە «ءتۇن باسى»، «جەتى قاراڭعى ءتۇن»، «سوڭعى ءتۇن» دەپ بولگەن.
قازاق ءتۇن قاتىپ جول جۇرگەندە، الىس ساپار العاندا، بارار باعىت-باعدارىن اسپان جۇلدىزدارىنا قاراپ، دۇرىس مەجەلەپ، انىق ايىرىپ وتىرعان. اسپان شىراقتارىنىڭ باعىتىن دۇرىس بەتكە العاندىقتان بارار جەرىنە، قونار اۋىلىنا جاڭىلماي بارىپ، جازباي تاۋىپ، امان-ەسەن جەتىپ وتىرعان.
قازاق ءتۇن بالاسىندا ۇزاق-ۇزاق جول جۇرگەندە ءبىرنىشى بولىپ تەمىر قازىق جۇلدىزىن اسپانعا قاراپ، تاۋىپ الادى دا، ودان سوڭ جەتى قاراقشى جۇلدىزىنىڭ قالاي قاراي اۋىپ بارا جاتقان باعىتىنا كوز جىبەرەدى. سوسىن ونىڭ قاي جاقتا، قاي ورىندا تۇرعانىن انىقتايدى دا، باراتىن باعىت-باعدارىن، بەت السىنى سوعان قاراي تۋرالايدى. سوسىن نىق سەنىممەن العا تارتىپ ءجۇرىپ كەتەدى.
قازاق ەسەپشىلەرىنىڭ اسپان الەمى ەسەبىندە جەتى قاراقشى جۇلدىزى ءبىر تاۋلىك ىشىندە اسپان الەمىنىڭ سولتۇستىك جارتى شارىن ءبىر رەت تولىق اينالىپ شىعادى. التى ساعات ۋاقىتتا اسپان شارىنىڭ سولتۇستىك شارىن ءجۇز سەكسەن گرادۋس، قازاقشا ايتقاندا، تولىق شەڭبەر اينالىپ بارىپ بۇرىلادى دەپ ەسەپتەيدى.
قازاقتىڭ بايىرعى مالشىلارى مال كۇزەتكەن كەزدە كۇزدىڭ ۇزاق-ۇزاق تۇندەرىندە، سارعايعان سارى تاڭدارىندا جەتى قاراقشى جۇلدىزىنىڭ اسپانداعى ورنىنا قاراپ كۇزەتتەن كەزەكپەن اۋىساتىن بولعان. ول زامانداردا ساعات بولماعاندىقتان ولار اسپانداعى جۇلدىز جەتى قاراقشىنى ۋاقىت ولشەيتىن ساعات ورنىنا پايدالانعان. ۋاقىت ءتىلى دەپ بىلگەن.
قازاق ەسەپشىلەرى كەشقۇرىم جۇلدىز تۋا باستاعان شاقتا جەتى قاراقشى جۇلدىزى اسپان الەمىنىڭ سولتۇستىك قازان بۇيىرىنەن كورىنگەن كەزدە بۇل كەزدى «كەش كىردى»، «قىزى ءىڭىر بولدى»، «الا كەۋىم كەش»، «جۇلدىز جاندى» نەمەسە «جۇلدىز تۋدى» دەپ ۇيعارعان.
ءتۇن ورتاسىندا جەتى قاراقشى جۇلدىزى اسپان الەمىنىڭ سولتۇستىك قازانىنىڭ قاق ورتاسىنان كورىنۋىن قازاق «جەتى قاراڭعى ءتۇن»، «ءتۇن ورتاسى»، «قاپ-قاراڭعى ءتۇن»، «شالقار ءتۇن» دەپ ەسەپتەگەن. تاڭ الدىندا جەتى قاراقشى جۇلدىزى اسپان الەمىنىڭ سولتۇستىك جارتى شار قازانىنىڭ بۇيىرىنەن كورىنۋىن قازاق «تاڭ الدى»، «تاڭ الاۋ»، «تاڭ قۇلان تەك»، «سارەسىن» دەپ ۇيعارعان.
قازاق ەسەپشىلەرى تەمىر قازىق جۇلدىزى مەن جەتى قاراقشى جۇلدىزىن اساپن الەمى ساعاتىنىڭ باعدارشى ءتىلى رەتىندە پايدالانا بىلگەن. كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋ نۇكتەلەرىن دە اسپان الەم ساعاتىنىڭ تەمىر قازىق جانە جەتى قاراقشى جۇلدىزدارىنىڭ تىلدىك كورىنىسى ارقىلى ءبىلىپ، ايىرىپ، ۇعىپ، ۇلكەن ۇعىمعا اينالدىرىپ وتىرعان.
قىركۇيەك ايىنىڭ 23 جۇلدىزى، ءتۇن ورتاسى كەزىندە جەتى قاراقشى جۇلدىزىنىڭ ءشومىش سابى اسپاننان تومەن قاراي سالبىراپ تۇرادى. بۇل كەزدە كۇن بارىنشا قىسقارادى، ءتۇن مەيلىنشە ۇزارادى.
ناۋرىز اينىىڭ 25 جۇلدىزى، ءتۇن ورتاسىندا جەتى قاراقشى جۇلدىزىنىڭ ءشومىش سابى جوعارى قاراپ وڭتۇستىك جاقتى كورسەتىپ تۇرادى. بۇل كەزدە كۇن مەن ءتۇن تەڭەلەدى. كوكتەم كىرەدى، توپىراق جۇلدىزىنىڭ باعى جاندى دەپ ەسەپتەيدى.
جەلتوقسان ايىنىڭ 22 جۇلدىزى، ءتۇن ورتاسىندا جەتى قاراقشى جۇلدىزىنىڭ ءشومىش سابى شىعىس جاقتى كورسەتىپ تۇرادى. بۇل كەزدە كۇننىڭ ەڭ قىسقارعان كەزى، ءتۇن ۇزارا بەرەدى.
قازاق اراسىنا تاراعان جەتى قاراقشى جۇلىزى تۋرالى مىناداي اڭىز ءالى كۇنگە ايتىلادى. جەتى قاراقشى جۇلدىزى تەمىر قازىق جۇلدىزىنا بايلانعان اق بوز ات پەن كوك بوز اتتى ۇرلاپ الماقشى بولىپ، ءتۇن بويى تورۋىلداپ، اڭدىپ جۇرەدى. سول كەزدە ۇركەر شوق جۇلدىزى قاپتاعان قالىڭ نوكەردەي اسپان الەمىنەن كورىنەدى. وسى كەزدە جەتى قاراقشى جۇلدىزى اسپان الەمىنىڭ سولتۇستىگىنە قاراي سىرعي جونەلەدى. ءبىر ۋاقىتتا ار جاعىنان جارقىراپ «تارازى جۇلدىزى» كوتەرىلەدى. ونىڭ تاعى ءبىر قىرىنان ءسۇمپيىپ سۇمبىلە جۇلدىزى كورىنەدى. ەندى جەتى قاراقشى جۇلدىزى كوز ىلمەي، وسى جۇلدىزاردى تۇگەل باتىرىپ، ۇيىقتاتىپ تاستاپ، اق بوز ات پەن كوك بوز اتقا تاياپ قالعاندا، قولى شىلبىرعا ىلىنە بەرگەندە، تاڭ اتار الدىندا ار جاعىنان ارايلانىپ، جاپ-جارىق نۇرعا بولەپ تاڭ شولپان جۇلدىزى كۇن شىعىس جاقتان جارق ەتە قالادى. كۇشتى گۇرىن تۇسىرەدى. سونىمەن لەزدە تاڭ اتادى دا كەتەدى. جەتى قاراقشى جۇلدىزى ۇرلىعىن توقتاتىپ، كەلەر كەشتە جالعاستىرۋعا قالدىرادى. ەرتەسىنە كەشتە بۇل ارەكەت اسپان الەمىندە تاعى سولاي جالعاسادى. ءسويتىپ جەتى قاراقشى جۇلدىزى جۇلدىز بوپ جارالعالى اسپان الەمىندە قاراقشىلىعىن توقتاتقان ەمەس، ۇرلىققا قولى دا جەتكەن ەمەس. ماڭگى وسىلاي اينالىسپەن كەتە بەرەدى دەپ ءبىزدىڭ قازاق اڭىز ەتىسەدى.
بۇل اڭىز جەتى قاراقشى جۇلدىزىنىڭ اتى قالاي قويىلعانىنان مالىمەت بەرەدى.
قازاقتا جەتى قاراقشى جۇلدىزى تۋرالى ەكىنشى ءبىر اڭىز بار. ونى دا ساباقتاي كەتەيىك. باعزى زامانداردا باۋكەسپە، جەتى ۇرى بىرىگىپ، ۇرلىق ىستەپ، تامىق وتىنان قورققاننان تۇندە اللادان كەشىرىم سۇرايدى ەكەن. كۇندىز ىستەگەن ۇرلىقتارىنىڭ قياناتىن اللا كەشىرۋى ءۇشىن تۇندە ولار اياقتارىن ارقانمەن بايلاپ، شاڭىراققا سالىپ، اسىلادى دا، باستارىن تومەن قاراتىپ سالبىراتىپ تۇرىپ، قارا كەشتەن تاڭ اتقانعا دەيىن سول سالاقتاعان كۇيىندە كەشىرىم سۇراپ، كۇنالارىن جۋدى وتىنەدى ەكەن. كۇندەردىڭ كۇنىندە جەتەۋى بىردەي اپاتقا ۇشىراپ، دۇنيەدەن ءوتىپ، جان تاپسىرىپتى. وسى كەزدە اللادان ازىرەيىل پەرىشتەگە ءامىر-پارمەن كەلىپ، جەتەۋىنىڭ جانىن اسپانعا الىپ شىعىپ، جەتى جۇلدىزعا اينالدىرىپ جىبەرىپتى. بۇل جۇلششدىزدىڭ «جەتى قاراقشى» جۇلدىز اتانۋى سودان ەكەن. جەتى قاراقشى جۇلدىزىن جەرلەگى ادامدار كورگەندە ۇرلىق جاسامايتىن، قاراقشىلىق قىلمايتىن بولىپ ءجۇرسىن دەگەن مۇعجيزا.
جەتى قاراقشى تۋرالى قازاق اراسىندا تاعى ءبىر ءاپسانا بار. باستارىندا التى ۇرى ەكەن. ولار بىرىگىپ كەلىپ، ۇركەر جۇلدىزىنىڭ ءبىر قىزىن ۇرلاپ الىپ، اسپانعا شىعىپ كەتىپتى. سونىمەن جەرگە تۇسە الماي، اقىرىن سارعىش تارتقان جەتى جۇلدىزعا اينالىپتى. سودان باستاپ ونى جەتى قاراقشى جۇلدىزى دەپ اتاپ كەتكەن دەسەدى.
ءيا، قاراپ وتىرساق، بۇل جۇلدىز تۋرالى ايتىلعان اڭىزداردىڭ وقيعاسى، ايتىلىمى باسقا بولعانىمەن، مازمۇندىق استارىندا ۇرى دەگەن ءسوز بار. جەتى دەگەن سان بار. سوعان بايلانىستى ۇشەۋى دە جەتى قاراقشى جۇلدىزى دەپ ەل ىشىنە كەڭ تاراپ كەتكەن.
قازاق ەسەپشىلەرى جەتى قاراقشى جۇلدىزى تۋرالى جەتى سانى كيەلى، جەتى قاراقشى جۇلدىزى جەتى كۇنگە كۇزەتشى، جەتى تۇنگە جەتەكشى دەپ قاراعان. وسىعان بايلانىستى «جەتى قازىنا جۇلدىزى»، «جەتىگەن جۇلدىزى»، «جەتى قات جۇلدىزى»، «اسپاننىڭ جەتى ءتىلى» ت.ب. دەپ جانامالاي دا، ءار وڭىردە ءار ءتۇرلى اتاپ كەلگەن.
قازاق ەسەپشىلەرى جەتى قاراقشى جۇلدىزى بۇلت اراسىنان كورىنسە، ەرتەسىندە اۋا-رايى بۇزىلادى، جاۋىن-شاشىن بولادى، بوران-شاپقىن بولادى. ال جەتى قاراقشى جۇلدىزى اسپاندا شاڭقيىپ، انىق كورىنىپ تۋسا كۇن اشىق بولادى دەپ جورامال جاساپ جاتادى. قازاقتا جەتى قاراقشى جۇلدىزى تۋرالى ءار الۋان ولەڭ جولدارى دا كەزىگەدى.
جەتى قاراقشى جۇلدىزى،
جۇلدىزداردىڭ ءتىلى ەكەن.
اسپاننىڭ ول قۇندىزى،
جالت-جۇلت ەتىپ تۇر ەكەن.
جەتى جۇلدىز كيەلى،
جەتى سانىنىڭ دالەلى.
جەتى قاراقشىعا ءبىر قاراپ،
اسپان اينالىمىن بىلەدى.
ءبىزدىڭ قازاق ارقاشان
جەتى ساندى قۇرمەتتەپ
مارقۇم بولعان ادامعا
«جەتى ءنازىر» بەرەدى.
ۇستىمىزدە جەتى اسپان،
استىمىزدا جەتى جەر.
ورتاسىندا ءبىز بار دەپ،
ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى.
جەتى قاراقشى – جەتى ۇرى،
ۇرلىق دەگەن – جان سورى.
اسپاندا جانعان بۇل جۇلدىز،
اشىلعان ۇرلىق سىرى.
ۇركەر شوق جۇلدىزى
قازاق ەسەپشىلەرى اسپاننىڭ تۇنگى جۇمباق الەمىنە كوز سالا ءجۇرىپ، سان ساناقسىز جۇلدىزدار اراسىنانۇركەر شوق جۇلدىزىن دا جاقسى تانىعان. ءتىپتى ەرتەدەن بىلگەن. ۇركەر شوق جۇلدىزىنىڭ اۋىنان اۋا-رايى وزگەرەدى دەپ قاراعان. اسپان ايىنىڭ توعاۋى، توعىس كۇندەرىنىڭ ءجۇرۋى دە ۇركەر شوق جۇلدىزىنىڭ اۋىمەن تىعىز بايلانىستى دەپ ەسەپتەگەن.
قازاق ۇركەر شوق جۇلدىزىنىڭ باتقان كەزىن جاز ايىنداعى «قىرىق كۇن شىلدە» باستالدى دەپ بىلەدى. ال ۇركەر شوق جۇلدىزى قايتادان كوكجيەككە كوتەرىلگەن كەزدە كۇز ايىنىڭ باستالعانىن، قىستىڭ كەلە جاتقانىن، كۇزدىڭ سالقىن تارتقانىن، تارى مەن بيدايدىڭ پىسكەندىگىنەن دەرەك بەرەدى دەپ ۇيعارادى.
قازاق ەسەپشىلەرى كۇزدى كۇندەرى ۇركەر شوق جۇلدىزى اسپاننىڭ شىعىس جاعىندا تۋادى دەپ قارايدى. بۇل جۇلدىز شىعىس جاقتان تۋعاننان باستاپ مال سەمىرەدى، سورپا پىسەدى، ءشوپ بۋىنى قاتايادى، دارىلىك قۋاتى تولادى، جايىلىمدار مالعا جۇعىستى بولا باستايدى. مال قۇمالاعى سارى التىنداي بولىپ سارعايىپ تۇسەدى دەپ ەسەپ جاسايدى. باستاۋ، وزەن، قۇدىق سۋلارى تۇنادى. ەمدىك قۋاتقا، سۋسىندىق سۋاتقا جارادى دەپ تۇجىرىم جاسايدى.
قازاق ۇركەر شوق جۇلدىزى كوكجيەكەتەن كورىنگەن كۇننەن باستاپ تاۋدىڭ ءمولدىر باستاۋ سۋلارىنان اۋرۋلارىنا ەم-شيپا ىزدەي باستايدى. ماسەلەن، جۇرەك، باۋىر، ءوت، بۇيرەك جانە اسقازان سوزىلمالى اۋرۋى بار ادامدار تاۋ بۇلاعىنىڭ باستاۋ كوزىنەن شارت رەتىندە ءار كۇنى تاڭ بوزىندا جەتى كەسەدەن اش قارىنعا جالعاستىرىپ سۋ الىپ ىشسە، اۋرۋىنان ءبىرجولا جازىلادى. ال سەمىز جانە قان قىسىم جوعارى ادامدار سولاي ىسەتسە، ارتىق مايدان ايىرىلىپ، قان قىسىمى اۋرۋىنان ءبىرجولاتا قۇتىلادى. دەنەسىندە تەرى اۋرۋى بار ادامدار ءار كۇنى تاڭ بوزىندا تاۋ بۇلاعىنىڭ سۋىنان جەتى شەلەك سۋ الىپ قۇيىنسا، تەرى اۋرۋى قالپىنا كەلەدى.
قازاق ۇركەر شوق جۇلدىزىن قىس ورتاسى بولعاندا اسپاننىڭ قاق ورتاسىنان، ياعني توبەمىزدەن كورەمىز. «ۇركەر توبەگە كەلدى، قىس ورتاسى بولدى» دەپ ەسەپتەيدى. بۇل كەزدە كۇن قاتتى سۋىتادى، قاباعات قالىڭ قار جاۋادى دەپ الىس ساپارعا شىقپايدى، ۇزاق جەرگە جولاۋشى بارمايدى، مالدارىن ءۇي ماڭىنداعى جايىلىمدار مەن قورا قالتقىلارىندا ۇستاۋدى ءجون سانايدى.
كوكتەم كەزىندەگى ىڭىردە ۇركەر شوق جۇلدىزىن كۇن باتىستان كورەمىز، بۇل كەزدە قازاق ەسەپشىلەرى كوكتەم كەلدى، ۇركەر جامباسقا ءتۇستى دەيدى. قىستىڭ ىزعارى قايتتى، كوكتمە قۇستارى ورالا باستايدى. ەندى مالدى تولدەۋلىككە قاراي كوشىرۋدىڭ قامىنا كىرىسەدى.
جازدى كۇنى ۇركەر شوق جۇلدىزى اسپان الەمىنەن مۇلدە كورىنبەي، عايىپ بولادى. بۇل كەزدە قازاقتار ۇركەر جەرگە ءتۇستى، ۇركەر جەرگە تۇسپەي جەر قىزبايدى دەپ قارايدى. ۇركەر اسپان الەمىنەن كورىنبەي كەتكەن كۇننەن باستاپ «قىرىق كۇن شىلدە» باستالدى، شىلدە ايى كىردى، شىلىڭگىر ىستىق باستالدى دەپ ەسەپتەيدى. بۇل كەزدە قۇم مەن تاس، جەر قىزادى. ويپاتتارداعى قۇمدار ەمدىك قۇمعا اينالادى. ۇركەر كورىنبەي كەتكەن كۇننەن باستاپ قۇرعاقتاعى، قىرداعى تازا قۇمدارعا بارىپ، ادامدار كومىلىپ، ەمدەلسە، ىستىعىن وتكىزسە، ءار ءتۇرلى بۋىن اۋرۋلارى جانە رەۆموتيزم، سۇيەك، جەل-قۇز اۋرۋلارى، ت.ب. سول سياقتى سۋىقتان بولعان اۋرۋلاردى پىسەن قۇم سورىپ، ءسىڭىرىپ الادى. ادامنىڭ بويىنا ەمدىك جانە كۇش قۋات دارىتادى. ۇركەر اسپانعا كوتەرىلگەن كۇننەن باستاپ قۇمعا تۇسۋگە بولمايدى دەپ تىيىم سالادى.
راسىندا، ۇركەر شوق جۇلدىزى جەرگە تۇسە مە؟
بۇل حالىق اڭىزى. وتە ەرتەدەگى سابيلىك سانادان تۋعان بالاڭ وي مەن جورامالدى قيالدىڭ كوز جەتپەگەن بۇلدىر ءتۇيىنى. امالياتتا ولاي ەمەس. جۇلدىزدىڭ جەرگە ءتۇسۋى مۇمكىن ەمەس. بۇل قىرىق كۇندە ۇركەر شوق جۇلدىزى كۇننىڭ قولتىعىنا كىرەدى دە، ار جاق تاساسىندا جاسىرىن قالادى. سودان ءوتىپ شىققانشا، قىرىق كۇن ۋاقىت وتەدى. كۇن جارىعىنا شاعىلىسىپ كورىنبەي قالعان ۇركەردى باياعى اتا-بابالاىرىمىز جەرگە ءتۇستى دەپ جورىعان. قىرىق كۇن وتكەن سوڭ، تاڭ جارىعىندا كۇننەن الىستاپ، باتىسقا قاراي جىلجىپ بارا جاتقان ۇركەردى كورەمىز. بۇل قوزعالىس جىل سايىن وسىلاي جالعاسىپ وتىرادى. بىراق ءبىر نارسەنى قازاق جاقسى بىلگەن. ءدال وسى كەزدە جەردىڭ قىزۋى، قۇمنىڭ ەم بولۋى، راسىندا، اسپانداعى كۇننىڭ دە، جۇلدىزداردىڭ دا قاتىسى بولعاندىعىن قازاق جاقسى بىلگەن.
قازاق ەسەپشىلەرى ءار جۇلدىزدىڭ سىڭارى، ەگىزى بولادى. ون سەگىز مىڭ عالامداعى بارلىق نارسە ەگىزدەن، سىڭارىمەن تۇرادى. اسپان الەمىندەگى جۇلدىزدار دا ەگىز جۇلدىزداردىڭتوپتاسىپ كورىنۋىنەن قالىپتافادى دەپ قارايدى. قازاق شوق-شوق بولىپ كورىنىپ، بىرىڭعاي، بىرگە اسپان الەمىنەن اۋىپ جۇرەتىن جۇلدىزدار شوعىرىن «شوق جۇلدىزدار» نەمەسە «جۇلدىزدار شوعىرى» دەپ اتاعان.
ال اسپان الەمىندەگى جۇلدىزداردىڭ تۇندە جارقىراپ جانىپ، جايناپ، نۇرلانىپ تۇرىپ اياق استىنان وشكىندەپ، بوزعىلت تارتا قالۋىن – سول جۇلدىزداردىڭ ەگىزدەرىنىڭ جارىعىنا شاعىلىسۋىنان بولادى دەپ ۇيعارادى. اسپان الەمىندەگى جۇلدىزدار بەلگىلى ۋاقىت اياسىندا قوزعالىس جاساپ، تارتىبىمەن اينالىپ تۇرادى، تىنىمسىز ارەكەت جاسايدى دەپ بىلەدى. وسىنداي قوزعالىس سالدارىنان ەگىز جۇلدىزدار ءبىر-بىرىنە جاقىن كەلگەندە ءبىر-بىرىنە نۇرىن تۇسىرەدى نەمەسە ءبىرىنىڭ جارىق نۇرىنا ءبىرىنىڭ جارىق نۇرى شاعىلىسادى. انىعىراق ايتقاندا ءبىر جۇلدىزدىڭ ەگىزى ەكىنشى ءبىر جۇلدىزدىڭ ار جاعىندا، تاساسىندا قالادى دا، ونىڭ نۇرى جەردەن قاراپ تۇرعان ادامعا السىرەپ، وشكىن تارتىپ كورىنەدى. مۇنى قازاق «جۇلدىزدىڭ توعىسۋى» نەمەسە «جۇلدىزدار توعىسى»، نە «جۇلدىزدار شاعىلىسى» دەپ اتاعان ەكەن.
جۇلدىزداردىڭ توعىسى ۇزاققا بارمايدى. ۇزاعاندا ءبىر شاي قايناتىم ۋاقىتقا نەمەسە ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىتقا عانا سوزىلادى. ءبىر جۇلدىز ءبىر جۇلدىزدى قالقالاپ نەمەسە كولەڭكەلەپ بارىپ ءوتىپ كەتكەن سوڭ، جۇلدىزداردىڭ جارىعى بۇرىنعى قالپىنا قايتا كەلەدى.
قازاق ەسەپشىلەرى تۇنگى اسپان جۇلدىزدارىنىڭ توعىسىنا ايرىقشا كوز سالادى. ويتكەنى جۇلدىزدار توعىسى كەزىندە اسپاندا الا جاڭقا بۇلتتار بولسا، قىستى كۇنى قار جاۋادى. كۇز بەن كوكتەم كەزى بولسا، ەرتەساندە جاۋىن-شاشىندا، بوراندى، جەلدى بولادى دەپ جورامال جاسايدى.
قازاققا اسپان الەمىندەگى شوق جۇلدىزدار ىشىندەگى ەڭ تانىسى – ۇركەر شوق جۇلدىزى بولىپ ەسەپتەلىنەدى. اسپانداعى جۇلدىزدار تۇتىلعان كەزدە ۇركەر شوق جۇلدىزى جەردەگى قاراپ تۇرعان ادامعا جىمىڭداپ تۇرعانداي سەزىلسە، وندا بۇل اي جايلى وتەدى، جىلى اي، جىلى جۇمالار بولادى دەپ قۋانادى. اسپانداعى جارىق جۇلدىزدار ءتۇن ورتاسىنان اۋعان كەزدە جاىق ساۋلەسىن ازايتا باساتسا، كورەر كوزگە ءالسىز كورىنسە، سول جۇلدىزدارمەن بىرگە ۇركەر شوق جۇلدىزى دا نۇرىن باسەڭدەتسە، وندا بۇل اي جاۋىن-شاشىندى بولادى، قىس ايلارى بولسا اياز قىسادى، قارلى بوران سوعادى دەپ جورامال جاسايدى. مالشىلار قاۋىمىنا الدىن الا ساقتىق حابارلارىن بەرەدى. الىس جولعا جولاۋشى جۇرمەۋگە ەسكەرتۋلەر جاسايدى.
قازاق ەسەپشىلەرى ۇركەر شوق جۇلدىزى شىعىس جاقتا تۋسا، شىعىس جەلى بولادى، باتىس جاقتا تۋسا باتىس جەلى بولادى. ۇركەر شوق جۇلدىزى شىعىس-وڭتۇستىك جاقتا تۇرسا، بۇلت اراسىنان وتسە، وڭتۇستىكتە اۋا-رايى وزگەرەدى. سولتۇستىكتە تۇرسا، سولتۇستىكتەن بوران سوعادى. بۇلتتار سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي كوشەدى دەپ جورامال جاسايدى. بۇل قازاق ەسەپشىلەرىنىڭ ۇزاق عاسىرلىق قاراپايىم ءتول تاجىريبەلەرىنەن قورىتىندىلعانعان جانە شىندىق كوزىنەن وتكەن ەسەپتىك جورامالدارى بولىپ تابىلادى.
قۇس جولى جۇلدىزى
قازاق ەسەپشىلەرى باعزى زامانداردا-اق كۇز اسپانىنىڭ تۇنىنە كوز جىبەرىپ، اسپان قازانىنىڭ وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە قاراي باۋىرى اعاراڭداپ كورىنىپ، ۇزاقتان ۇزاققا سوزىلىپ جاتقان سان ساناقسىز جۇلدىزدار شوعىرىن، ۇلدىزدار ۇياسىن تىم ەرتە زامانداردىڭ وزىندە بايقاعان ەكەن.
كۇز ايلارىنىڭ سوڭعى كۇندەرىندە وسى جۇلدىزداردىڭ باۋىرى اعاراڭداپ، بالىق قارىندىناپ، انىق كورىنگەن كەزدە جىل قۇستارى جىلى ۇيەككە قاراي قايتا باستايدى. بۇل كۇز ايىنىڭ، كۇز ماۋسىمىنىڭ سوڭعى كەزىنەن دەرەك بەرەتىن اسپانداعى كورنەكتى جۇلدىز كورىنىسى بولىپ تابىلادى. قازاقتا مىناداي ءسوز بار: «جىل قۇستارىنان ارتىق ەسەپشى جوق، ولار اسپانداعى باۋىرى اعاراڭداعان سانسىز جۇلدىزدار شوعىرىنىڭ جولىن بويلاپ، جىلى ۇيەككە ۇشىپ جەتەدى، باعىتىنان اداسپايدى. وسى جۇلگەدە ادەمى اۋا اعىسى بولادى، قۇستار سول اعىسپەن جەڭىل ۇشىپ، جەرگە جەتەدى». مۇنى قازاق ەسەپشىلەرى ەرتە ءبىلىپ، سانسىز جۇلدىزعا «قۇس جولى» جۇلدىزى دەپ ات قويعا. كەيبىر وڭىرلەردە بۇل جۇلدىزداردى «باعدار جۇلدىز»، «بالىق قارىن جۇلدىز» دەگەن اتتارمەن دە اتايدى ەكەن.
كۇز ايلارىنىڭ شايداي اشىق تۇۇندەرىندە «قۇس جولى» جۇلدىزىنا كوز جىبەرسەڭىز، بۇل جۇلدىزداردىڭ كەي جەردەرى كومىردەي قارا، كەي جەرلەرى اق باۋىر تارتىپ، كۇمىستەي جىلتىراپ، الىستان كوز تارتادى. بۇل شوعىر جۇلىزدار وتە كوپ، جەردە تۇرعان ادام كوزبەن كورىپ، سانىنا جەتۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل جۇلدىزدار ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى قاباتتاسىپ، ىعى-جىعى بولىپ، جىپىرلاپ كورىنەدى. انىقتاپ قاراپ تۇرعان داماعا ءبىرى جانىپ، ءبىرى ءسونىپ تۇرعانداي مىڭ سان قۇبىلىپ، قايناپ جاتقانداي، اسپاننىڭ اق باۋىرى اۋناپ بارا جاتقانداي كورىنەدى. بۇل جۇلدىزدار شوعىرىنىڭ قۇبىلۋىنان قازاق ەسەپشىلەرى اۋا رايى وزگەرەدى دەپ الداعى كۇندەردىڭ بولجامدارىن جاسايدى.
قۇس جولى جۇلدىزدارىنىڭ باۋىرى اقشىل تارتىپ انىق كورىنىپ تۇرسا، وسى جۇمادا، بۇل ايدا كۇن اشىق بولادى، جاۋىن-شاشانسىز وتەدى، جەل تۇرمايدىع بوران سوقپايدى دەپ جورامال جاسايدى. مالدارىن الىس ورىستەگى جايىلىمدارعا اپارىپ جايادى. ءۇي، قورا ماڭىنداعى جايىلىمداردى تۇياق كەستى ەتپەي، قورعاپ قالادى. الىسقا جولاۋشى جۇرەتىندەر بولسا، باتاسىن بەرىپ، توقىمىن قاعىپ، كولىككە مىنگىزىپ جولعا سالادى.
قۇس جولى جۇلدىزدارىنىڭ باۋىرى قارا بارقىنداپ انىق كورىنبەسە، بۇرىن اق باۋىر تارتىپ تۇرعان جەرلەرى ەندى بوزعىلت تارتىپ، جۇلدىزداردىڭ جارقىلى ازايسا، بۇل جۇمادا، وسى ايدا جاۋىن-شاشىندى بولادى، اۋا رايى اياق استىنان وزگەرەدى. كۇندىز جەر بەتىن تۇمان باسادى، تۇندە اۋا دىمقىلدانادى. قىس كۇندەرى بولسا قاباعات قالىڭ قار جاۋادى، ارتىنان ۇسكىرىك بوران جۇرەدى. تاۋلى وڭىرلەردە جايىلىمدى ومبىلاپ قار باسادى. ويپاڭ، جازىق جەرلەردە اق مىلتىق بوران سوعىپ، اق جورعا جۇرەدى دەپ جورامال جاسايدى. مالدى قولدا ۇستاپ، الىس ورىسكە اپارمايدى. الىس ساپار الاتىنداردى وسى اۋا رايىنىڭ قۇبىلىسى ءوتىپ كەتكەنشە جولدا قاۋىپ-قاتەر بولادى دەپ جولعا شىعارمايدى.
قازاقتىڭ ادەبي ءتىل ونەرىندە «قۇس جولىنداي سايراپ تۇر، توبەدە جۇلدىز قايناپ تۇر»، «قۇس جولى جۇلدىزى جارىق بولسا، مال وتقا قارىق بولادى»، «قۇس جولى جۇلدىزىنداي اق باۋىر» دەگەن ءتارىزدى ءسوز تىركەستەرى بار.
قازاقتىڭ بايىرعى ەسەپشىلەرى قۇس جولى شوعىر جۇلدىزدارى اسپان الەمىنىڭ وڭتۇستىگىنەن سولتۇستىگىنە دەيىن سوزىلىپ جاتادى. بۇل جۇلدىزدار شوعىرىنا «بۇيە»، «مەرگەن»، «قالقان»، «جىلان بوكتەرگەن»، «بۇركىت»، «وشاق»، «موسى»، «اققۋ»، «اينا»، «ەگىز»، «بوساعالىق»، «سىڭار ءمۇيىز»، «ۇلكەن ارلان» شوق جۇلدىزدارىنىڭ ءۇستىن باسىپ وتەدى دەپ ەسەپتەيدى. وڭتۇستىك اسپان الەمىنەن سوزىلا ءجۇرىپ وتىرىپ، تۇتاس اسپاندى دوعا ءتارىزدى بەلدەۋلەپ شىعادى. اققۋ شوق جۇلدىزىنا كەلگەندە عانا ەكىگە ايرىلادى. اسپان الەمىنىڭ جارتى شارىنا جەتكەندە بىرىگىپ، قايتا قوسىلادى. باياعىداعى كونەكوز قازاق ەسەپشىلەرى قۇس جولى جۇلدىزدارىنىڭ جۇلگەسى مەن باسقا دا شوق جۇلدىزدارىنىڭ رايىن ۇنەمى باقىلاپ وتىرعان. ءار ايدا، ءار توقساندا قۇس جولى جۇلدىزدارىنىڭ ءار ءتۇرلى رەڭدە قۇبىلىپ كورىنۋىن ەستەلىككە الىپ، زەر سالا زەرتتەپ وتىرعان. ماسەلەن، كوك توقساندا قۇس جولى جۇلدىزدار شوعىرى سارعىش رەڭگە كىرەدى نە اقسارى ءتۇستى بولىپ كورىنەدى. اعاراڭداعان باۋىرىنىڭ جولاعى سارعىش قايماق ءتۇستى بولىپ تۇرادى. بۇل كەزدە كوكتەم كۇندەرى جايما شۋاق كۇيگە وتەدى، اۋا رايى جقسارادى. اسپان تۇنىق ايناداي بولىپ كورىنەدى.
ال جاز توقسان ايلارىندا قۇس جولى شوعىر جۇلدىزدارى كۇمىس الەتتى اق جىلتىر بولىپ اعاراڭداعان باۋىرى ءىشىن تارتقان جىلقىداي جاراۋ، جىڭىشكە تارتىپ كورىنەدى. بۇل كەزدە جەردە كوكوراي شالعىن ءوسىپ تولادى. وسىمدىك جاپىراقتارى الاقاندارىن يەكتەپ جايادى. دارىلىك شوپتەر قۋاتىن باسىنا شىعارادى.
كۇز توقسان ايلارىندا قۇس جولى شوعىر جۇلدىزدارى مولدىرەپ بارىپ، اق باۋىر تارتادى. ونداعى جانىپ تۇرعان جۇلدىزدار التىن رەڭدى بولىپ كوز تارتادى. بۇل كەزدە جەر بەتىندە وسىمدىكتەر سارعايا باستايدى. ەگىندەر ورىلىپ، قىرمانعا قاپتالىپ قامباعا قاراي اعىلىپ جاتادى.
اق توقساندا قۇس جولى شوعىر جۇلدىزدارى وتتاي جانادى. مەرۋەرت ايدارلى بولىپ كورىنەدى. ءسۇت رەڭدى كۇيدە كوزگە تۇسەدى. اق جولاق باۋىرى جالپاق تارتىپ انىق كورىنەدى. بۇل كەزدەردە جەردى، تۇتاس ولكەنى اپپاق بولىپ قار باسىپ قالادى.
قازاق ەسەپشىلەرى قۇس جولى جۇلدىزىنىڭ ءار ۋاقىتتا ءار ءتۇرلى رەڭگە كىرۋىنە، وزگەرۋىنە قاراپ-اق ءتورت توقساننىڭ باستالعانىن بىلەدى. سالقىن، ىستىق، سۋىق، جىلى سىندى اۋا رايىنىڭ وزگەرىستەرىنە قاراي قۇس جولى شوعىر جۇلدىزدارىنىڭ دا باۋىرىنىڭ رەڭى وزگەرىپ وتىراتىندىعىن ۇزاق عاسىرلىق تاجىريبەدەن وتكىزىپ، شىندىققا كوزدەرىن جەتكىزگەن.
قازاق ەسپەشىلەرى قۇس جولى شوعىر جۇلدىزارىن «اسپان ساقيناسى» نەمەسە «اسپاننىڭ التىن بەلبەۋى»، «اسپان ايعىرى»، «اسپانداعى قۇس جولى»، «جۇلدىزدار ۇياسى» دەگەن اتاۋلارمەن ءار وڭىردە ءار ءتۇرلى اتاپ كەلگەنى بەلگىلى.
قازاق قۇس جولى جۇلدىزىنىڭ اينالاسىن ءساۋىر بۇلتى مەن قاناتتى قار بۇلت قورشاپ تۇرادى دەپ ۇيعارعان. بۇل سول جۇلدىزدار ماڭىنداعى جۇلدىزدار اتموسفەراسى بولسا كەرەك. قۇس جولى شوعىر جۇلدىزىنىڭ بەينەسى دوڭگەلەك جۇزىك نە قويىن ساعاتقا ۇقسايدى دەپ جورامالداعان. قازىرگى اسپان زەرتتەۋ عىلىمىندا قۇس جولى جۇلدىزىن «گالاكتيكا» دەپ اتاپ ءجۇر.
قازاق قۇس جولى جۇلدىزدارىنىڭ سانىن انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس، جەتى قات اسپاننىڭ بارلىعىندا ءدال وسىنداي جۇلدىزدار شوعىرى بار، ولار بىرىنەن ءبىرى الىس، ءتىپتى كوز جەتپەيدى دەپ قاراعان. بۇل ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ ءبىر عالامىنداعى عانا جۇلدىز شوعىرى. مۇنداي جۇلدىزداردىڭ تاعى دا ون سەگىز مىڭ شوعىرى بولۋى مۇمكىن دەپ جورامالدار ايتىپ كەتكەن.
تارازى جۇلدىزى
قازاقتا «تارازى تۋسا، تاڭ سالقىن، تارى بيداي پىسەدى»، «تارازى تۋسا، ءشوپ بۋىنى قاتايادى، گۇل قارتايادى»، «تارازى تۋعان ءتۇنى ءشوپ ساباعى ءدارى»، «ەم ىزدەسەڭ تارازىنىڭ شوبىنەن ىزدە، جەم ىزدەسەڭ تارازىنىڭ ءشوبىن كۇزە» دەگەن ءسوز ماتىندەرى بار.
قازاق ەسەپشىلەرى جاز ورتاسى اۋا باستاعاننان اسپان جۇلدزىدارىنا كوز ساا باستايدى. قاي كۇنى اسپاننان جارق ەتىپ تارازى جۇلدىزى تۋا قالسا، كۇزدىك جيىن-تەرىمدى باستايدى. مالداردى قىردىڭ اق وتىنا قاراي ايداپ باعادى. ءبىر جۇما ويدىڭ كوك وتىنا، ءبىر جۇماقىردىڭ اق وتىنا باققان مالدىڭ ەتى مەن سورپاسى دارىگە اينالادى، ەمدىك قۋاتى جوعارىلايدى دەپ ەسەپتەيدى. كۇز ايى باستالدى دەپ ۇيعارادى. سوسىن قىس قامىنا جەدەل كىرىسەدى. قازاق انالارى بۇل كەزدەگى ايران، ءسۇت، قۇرت، ىرىمشىك، ىركىت، شۇبات كەرەمەتتەي ءدارى دەپ بالالارىنا مەيلىنشە ىشكىزىپ-جەگىزەدى. اسىرەسە قىمىزدىڭ ءدامى كەلدى، تارازى تۋدى، قىمىز ءدارى، سارى قىمىز اۋرۋعا ەم ءدارى قىمىز دەپ بىلەدى. وسى كۇنگى عىلىمدا «وريون جۇلدىزى» دەپ جۇرگەنى وسى تارازى جۇلدىزى.
قازاق ەسەپشىلەرى تارازى جۇلدىزى جازدىڭ ەڭ ىستىق كەزى قىرىق كۇن شلىدە وتكەن كۇنى تۇندە تۋادى دەپ ەسەپتەيدى. كەي جىلدارى وتىز توعىز كۇن، كەي جىلدارى قىرىق ءبىر كۇن وتكەن سوڭ كوك اسپاندا تارازى جۇلدىزى كورىنەدى. قازاقتىڭ «قىرقىنا شىداعان، قىرىقى بىرىنە دە شىدايدى»، «قىرقىنا تولماي قىدىرعان جامان ىرىم» دەگەن ءتامسىل ءسوزى بار. بۇل وسى جۇلدىزداردىڭ اڭىزىنا بايلانىستى تۋعان ءسوز. راسىندا ءار جىلى جاز ايلارىندا تارازى جۇلدىزى تۋعان كۇننەن باستاپ، جاز تاڭى سالقىن تارتا باستايدى. تاۋلى وڭىرلەردەگى ءشوپ، گۇل باستارىىنا تاڭعا جاقىن قىراۋ نە ءمولدىر شىق قونادى. وسى كەزدەن باستاپ ديقاندار ەگىنگە وراق قويا باستايدى، كۇز ونىمدەرىن قاۋىرت جينايدى. كۇز شىبانىدىقتارىن شابادى، ءتور-تۇلىك مالدىڭ جەم-شوپتەرىن ازىرلەيدى. مىنە، وسىنداي قاجەتتى جۇمىستارىد باستاۋ ءۇشىن اسپانعا قاراپ، تارازى جۇلدىزىنىڭ تۋىن كۇتىپ جۇرەدى. قازاقتا «تارازى جۇلدىزى كۇز جۇلدىزى»، «سالقىن جۇلدىز» دەپ اتايتىنى دا سودان.
قازاق ەسەپشىلەرى تارازى جۇلدىزىنىڭ تۋى جازي ايىنىڭ وتكەندىگىنەن، كۇز ايىنىڭ باستالعاندىعىنان بەرىلگەن اسپان بەلگىسى، ۋاقىت سيگنلا دجەپ قاراعان. تارازى جۇلدزىى جاز بەن قىستىڭ، كوكتەم مەن كۇزدىڭ، ىستىق پەن سۋىقتىڭ، سالقىن مەن جىلىنىڭ اراسىن تارازىلاپ تۇرادى. سوندىقتان بۇل جۇلدىزدى قازاق «تارازى جۇلدىزى» نەمەسە «قازى جۇلدىز» دەپ اتاپ كەتكەن ەكەن. تارازى جۇلدزىى تۋعان كۇننەن باستاپ كۇزدىڭ العاشقى ۇساق مارجان، سالقىن جاڭبىرى باستالادى. قىردىڭ قارا وتى تارازى جاڭبىرىمەن قايتا جايقالىپ ءوسىپ تولادى. ارتىنان تەز سىرگە اينالادى. سوسىن جايىلىم مالعا ەرەكشە جۇعىستى بولا باستايدى. ءتورت-تۇدىك مال تەز قومدانادى، شلەدنەدى. شىنىلانىپ، جۇپ-جۇمىر بولىپ سەمىرەدى.
قازاق اراسىندا تارازى جۇلدىزى تۋرالى ايتىلعان ولەڭ دە بار.
تارازىدا تامشىلاپ جاۋىن جاۋار،
دومالانىپ قاۋىن مەن قاربىز پىسەر.
اينالادى اسپاندا اق باۋىر بۇلت
شولىركەگەن قۇمداردىڭ ءشولىن باسار.
تارازىدا تاڭ سالقىن، سامال بولار،
قورا-قالتقى مالدارعا قامال بولار.
كوكتە تۋعان تارازى جۇلدىز بولسا،
كىرەتىن قىركۇيەكتە «امال» بولار.
تارازىدا اق جاۋىن جاۋىپ وتەر،
اپپاق بولىپ قار جاۋسا، ەرىپ كەتەر.
بيداي تارى پىسكەندە تارازىدا
شارۋالار ەگىندەرىن تەرىپ كەتەر.
تارازى امال اتى، جۇلدىز اتى،
كۇزدىڭ كوكتە تۋعان اماناتى.
تارازى جايلى تۋسا اسپانىندا
ەستىلمەس ەشكىمگە دە جامان اتى.
قازاق ەسەپشىلەرى تارازى جۇلدىزىن كەيدە «ارقار جۇلدىزى»، «ءۇش ارقار جۇلدىزى»، «شىدەر جۇلدىزى» دەگەن جاناما اتتارمەن دە اتاپ كەلگەنى انىق. تارازى جۇلدىزى كوكتەم مەزگىلى كەزىندە ۇركەر شوق جۇلدىزى جەرگە تۇسۋدەن جيىرما كۇن بۇرىن كوكجيەكتەن كورىنبەي باتىپ كەتەدى دە، كۇن جۇيەسىنىڭ ار جاعىنا تاسالانىپ، جاسىرىنىپ قالادى. سوسىن ۇركەر شوق جۇلدىزى جەرگە تۇسىپقىرىق كۇن شىلە تولعاندا اسپاننان قايتا كوتەرىلەدى. وسىدان جيىرما كۇن وتكەن سوڭ اسپاندا تارازى جۇلدىزى تۋادى. ياعني سەكسەن كۇن تارازى جۇلدىزى جەردەگى ادامنىڭ كوزىنە كورىنبەي اسپان قويناۋىنداعى كۇن قولتىعىندا جاسىرىنىپ جاتادى. مۇنى قازاق ۇركەر شوق جۇلدىزى اسپانداعى ۇياسنىدا كۇن نۇرىنا شومالاپ، قىرىق كۇن دەم السا، تارازى جۇلدىزى اسپان ۇياسىندا جاتىپ سەكسەن كۇن كۇن نۇرىنا شومىلىپ تىنىعادى دەپ ەسەپتەيدى.
قازاق ەسەبىندە قىركۇيەك ايىنىڭ ون توعىزىنشى كۇنى مەن جيىرما بەسىنشى كۇنىنە دەيىنگى ءبىر جۇما ارالىعىندا «تارازى امالى» كىرەدى بۇل كۇندەرى اۋا رايى وزگەرەدى. كۇن سالقىن تارتادى، سالقىن جە نەمەسە قاتتى بوران سوعادى ەپ جورامال جاسايدى. بۇل قۇبىلىس ءار جىلى وسى كۇيىمەن اينىماي قايتالانىپ وتىرادى.
تارازى جۇلدىزى بۇل كۇندەرى بيىكتەپ، الىستاپ، اسپان قازانىنىڭ ەڭ تۇبىنەن كور ىنەدى. بۇل كۇندەرى اۋانى تۇمان، اس پاندى بۇلت باسىپ قاتتى سۋىق جەل سارناپ تۇرسا، بيىلعى قىس قاتتى، ساقىلداعان سارى ايازدى بولادى دەپ ۇيعارادى. قىس قامىنا ەرتە دايىندالادى. سوسىن مالشىلار قاۋىمىنا ەرتەرەك قۇلاققاعىس ەتىپ، قىس اپاتىنان مال مەن جاندى الىپ قالۋدىڭ ءادىس-امالدارىن قاراستىرادى.
تەمىرقازىق جۇلدىزى
قازاق ەسەپشىلەرى اسپان قازاننىڭ قاق ورتاسىن جارقىراتا جاندىرىپ قاققان قازىقتاي جىلدار بويى ورنىن ساقتاپ تۇرعان ەرەكشە جارىق جۇلدىزدى «تەمىرقازىق جۇلدىزى» دەپ اتاعان.
تەمىرقازىق جۇلدىزى ءتۇنى بويى جارقىراپ جانادى دا تۇرادى. تاڭ اعارعاندا عانا كوزگە كورىنبەي سول تۇرعان ورنىندا باتادى. كەشكە قاراي تاعى دا سول ورنىنان تۋادى. ءتىپتى زامان زامان بولعالى، ادام ادام بوپ جۇلدىز تانىعالى سول ءبىر ورنىنان كورىنگەندىكتەن، باسقا جۇدىزدار سياقتى ورنىن اۋىستىرمايتىندىعىنان، باسقا باعىتقا اۋمايتىندىعىنا قاراپ «تەمىرقازىق جۇلدىزى» نەمەسە «ورتالىق جۇلدىز»، «كىندىك جۇلدىز»، «نۇكتە جۇلدىز» دەپ اتاپ كەتكەن.
باعزى زاماندارداعى اتا-بابالارىمىز اسپان الەمىندەگى سان-ساناقسىز، قيساپسىز قالىڭ جۇلدىزداردىڭ ءبارى-ءبارى وسى تەمىرقازىق جۇلدىزىنا ارقانداۋلى تۇرادى. تەمىرقازىق جۇلدىزى – بار جۇلدىزدىڭ پاتشاسى. ولاردى الىسقا جىبەرمەي وزىنە قاراي تارتىپ تۇرادى. قالعان جۇلدىزدار ارقانداۋلى اتتاي تەمىرقازىق جۇلدىزىن اينالىپ، ارەكەت جاساپ جۇرەدى دەپ ۇيعارعان ەكەن.
تەمىرقازىق جۇلدىزىن جۇلدىزداردىڭ پاتشاسى دەۋگە دە ۇلكەن نەگىز بار. كۇللى اسپانداعى اۋمالى-توكپەلى، ورىندارىن الماستىرىپ جۇرگەن جارىق جۇلدىزداردىڭ بارىنەن ەڭ جارىعى دا، نۇرى كۇشتىسى دە، ءارى ورنىنان قوزعالماي قاتىپ تۇرۋى دا تەمىرقازىق جۇلدىزىنا ءتان دارا ەرەكشەلىگى بولىپ تابىلادى. باعزى زامانداعى اتا-بابالارىمىز دا تەمىرقازىق جۇلدىزىنىڭ اسپان الەمىندەگى وسى بيىك ورنىنا، بوگەنايى بولەك بەينەسىنە قاراپ تا ونى «پاتشا جۇلدىز» دەپ اتاعانى سودان.
قازاق ەسەپشىلەرى تەمىرقازىق جۇلدىزىن كەيدە «باعدار جۇلدىز» دەپ اتاعان كەزدەرى دە بولعان. ويتكەنى ەرتەدەگى قازاقتار ءتۇن قاتىپ جۇرسە بولدى ەڭ ءبىرىنشى تەمىرقازىق جۇلدىزىنا قاراپ باراتىن باعىت-باعدارلارىن ايىرىپ، جۇرەتىن جولدارىنا بەت تۇەپ وتىرعان.
قازاق ەسەپشىلەرى تەمىرقازىق جۇلدىزى اسپان ورتاسىنداعى جالعىز جارىق جۇلدىز ەمەس، ونىڭ قاسىندا التى جارىق جۇلدىز جانىپ تۇرادى. ول التى جارىق جۇلدىزدىڭ نۇرى تەمىرقازىق جۇلدىزىنىڭ نۇرىنان ءسال ءالسىز بولعاندىقتان جەردەن قاراعان جاي ادامنىڭ كوزىنە وشكىن تارتىپ كورىنەدى دە، تەمىرقازىق جۇلدىزىنىڭ نۇرى ول نۇردى باسىپ، كۇشتى كورىنەدى نەمەسە قاسىنداعى التى جاىق جۇلدىزدىڭ نۇرىن ءوزىنىڭ كۇشتى نۇرىمەن باسىپ تاستايدى دەپ ەسەپتەگەن. تەمىرقازىق جۇلدىزىنىڭ ەكى جاعىندا ەكى جارىق جۇلدىز جانىپ تۇرادى. ونىڭ وڭ جاعىنداعىسىن اقبوزات دەسە، سول جاعىنداعىسىن كوكبوزات دەپ اتايدى. اسپاننىڭ وڭ جانە سول قاناتى دەپ بىلەدى. ورتاسىنداعى تەمىرقازىقتى كەيبىر وڭىردەگى قازاقاتار اسپانكوزى دەپ تە جورامالداعان.
قازاق ەسەپشىلەرى تەمىرقازىق جۇلدىزىنىڭ وڭ جانە سول قۆاناتىنا قاراپ، قاپ-قاراڭعى، قويۋ تۇندەردىڭ ءوزىن دە ەن دالادا كەرىلە جاتىپ-اق اسپان الەمىنىڭ وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك جاقتارىن، شىعىس جانە باتىس شارلارىن انىق ايىرا بىلگەن. سول ارقىلى وزدەرىنىڭ جەردىڭ قاي باعىتىندا كەلە جاتقانىن، قاي باعىتقا قاراي جول الارىن تولىق ءبىلىپ، كۇشتى سەنىممەن ايىرىپ وتىرعان.
قازاق ەڭ اۋەلى اسپاننىڭ سولتۇستىك جۇلدىزدارىنا كوز جىبەرەدى. تەمىرقازىق جۇلدىزىنىڭ سولتۇستىك جاعىنداعى ءشومىش سابى بار جەتى قاراقشى جۇلدىزىن تاۋىپ الىپ ونىڭ قاسىندا بەلگىسىنە ۇقساعان بەس جۇلدىز كوزگە ىلىنەدى. مۇنى قازاق «تەرىس تاڭبالى جۇلدىز» دەپ تە اتايدى. جەتى قاراقشى جۇلدىزى مەن تەمىرقازىق جۇلدىزىنىڭ اراسىنداىتاعى دا تەرىس جازىلعان بەلگىسىنە ۇقساعان جەتى جۇلدىز تۇرادى. مۇنى قازاق «تەتىر جۇلدىز» نەمەسە «كەرى جۇلدىز» دەپ اتاعان ەكەن.
قازاق اسپانداعى جۇلدىزداردى باتپاس جۇلدىزدار جانە باتاتانىجۇلدىزدار نەمەسە سونەتىن جۇلدىزدار نە سونبەس جۇلدىزدار دەپ ەكى ۇلكە توپقا بولگەن. مۇنىڭ سەبەبى مىنادا. اسپان الەمىندەگى كەي جۇلدىزدار كەش باتا تۋادى دا، ءتۇن ورتاسىندا كوزگە كورىنبەي عايىپ بولادى، باتىپ كەتەدى. قازاق مۇنداي جۇلدىزداردى «باتاتىن جۇلىزدار» نەمەسە «سونەتىن جۇلدىزدار» دەپ اتاعان.
ال جوعارىداعى تەمىرقازىق، اقبوزات، كوكبوزات، جەتىقاراقشى، ورمەكشى ت.ب. جقۇلدىزدار كەش باتا تۋداى دا، تاڭ اتقانشا اسپاندا جارقىراپ كورىنىپ تۇرادى. اپپاق بولىپ، تاڭ اتقاندا سونەدى. مۇنى قازاق «باتپاس جۇلدىزدار» نەمەسە «سونبەيتىن جۇلدىزدار» دەپ اتاعان.
مۇنىڭ سىرى نەدە؟
باتاتىن جۇلدىزدار قايدا كەتەدى؟
قازاق ەسەپشىلەرى اسپان اينالىمىنداعى جۇلدىزداردىڭ اراسى الىس-جاقىن، ارى-بەرى ورنالاسقان نەمەسە جوعارى-تومەن تۇرادى دەپ بىلگەن. باتپاس جارىق جۇلدىزدار جەرگە جاقىن ورنالاسقان. باتاتىن جۇلدىزدار جەرگە الىس نەمەسە باتپاس جۇلدىزداردىڭ ار جاعىندا تۇرادى دەپ ۇيعارعان. باتپاس جۇلدىزدار مەن باتاتىن جۇلدىزدار بەلگىسى ەسەپپەن توقتاۋسىز اينالىپ تۇرادى دا، ءتۇن ورتاسى بولعاندا شەڭبەر اينالىپ كەلىپ، باتاتىن جۇلدىزدار باتپاس جۇلدىزداردىڭ ۇستىڭگى قاباتىندا نەمەس ار جاق تاساسىندا كورىنبەي قالادى. سوندا باتپاس جۇلدىزدار بىزگە كورىنىپ تۇرادى دا، باتاتىن جۇلدىزدار سو جۇلدىزداردىڭ نۇرىنىڭ ار جاعىندا كورىنبەي قالادى دەپ جورامالداعان. وسىنداي جۇلدىزدار ارەكەتىنەن ءدال سول شاقتا باتپايتىن جۇلدىزداردىڭ نۇرى باتاتىن جۇلدىزداردىڭ نۇرىنا قوسىلىپ، جەردەن جاي كوزبەن قاراعان ادامعا كۇشتى كورىنەدى دەپ ەسەپتەگەن.
كۇز ايلارىندا تەمىرقازىق جۇلدىزى كوزگە اپ-انىق بولىپ، ەرەكشە نۇرلانىپ كورىنەدى. وسى كەزدە كوك اسپاننىڭ كوكجيەگىنەن الىستاپ بارىپ، جەتى قاراقشى جۇلدىزى بۇلدىراپ، شوعىرىمەن كوزگە تۇسەدى. ودان جوعارى تارازى مەن سۇمبىلە جۇلدىزى جانىپ تۇرادى. تەمىرقازىقتان شىعىسقا قاراي بوساعالىق كورىنىپ كوز سۇرىندىرەدى. ونىڭ قاراما قارسىسىندا سارى جۇلدىز بەن قىزىل جۇلدىز جارقىراپ جانىپ تۇرادى. مىنە، بۇل – اسپان الەمىنىڭ سولتۇستىك جارتى قازان شارىنداعى باتپاس جارىق جۇلدىزدار دەپ اتالادى.
كۇننىڭ شىعىپ-باتار جولىنداعى بوساعالىق جۇلدىزىنىڭ اتقارار مىندەتى بار. بۇل جۇلدىز كوكتەم، كۇز، جاز، قىس سىندى ءتورت ماۋسىمدى قارسى الىپ، ءوز بوساعاسىنان كىرگىزەدى. وسىعان قاراپ قازاق بوساعالىق جۇلدىزىن «اۋىسىم جۇلدىزى» نەمەسە «ماۋسىم جۇلدىزى» دەپ تە اتاپ كەتكەن. تەمىرقازىقتى جۇلدىزدىڭ تورەسى، تورىندە وتىرادى دەپ بىلگەن.
تەمىرقازىق تۋرالى قازاقتا ايتىلعان ولەڭ جولدارى بار.
تەمىرقازىق اسپاننىڭ
جانىپ تۇرعان كوزى مە؟
اسپانعا قاققان قازىقتىڭ
نۇرعا اينالعان ءوزى مە؟
اسپان – شاتىر، ءۇي بولسا،
تەمىرقازىق – تۇندىگى.
اسپان – ەگەر قارىن بولسا،
تەمىرقازىق – كىندىگى.
تەمىرقازىق قادالىپ،
اسپاندا نۇر بوپ جانىپ تۇر.
كۇدىكتىڭ بارىنەن ارىلىپ،
جولاۋشى العا ءجۇرىپ تۇر.
كوپ جۇلدىزدار بايلانعان،
تەمىرقازىق پاتشاسى.
الىستاسا دا جۇلىزدار
بەلگىلى بولدى قاشپاسى.
ات اينالىپ تابادى،
ارقاندالعان قازىعىن.
جۇلدىزدار دا تابادى،
اينالىپ التىن قازىعىن.
تەمىرقازىق ورنىنان
قوزعالمايدى ەشقاشان.
ءبىر قادامدا عاسىرلار
باسقا جاققا باسپاعان.
مىزعىمايتىن جۇلدىز بۇل،
تۇراعى مىقتى، سونى ءبىل.
تەمىرقازىق اتانىپ،
كەتكەنى دە ونىڭ سول.
سۇمبىلە جۇلدىزى
قازاق حالقىنىڭ اراسىنا باعزى زامانان كەڭ تاراپ، ءالى كۇنگە ايتىلىپ جۇرگەن مىناداي ماقالدار بار: «سۇمبىلە تۋسا، سۋ سۋىر»، «سۇمبىلە تۋار ءسۇمپيىپ، جىلقى سەمىرەر قۇنتيىپ»، «سۇمبىلەدە قار جاۋسا، توقتى قۇيرىعى قالار شۇنتيىپ». بۇل ءسوز تىركەستەر ۇزاق عاسىرلار ايتىلدى. ۇزاق تاجىريبەلىك سىننان ءوتتى، ءسويتىپ تالاي عاسىر اتتاپ بىزگە جەتتى. بۇل قازاقتىڭ جۇلدىز تانۋىنان تۋعان دۇنيەتانىمدىق سوزدەرىنىڭ قورىتىندىسى دەۋگە بولادى.
قازاق ەسەپشىلەرى «سۇمبىلە جۇلدىزى» كۇز ايىندا تۋاتىن جۇلدىز دەپ ەسەپتەيدى. سۇمبىلە جۇلدىزى تۋعان كۇننەن باستاپ سۋ سۋيدى، تاڭ مەن ءتۇن سالقىن تارتادى. جازدىڭ شىبىن شىركەيى ارىلادى نەمەسە ازايادى. جازداعى قاۋلاپ ءوسىپ تولعان ويدىڭ كوك ءسىرىل وتى سارى تۇسكە، قارا سىرىككە اينالادى. مۇنى قازاق «ءسۇرى وت» دەپ اتايدى. اسپاندا سۇمبىلە جۇلدىزى تۋعاننان باستاپ، قىردىڭ قارا وتى قۇمدى قىراتتى، تاستاقتى، مال جايىلىمدارىنداعى سىرىكتى شوپتەرى كۇز جاڭبىرىمەن قايتا ءوسىپ تولا باستايدى. وسىعان وراي تۋعان قازاق مالشىلارىنىڭ اراسىندا «قىر وتى سۇمبىلەدە تولادى، جازدىڭ وتى كقكتەمدە بولادى»، «كوكشىل ءشوپ – كوك وتى، قارا سىرىك – جەر وتى»، «ءشوپ سارعايسا، قىمىز ءدارى، ءسۇت – قۋات، ەت – شيپا» دەگەن ءتامسىل بار. بۇل تامسىلدەر تەكتەن تەككە ايتىلماعان.
قازاق ەسەپشىلەرى سۇمبىلە جۇلدىزى تۋعان تۇننەن باستاپ كۇز ايى باستالدى، كۇز اۋىسىمى كىردى دەپ ەسەپتەيدى. راسىندا، سۇمبىلە تۋعاننان باستاپ ءتورت-تۇلىك مال سەمىرەدى، سونىڭ ىشىندە اسىرەسە جىلقى تۇلىگى الدىمەن جىلتىراي باستايدى. بۇل كەزدە جىلقى جىرا سالادى، قوي قومدانادى، سيارلار جايالانادى، تۇيەلەر وركەشتەنەدى، ەشكىلەر شەلدەنەدى. كەز-كەلگەن مال پىشاققا ىلىنەدى، سويىسقا جارايدى دەپ قاراعان. قازىرگى كەزدە اسپان عىلىمىندا قازاقتىڭ ايتىپجۇرگەن سۇمبىلە جۇلدىزىن «سيريۋس جۇلدىزى» دەپ اتايدى.
قازاق باعزى زامانداردان بەرى «سۇمبىلە – مالدىڭ ايى، قازان – تۇيەنىڭ ايى» دەيدى. سۇمبىلە العاش تۋعان ايدا جىلقىلار ءتۇنى بويى ورىستەن قايتپاي جايىلادى. قازان ايى تۋعاننان باستاپ تۇيەلەردىڭ وركەشى ەكى بالاداي بولىپ كوتەرىلە باستايدى. سوعان قاراپ، قازاق ەسەپشىلەرى اسپانداعى جۇلدىزدى ادام ەمەس، مال ەكەش مال دا بىلەدى دەپ ەسەپتەيدى.
قازاق تاجىريبەسىندە اسپاندا تارازى جۇلدىزى تۋىپ، جيىرما كۇن وتكەن سوڭ سۇمبىلە جۇلدىزى تۋادى. تارازى تۋسا، تاڭ سالقىن، سۇمبىلە تۋسا، سۋ سالقىن دەپ جۇرگەنى ەكەۋىنىڭ اراسىندا جيرىما كۇن پارىق بار. وسى جيىرما كۇننىڭ ارالىعىنداعى اۋا رايىندا تارازىدا تاڭ مەن ءتۇن سالقىنداسا، سۇمبىلەە سۋ سالقىندايتىنى راس. حالىقتىڭ عاسىرلىق تاجىريبەسىمەن انىقتالعان اقيقات.
قازاق ەسەشىلەرىنىڭ اسپان جۇلدىزدارىنىڭ ورنىن اۋىستىرماي تۋىپ، ءار جۇدىزدى دۇرىس تانۋىندا ءوز تاجىريبەلەرى بار. ولار جۇلدىزدى اسپانعا ءتۇن-ءتۇن سايىن كوز جىيۋەرىپ، «ارقار جۇلدىزىنىڭ» تۋعان ورنىن بەلگىلەپ الادى دا، «ءۇش ارقار جۇلدىزىنان» وڭتۇستىك اسپان قازان شارىنىڭ بويىنا قاراي ۇزاق تارتىلىپ بارا جاتقان جۇلدىزداردىڭ ءتۇزۋ سىزىق بويىن قۋالاي وتىرىپ، كوز جىبەرىپ، اسپاندى قىدىرا قارايدى. وسى كەزدە اسپاندا ەرەكشە جارىق، نۇرلى جۇلدىز كوزگە ىلىنەدى. وسى جۇلدىزدى قازاق ەسەپشىلەرى باعزى زاماندا-اق سۇمبىلە جۇلدىزى دەپ اتاعان ەكەن. سوعان وراي قازاقتار سەگىزىنشى ايدى سۇمبىلە ايى دەپ ۇشكە ءبولىپ ەسەپتەگەن. «لاق سۇمبىلە» – بۇل ايدىڭ باستاپقى جارتىسى، بۇل كەزدە لاق ەتى دارىگە اينالادى، اۋرۋعا شيپا بولادى، لاق پىشاققا ءىلىندى دەپ توپشىلايدى. بۇل وتكەن سوڭ «تەكە سۇمبىلە». بۇل ايدىڭ ورتاسى كەى. بۇل كەزدە قوشقار مەن تەكەدەن كۇيەك الادى. اۋىلداعى داڭسالى بايبىشەلەر مال ءتولى كوپ بولسىن دەپ، قوشقار مەنتەكەنىڭ اۋزىنا بيداي مەن تارى قۇيىپ، ىرىم ەتەدى. وسىدان كەيىن «سوڭعى سۇمبىلە» دەپ اتايدى.
قازاق سۇمبىلە جۇلدىزى تۋعان ءتۇنى اسپاندى قارا قويۋ بۇلت تورلاپ تۇرسا، جەل ازىناپ سوعىپ تۇرسا، سارناعان جەلدىڭ سالقىنى سۇيەكتەن وتسە، مالدار قوراعا قاراي ىعىستاسا، وندا الداعى قىلىشىن سۇيرەتىپ كەلە جاتقان قىس قاتتى بولادى، قار قالىڭ جاۋادى. قىستاي سارىشۇناق اياز بەت قاراتپاي تۇرادى، بالكىم ويىلعان جۇت بولۋى مۇمكىن دەپ ەسەپتەيدى دە، سول ەسەپتەرىن ايلار بۇرىن مالشىلار قاۋىمىنا ۇقتىرادى. مالشىلار قاۋىمى بولار اپاتتان ساقتانىپ، مالدىڭ جەم-ءشوبىن مولىنان جينايدى. قورا-قالتقىلارىن قالىڭداتادى. الىسقا جولاۋشى باراتىندار جەر قارا، كۇن جىلى كەزدە قىس تۇسپەي بارىپ-كەلىپ الادى. مىنە، قازاق ەسەپشىلەرى ءار جۇلدىزدىڭ تۋعان كۇننىڭ مىنەزىنە قاراپ، تابيعاتتا بولاتىن توسىن قۇبىلىستاردى الدىن الا ءبىلىپ، كۇ.ن ىلگەرى بولجاپ ايتىپ وتىرعان. ءسويتىپ عاسىرلار بويى تۋىلىپ جاتاتاىن اپاتتاردان ساقتانىپ، امان-ەسەن، جەڭىل ءوتىپ وتىرعان. قازاقتا سۇمبىلە جۇلدىزى تۋرالى دا ايتىلاتىن ولەڭ بار:
اسپاندا ءبىر جۇلدىز بار «سۇمبىلە» اتتى،
ۇقساماس كوپ جۇلدىزعا، بولەك زاتتى.
«تارازىدان» جيىرما كۇن كەيىن تۋىپ،
اسپاننىڭ ءبىر شەتىن نۇر بوپ جارقىراتتى.
سۇلۋ جۇلدىز، سۇمبىلە، بولەك زاتتى،
جازدى ءبولىپ، كۇزدى كەپ اجىراتتى.
جىلقىلار جىرا سالدى بۇل كۇندەرى
ورىستە ويناق سالدى، تىراڭ قاقتى.
سۋ سۋىدى، سۇمبىلە تۋدى، مىنە،
ءتۇن سۋىدى سالقىنداپ كۇز دە كىرە.
پىشاققا ءىلىنىپ لاقتار جاراپ جاتتى،
سويىلاتىن بولدى ەسىكتەن قوناق كىرە.
سۇمبىلەدە قوشقار تەكەدەن كۇيەك الار،
اۋزىنا بايبىشەلەر تارى مەن بيداي قۇيار.
مال ءتولى كوپ بولسىن دەپ تىلەك تىلەپ،
سيىنىپ ءبىر قۇدايعا جالبارىنار.
سۇمبىلە ىرىس جۇلدىز كۇزدە تۋار،
ىستىعىن جازدىڭ كەلىپ، ءوزى قۋار.
مال سەمىرىپ، ەگىن جيناپ جۇرگەن حالىق،
كەلىن اپ، قىز ۇزاتىپ تويلار جاسار.
سۇمبىلەدە سۋ تۇنىپ، ءدارى بولار،
قارا وت جەگەن مالعا ءنار بولار.
ءسۇت، قىمىز، ايران، قاتىق قويۋلانىپ،
جايلىعان داستارحاننىڭ ءمانى-ءسانى بولار.
سۇمبىلەدەي سۇلۋ جۇلدىزدى
سۇمبىلە دەپ اتايدى.
سۇمبىلە تۋسا اسپاندا
قىس قامىن ءبارى جاسايدى.
مال سەمىرىپ بۇل ايدا،
ماي مەن ەتتى اسايدى.
اۋقاتتانعان ەل-جۇرتىم
قىزدىرىپ توي جاسايدى.
قازاق ەسەپشىلەرى سۇمبيۋىلە جۇلدىزىنىڭ ەڭ جاقىن، اق ءتۇستى، ەرگەجەيلى، سەرىك جۇلدىزى بار. ول ەلۋ جىلدا ءبىر رەت سۇمبىلە جۇلدىزىن اينالادى. قازاقتاعى «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا، ءجۇز جىلدا قازان جاڭا» دەگەن ءسوزى وسى اسپانداعى جۇلدىزداردىڭ قۇبىلىسى مەن جەردەگى ادام تىرشىلىگىن سالىستىرا-جارىستىرا، ساباقتاستىرا ايتقانى بولسا كەرەك.
شولپان جۇلدىزى
قازاق ەسەپشىلەرى تاڭ اتار الدىندا شىعىس وڭتۇستىك جاقتان جارقىراپ جانىپ كورىنىپ، كوكجيەكتى ەرەكشە جارىق ەتىپ تۋىپ تۇراتىن نۇرلى، ۇلكەن جۇلدىزدى «شولپان جۇلدىزى» نەمەسە «تاڭشولپان جۇلدىزى» دەپ اتاعان ەكەن.
باعزى زاماندارداعى اتا-بابالارىمىز بۇل جۇلدىزدى ءار ءتۇرلى اتارمەن اتاپ كەلگەنى بەلگىلى جاي. كەيدە «التىن جۇلدىز» دەسە، كەيدە «تاڭشولپان»، كەيدە «كەرۋەن جۇلدىز»، «تاڭسوگەر»، «تاڭتاڭبا»، «شوپان جۇلدىز»، «مالشى جۇلدىز» دەگەن ءتارىزدى اتتارمەن قۇبىلتا اتاعان ەكەن.
قازاق مالشىلارى ءتۇن قاتىپ مال ورىستەتكەندە، جىلقى كۇزەتكەندە تاڭشولپان جۇلدىزى كورىنگەندە مالدارىن ورىستەن قايتارادى، قورالارىنا ايداپ كەلەدى. وزدەرى ۇيلەرىنە ورالادى. ءتاڭى الاۋىندا شولپان تۋعان شاقتا مال ەكەش مال دا جايىلمايدى. تۇنىمەن جايلىعان مال وزدىگىنەن قوراعا قاراي قايتادى. مۇنىڭ سىرىن قازاق ەسەپشىلەرى مەن قازاق مالشىلارى جاقسى بىلگەن. شولپان تۋعان شاقتا مال ارى قاراي جايىلسا، مالدىڭ ءىشمايى كەتەدى. مال شاربىلانباي قالادى دەپ ۇيعارعان.
قازاق قارا ولەڭدەرىندە دە شولپان جۇلدىزى تۋرالى مىناداي دەرەك ايتىلادى:
اۋەدە ءبىر جۇلدىز بار اي سەكىلدى،
كەي جامان باس بىلمەيتىن تاي سەكىلدى.
شىعىستان شولپان تۋىپ جارقىراسا،
نۇرى ونىڭ باسقا جۇلدىزدان باي سەكىلدى.
شولپاننان جارىق جۇلدىز، استە، بولماس،
تاڭ سىز بەرمەي شولپان دا تۋا قويماس.
ورىستەن مال قايتارىپ، مالشى قاۋىم
مالدارىن تاڭ الاۋدا جايا قويماس.
ءجا، قازاقتىڭ مالشىلارىنىڭ تاڭ الاۋىندا ورىسكە مال جايماۋىنىڭ دا وزىندىك قۇپيا سىرى بار كورىنەدى. تۇنىمەن دالاعا جايىلعان مالدى تاڭ الاۋىندا ارى قاراي جايسا، مالعا «تىشقاق اۋرۋى» تيەدى ەكەن. سەبەبى تۇندە ورىستەگى شوپتەر دىمقىل ءنىلىن تامىرىنا تارتىپ ساقتاپ تۇرادى دا، تاڭ الاۋىندا شولپان جۇلدىزى تۋعان شاقتا سول تامىرىنداعى كوك ءنىلىن ساباعىنا نەمەسە باسىنا شىعارادى ەكەن. تۇنىمەن كىبىرتىك ءشوپ جەگەن مال ەندى سۋساپ تۇرعان ءشوپتى جەسە، دەرەۋ ءىشى اعىپ، تىشقاق ءتيىپ، ءىشمايى كەتەدى ەكەن.
قازاقتىڭ ىقىلىم زاماندارىنداعى ەسەپشىلەرى شولپان جۇلدىزىن جەردەن كورى كۇنگە جاقىن دەپ ويلاعان. كيۇننىڭ جاقىن سەرىگى، جولداسى دەپ بىلگەن. شولپان جۇلدىزىنىڭ بەتى جالپاق بولعاندىقتان كۇننىڭ نۇرىن كۇشتى سىڭىرەدى، ونىڭ نۇرى كۇشتى بولىپ كورىنەدى. ال كۇنگە جاقىن دەيتىن سەبەبى شولپان تۋا سالىپ ارتىنان كوپ ۇزاماي كوكجيەكتەن شولپان جۇلدىزدى قۋىپ كۇن كوتەرىلەدى. شولپان جۇلدىزىن مالشى قازاقتار ەن دالا توسىندە مالىن باعىپ ءجۇرىپ-اق كوكجيەكتەن كورگەن، ءتىپتى شولپان جۇلدىزى كۇننىڭ ار جاعىنا بارعان ساتتەرنىن دە بايقاعان. ول كەزدە شولپان جۇلدىزى كىشكەنتاي جارىق نۇكتە بولىپ كورىنسە كەرەك. ال كۇننىڭ بەر جاعىنان قاراعاندا، شولپان جۇلدىزى وراق بەينەسىندەگى اي ءمۇيىزدى بولىپ كورىنگەن. كۇن بۇيىرىنەن كورگەندە جارتى دوڭگەلەك ال تاڭدا كورىنگەندە ءبۇتىن، تولىق دوڭگەلەك، تولعان اي ءتارىزدى بولىپ كورىنگەن. جەرگە ەڭ جاقىن تاقاپ كەلگەن كەزدە كورىنبەي جاسىرىنىپ قالعان. مۇنىڭ سەبەبى شولپان جۇلدىزى وسى كەزدە كۇن مەن جەردىڭ اراسىنان، ورتاسىنان وتەدى. شولپان جۇلدىزى كۇننىڭ بەتىن باسىپ وتكەندىكتەن كۇننىڭ كۇشىت جارىعىنان جەردەگى ادامعا كورىنبەيدى دەپ توپشىلاعان. كورىنسە دە، كىشكەنە نوقات تۇرىندە بايقالۋى مۇمكىندەپ جورامالداعان. مۇنى قازاق ەسەپشىلەرى شولپان جۇلدىزىنىڭ كۇندى ساعااپ ءوتۋى نەمەە كۇنگە كۇيۋى، كۇن نۇرىنا شومىلۋى، كۇن بەتىنەن سرعۋى، نۇرعا ءسىڭۋى دەپ ەسەپتەگەن. شولپان جۇلدىزى كۇن بەتىن باسىپ وتكەن كەزدە اي سياقتى وراعى ءبىر-بىرىنە تيەردەي تاقاپ تۇرىپ كورىنەدى. ەكى ءمۇيىزى ايدىڭ ۇشىنداي الىس بولمايدى. ءبىر-بىرىنە جاقىن، بىراق تيمەيدى دەپ قاراعان.
قازاق ەسەپشىلەرى شولپان جۇلدىزدىڭ تۋ بەينەسىنە قاراپ اۋا رايىن بولجايدى. شولپان جۇلدىزى تۋعان شاقتا اسپان شايداي اشىق بولىپ تۇرسا، ونىڭ ماڭىندا سانسىز جۇلدىزدار جامىراپ انىق كورىنسە، وندا بۇگىن كۇن جىى يۋولادى. جاز بولسا، اپتاپ ىستىق بولادى. قىستى كۇن بولسا، جىلىمىق وتەدى دەپكۇنبە كۇندىك اۋا رايىن دا جۇلدىزدىڭ تۋ بەينەسىنەن توپشىلاپ وتىرعان.
تاڭشولپان جۇلدىزى
قازاق اتام زامانداردا-اق تاڭ الدىندا ساپ-سارى التىنداي بولىپ كۇنشىعىس جاقتان جارقىراپ تۋعان جۇلدىزدى شولپان جۇلدىزى دەپ اتايدى دا، ونىمەن قاتار جارىسا ارتىنان تۋعان ءسال كىشىلەۋ جارىق جۇلدىزدى «تاڭشولپان» دەپ اتاعان. الدىڭعىسىن «جاي شولپان» دەسە، كەيىنگىسىن «تاڭشولپان»، كەيدە ۇلكەن شولپان، كەيدە كىشى شولپان دەپ تە جانامالاپ اتتار قويعان.
قازاق شولپان مەن تاڭشولپان ايىرىم-ايىرىم ەكى جارىق جۇلدىز نەمەسە اسپان الەمىندەگى اپالى-ءسىڭىلىلى تۋىسقان جۇلدىز. بۇل ەكەۋى دە تاڭ اتىپ كەلە جاتقاندا، تاڭ بەلگىسى رەتىندە جارىق شاقىراتىن، كۇن شىعاراتىن، ادامدارعا تىرشىلىك سىيلايتىن كيەلى جۇلدىز دەپ بىلگەن جانە سولاي ەسەپتەگەن.
قازاقتا شولپان جۇلدىزى مەن تاڭشولپان جۇلدىزىنىڭ قاتار تۋعانىنى كورگەن ادام ءومىر بويى، ءتىپتى جەتى اتاسىمەن باقىتتى بولادى، مول ىرزىقتى، تاۋسىلماس داۋلەتتى بولىپ وتەدى، ۇزاق ءومىر سۇرەدى دەپ ىرىمداعان. بۇل ىرىم جامان ىرىم ەمەس. ادامداردى، ۇرپاقتاردى ەرتە تۇرۋعا، ەرتە ارەكەتتەنىپ ەڭبەك ەتۋگە شاقىراتىن ىرىم. وسى كۇنگى اسپان عىلىمىن زەرتتەگەن كىتاپتاردا تاڭشولپان جۇلدىزىن «مەركۋري جۇلدىزى» دەپ اتاپ ءجۇر. بۇل ەكى جۇلدىزدىڭ دا تاڭمەن تالاسا ويانعان قىز بەن جىگىت قاتار كورسە، ەكەى ءومىر بويى ءبىر-بىرىنە عاشىق بولىپ وتەدى، ارالارىنا جاماندىق كىرمەيدى، ۇرپاقتى، عۇمىرلى بولادى دەپ ىرىمداعان. مۇنىڭ ءبارى قازاق حالقىنىڭ سول تۋعان تاڭشولپانداي سۇلۋ كوڭىل-كۇيىنەن، تازا نيەتىنەن، ۇرپاقتارىن رايسىز سۇيگەندىگىنەن، جارىق نۇردى، جاقسى جۇلدىزدى ۇناتاتىندىعىنان تۋعان ىرىمدار.
قازاق ەسەپشىلەرى تاڭشولپان جۇلدىزىن مىناداي ەكى ۋاقىتتا كورۋگە بولادى دەپ قاراعان: ءبىرى، كۇن شىعار الدىندا، الا تاڭ كەزىندە، تاڭمەن تالاسا جاي شولپاننان كەيىن تۋادى. ەكىنشى، قارا بارقىن تۇندەردە، بۇلتسىز اشىق كەشتەردە وتە زەيىن قويىپ، ءانىو باقىلاپ ىزدەگەن ادامعا كورىنەدى. ال ايلى جارىق تۇندەردە، اي سۇتەي جارىق بولىپ تولىپ تۇرعان الاكەۋىم تاڭداردا تاڭ شولپان جۇلدىزىن مۇلدە كورە المايسىڭ. قازاقتىڭ تاڭشولپان جۇلدىزىن كورگەن ادام باقىتتى بولادى دەگەنى دە راس. ويتكەنى تاڭشولپان جۇلدىزىنىڭ اتىن كوپ ادام بىلەدى، ەستيدى. بىراق ونى ءو كوزىمنە كورگەن ادامدار تىم از، ءتىپتى جوقتىڭ قاسى دەۋگە بولادى.
قازاقتىڭ بايىرعى ەسەپشىلەرى تاڭشولپان جۇلدىزى ۇنەمى كۇندى باعىپ جۇرەدى. ويتكەنى تاڭشولپان جۇلدىزى تۋا سالا ارتىنان كۇيىپ-جانىپ كوكجيەكتەن كۇن كوتەرىولەدى. سونىمەن كۇ نتاڭشولپان جۇلدىزىن ءوزىنىڭ نۇرلى قۇشاعىنا، كۇشتى ساۋلەسىنە ءسىڭىرىپ اكەتەدى. سونىمەن تاڭشولپان جارق ەتەدى دە، جوق بولادى. قازاقتا تاڭشولپاندى كورەم دەسەڭ، كۇننەن بۇرىن ورنىڭنان تۇر دەگەن ءسوز بار.
قازاق ەسەپشىلەرى تاڭشولپان جۇلدىزى ءبىر جىلدا سەكسەن سەگىز رەت قانا شىعىس كوكجيەكتەن كورىنەدى. قالعان كۇندەرى تاڭشولپان كۇن قوينىندا كۇنمەن ىلەسىپ، كورىنبەي جۇرەدى. ول كۇننىڭ عاشىعى دەگەن راۋايات بار. قازاقتا «سەگىز – سەگىزدىڭ اياعى سەمىز، سەمىزدىڭ اياعى – سەكسەن سەگىز» دەگەن ءامسىل ءسوز بار. وسى ءتامسىل تاڭشولپاننىڭ ءبىر جىلداعى سەكسەن سەگىز رەت جارىق بولىپ كورىنۋىنە بايلانىستى تۋعان ءسوز.
قازاقتىڭ كونە ەسەبىندە تاڭشولپان جۇلدىزى كوكجيەكتەن كوپ كورىنەگەن جىلدارى جىل ەسەن، اي امان، جۇمالار جايلى، ەل ءىشى تىنىش، قۇت-بەرەكەلى بولادى، مال مەن باس قاتار قاۋلاپ ءوسىپ، بايتاق جەرگە قۇت ورنايدى دەپ جورامال جاسايدى. ءسويتىپ قازاقتار تاڭشولپان جۇلدىزىن تىلسىمداندىرىپ، جاقسى كورەدى. ول تۋرالى ولەڭ دە بار.
تاڭشولپان جەردەن قاشىپ كۇنگە كەتتى،
وڭدىرماي وعان كۇننىڭ قىزۋى ءوتتى.
تاڭ شاقىرىپ الدىمەن شولپان تۋسا،
ارتىنان كەپ تاڭشولپان دا جارىق ەتتى.
تاڭشولپان ەندى ۇزاپ تۇرا المايدى،
كۇن جەتىپ جارىعىمەن ونى ۇرلايدى.
سەكسەن سەگىز تاڭدى سىعالاپ كەپ،
ارتىنان عايىپ بولىپ ول قورعالايدى.
تاڭدا تۇرىپ تاڭشولپاندى كورگەن ادام
ءومىر بويى ەش نارسەدەن قۇر قالمايدى.
قاتارىنان قوس شولپاندى كورگەن ادام
باقىتىن بۇل دۇنيەدە سولدىرمادى.
تاڭشولپان – سۇلۋ جۇلدىز، سىمباتى ارتىق،
تۇسىرسە كەۋدەڭە كەپ نۇرىن جارىق.
قاپ-قاراڭعى كەۋدەڭدە اپپاق تاڭدار اتىپ،
سول شولپانداي نۇرلانىپ بولار جارىق.
تاڭشولپان كۇننىڭ راس، عاشىعى ەكەن،
كۇننىڭ ونى قۋعانى ماشىعى ەكەن.
سەكسەن سەگىز تاڭمەنەن جىلت ەتكىزىپ،
تۇرعىزباي الىپ كەتكەنى اسىعى ەكەن.
قالعان كۇنى كۇن قوينىندا جاتادى ەكەن،
كەي كەشتە كورىنىپ بارىپ باتادى ەكەن.
سودان كيىن جاسىرىنپ كورىنبەيدى،
كۇندە تاراپ جۇرگەنى اتاعى ەكەن.
تاڭشولپان جاي شولپاننان كىشى ەكەن،
اي شولپاننىڭ ءسىڭىلىسى جاقىن ەكەن.
تاڭعا جاقىن كوكجيەكتەن تۋا-تۇعىن،
قوس شولپاندى وسى جۇرت بىلە مە ەكەن؟
قوس شولپاننىڭ قوزعالىسى
قازاق ەسەبىندە جاي شولپان مەن تاڭشولپاننىڭ ەكەۋى دە جەردەن كورى كۇنگە جاقىن تۇرادى دەپ ەسەپتەلىنەدى. ەكى شولپان دا ءىڭىر جارىعى كەزىندە كۇن باتىستان تۋادى، نە تاڭ شاپاعىمەن ارالاسىپ كۇن شىعىس جاقتان تۋادى. ءتۇن ورتاسىندا قوس شولپاندى جۇلدىزدار اراسىنان كورە المايسىڭ. قوس شولپان دا كۇنگە ىلەسىپ، كۇندى جاناپ بىرگە اينالىپ جۇرەدى. ءتۇن ورتاسى بولعان كەزدە جەردىڭ جارىق بولىپ تۇرعان كۇندىزگى قابات جاعىنان اينالىپ وتەدى. تاڭعا جاقىن شىعىس جاقتان كورىنەدى. قوس شولپان ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى كورىنسە، ارسىرەسە تاڭشولپاننىڭ كورىنۋىنەن كەيىن-اق كۇن كۇلىمدەپ كوكجيەكتەن كوتەرىلەدى. وسى قوزعالىستان قوس شولپاننىڭ كۇنگە ەڭ جاقىن جۇرەتىن جۇلدىز ەكەنىن بىلۋگە بولادى.
قازاقتىڭ بۇگىنگى سۇڭعىلا اسپان ەسەپشىلەرى قوس شولپان دا ءتۇن ورتاسىندا ءبىراز ۋاقىت كورىنبەي جۇرەدى دە، تاڭ الاۋىمەن ارالاسىپ كۇن شىعىس جاقتان جارق ەتە قالادى. ولار كۇن جارىعىمەن ىلەسىپ كورىنبەي، باتىسقا قاراي باياۋ قوزعالىپ سىرعىپ وتىرادى. كۇن باتىپ، جەر بەتىندە جارىق سونگەن سوڭ، ءىڭىر جارىعىندا تۋا قالادى. مۇنى بىلەتىن قازاق ەسەپشىلەرى بۇل كەزدەگى شولپاندى شولپان دەپ اتامايدى. «بولپان» تۋدى دەيدى. وسىدان كەيىن بولپان كۇن شىعىسقا قاراي اينالىپ جىلجيدى. كۇن شىعىسقا جەتىپ، تاڭ اتار الدىندا تۋعاندا ونى ەندى «شولپان» دەپ اتايدى.
قازاق مالشىلارىنىڭ اراسىندا جۇلدىزدى ەسەپتى بىلەتىن تاجىريبەلى مالشىلار بار. ولار شولپان جۇلدىزىنىڭ ىڭىردە، قىستى كۇنى جارقىراپ تۋىپ تۇرعانىن كورىپ، ونى جاقتىرماي «تۇل قاتىن» كورىندى دەپ، وعان جاعىمسىز ات قويىپ العان. «تۇل قاتى» كورىسە، قىستى كۇنى ءتۇن قاراڭعىلىعى تۇسكەن سايىن اياز قىسادى، كۇن سۋيدى. تاڭ اتقانشا شىڭىلتىر بولادى. كۇن سۋىعان سايىن شولپاننىڭ قاباعى دا جارقىراي بەرەدى دەپ باتىستان كورىنگەن شولپاندى «تۇل قاتىن» نەمەسە «بولپان» دەپ اتاۋىنىڭ سەبەبى وسىندا جاتىر.
ال تاڭشولپان بولپان بولعان شولپاننان ءسال وزگەشە. تاڭشولپان نەگىزىنەن كۇن ىعىس جاقتان كۇن شىعار الدىندا عانا كورىنەدى. ءبىر ايىبى كوپ ۇزاپ تۇرمايدى. جارق ەتەدى دە، جوق بولادى. كۇن قىزعانىپ ارتىنان لەزدە شىعادى، ءوز جارىعىنا سورىپ اكەتەدى، قوينىنا تارتى ءسىڭىرىپ كەتەدى دەپ اڭگىمە ەتەدى.
قازاقتىڭ مالشىلارى مالدى بوپان تۋا قوراعا، شولپان تۋا ورىسكە ايدادىق دەگەن ۇعىمى بار. بۇل ۇلكەن شولپاننىڭ باتىستان كقرىنۋى مەن قايتا اينالىپ كۇن شىعىستان تۋىنا، تاڭنىڭ اتىپ، كەشتىڭ باتۋىنا قاراي شارۋاشىلىعىن ىڭعايلاعاندىعىنان تۋىنداعان ءسوز بولسا كەرەك.
ەسەكقىرعان جۇلدىزى
قازاق ەسەپشىلەرى اسپان الەمىندەگى ۇلكەن جارىق جۇلدىزداردى باقىلاۋ بارىسىندا كەي تۇندەرى ءتۇن تۋا سالا، كەي تۇندەرى ءتۇن ورتاسى اۋعاندا، كەي تۇندەرى شولپان تۋاردان بۇرىن كىشىلەۋ كۇمىس رەڭدى تاباقتاي بولىپ جارقىراپ ۇنەمى تۋىپ تۇراتىن عاجايىپ جۇلدىزدى بايقاعان ەكەن. بۇل ءبىر قاراعان كوزگە بەينە تاڭشولپان نەمەسە جاي شولپان جۇلدىزىنا ۇسقاپ كەتەدى. ۇنەمى جۇلدىزدى باقىلاپ، كوزىن جۇلدىزعا سۋارىپ جۇرمەگەن ادام بولسا، بۇل جۇلدىزدى كورگەن جەردەن تاڭشولپان جۇلدىزى دەپ ايىرا الماي قالارى ءسوزسىز.
قازاق ەسەپشىلەرى بۇل جۇلدىزدى ۇزاق ۋاقىت قايتا-قايتا باقىلاۋ ارقىلى ونى «ەسەكقىرعان» جۇلدىز دەپ اتاعن ەكەن. بۇل جۇلدىزدىڭ ەسەكقىرعان جۇلدىزى اتانۋىنىڭ دا وزىندىك تاماشا اڭىزى بار.
باعزى زامانداردا بۇگىنگىدەي قاتىناس قۇرالى دامىماعان كەزدە ساۋداگەرلەر كوپ ەسەككە جۇكتەرىن ارتىپ الىپ، قىستىڭ سۋىق كۇندەرىنىڭ بىرىندە ۇلكەن شاھاردى بەتكە الىپ جولعا شىعادى. كەشكە قاراي جولداعى قونالقىعا كەلىپ، قوناقتانادى. ەسەكتەگى جۇكتەرىن ءتۇسىرىپ، تىنىعادى، دەم الادى. كەرۋەن باسى سول اۋىلداعى كۇزەتشىگە ءوزىن شولپان جۇلدىزى تۋا سالىپ وياتىپ جىبەرىن وتىنەدى. ءوزى ساۋداگەرلەرمەن بىرگە تاستاي قاتىپ ۇيىقتاپ قالادى. ءتۇن ورتاسىندا اسپان الەمىنەن جارقىراپ تۋعان جۇلدىزدى كورگەن الگى كۇزەتشى ساۋداگەرلەر جاتقان ۇيگە كەلىپ، «شولپان تۋدى، شولپان تۋدى، تۇرىڭىزدار!» دەپ ساۋداگەر باسىن دا، باسقا ساۋداگەرلەردى دە تۇگەل وياتادى. ساۋداگەرلەر تاڭ اتۋعا جاقىن قالعان ەكەن دەپ اسىعىس-ۇسىگىس ەسەكتەرىنە جۇكتى ارتادى دا، ۇياقىلى-وياۋ جولعا شىعىپ كەتەدى. ءالى تاڭ اتپايدى، جولدا اياق استىنان اۋا رايى بۇزىلادى، كۇن قاتتى سۋىتادى، قارلى بوران سوعادى. ولار جولدۆان اداسادى، تۇندە ءجوندى جەم-ءشوپ جەمەگەن، الىس جولدا ىلعي اۋىر جۇك كوتەرگەن ەسەكتەر تەرلەپ كەلە جاتادى دا، قاتتى سۋىققا ىشىداماي قىرىلىپ قالادى. بۇل كەزدە تاڭ اتۋعا تاقاپ قالعان كەز ەدى. شىعىس جاقتان شاقشيىپ ششولپان جۇلدىزى تۋادى. سوندا ساۋداگەرلەردىڭ بىرەۋى «شولپان جۇلدىزى تۋدى» دەپ ايقاي سالادى. ساۋداگەرلەردىڭ اراسىنان تاعى بىرەۋى باعاناعى كۇزەتشىنىڭ ايتقان شولپان جۇلدىزى جۇلدىز ەمەس پە دەگەندە ونى ەستىپ تۇرعان ساۋداگەردىڭ باسشىسى شامىرقانىپ، ول شولپان ەمەس، ول ەسەكقىرعان دەپ باقىرىپتى. سودان باستاپ بۇل جۇلدىزدىڭ اتى ەل ىشىنە «ەسەكقىرعان» جۇلدىزى دەپ تاراپ كەتكەن ەكەن دەسەدى.
قازاق ەسەپشىلەرى ەسەكقىرعان جۇلدىزىنىڭ قاسىندا ءتورت سەرىگى بار دەپ ەسەپتەيدى. ول ءتورت سەرىگىنىڭ وزىنەن الىستاۋ تۇراتىن تاعى سەگىز سەرىگى بار. ول سەگىز جۇلدىز دەپ اتالادى. سول سەگىز جۇلدىزعا ءتورت جۇلدىدى قوسىپ، ون ەكى سەرىگى بار ەسەكقىرعان جۇلدىزى بار دەپ ۇيعارادى. بۇل ون ەكى جۇلدىز ون ەكى ايعا جانە ون ەكى جىلعا باعىمدى بولادى دەپ تۇجىرىم جاسايدى. ەسەكقىرعان جۇلدىزىنىڭ ون ەكى سەرىك جۇلدىزى ءبىر جىلداعى ون ەكى ايعا ۋاكىلدىك ەتسە، ون ەكى جىلعا كۋالىك بەرەدى. وعان ەسەكقىرعان جۇلدىزىن قوسسا، ون ءۇش جىل ءبىر مۇشەل ۋاقىتقا تولادى دەپ ەسەپتەگەن.
قازاق ەسەپشىلەرى ەسەكقىرعان جۇلدىزىن جەر شارىنا ەڭ جاقىن تۇارتىن جۇلدىزدار توبىنا سانايدى. جەر شارىنىڭ جاقىن سەرىگى دەپ بىلەدى. ونىڭ اينالاسىن قورشاپ جۇرگەن ون ەكى سەرىگىن نوكەرلەرى دەپ ۇيعارادى. ول ون ەكى جۇلدىزدىڭ دا ءار كەزگە قاراي ءار ءتۇرلى اينالىمدارمەن كورىنەدى. ەسەكقىرعان جۇلدىزىنىڭ ون ەكى سەرگى كەي تۇندەرى ەسەكقىرعان جۇلدىزىنىڭ ەكى جاعىنا ەكى-ەكىدەن قاز-قاتار ءبولىنىپ، ءبىر ءتۇزۋ سىزىقتىڭ بويىنان كورىنەدى. مۇنداي كورىنگەن كەزدە بۇل ايداعى اۋا رايى جاقسى بولادى، قاۋىپ-قاتەر جوق. «جولاۋشىعا جول ءتۇسىپ تۇر»، «اسپان شىراعى ءبىر سىزىق بويىندا شىراداي جانىپ تۇر» دەپ قۋانادى. الىسقا جول الاتىن جولاۋشىلاردىڭ توقىمىن قاعادى، قورجىندارىن تولتىرىپ ساپارعا اتتاندىرىپ جىبەرەدى. جۇلدىز قاباعى كۇلىپ تۇر، جولىڭ ءتۇسىپ تۇر، الاڭسىز جۇرە بەر دەپ تىلەك بىلدىرەدى.
ال كەيبىر ايلاردا ەسەكقىرعان جۇلدىزىنىڭ سەرىكتەرى ونىڭ ار جاق تاساسىندا جاسىرىنىپ، كولەڭكەسىنە تىعىلىپ كورىنەدى. بۇل كەزدە ونىڭ ون ەكى جولداسى، سەرىگى، نوكەرى «تۇتىتۋلعا» تاپ بولادى. وشكىن تارتىپ ولەگىزەدى. ساۋلەسى باسەڭدەيدى، ادەمى اجارىنان ايرىلادى. بۇل كەزدە اسپاندى بۋالىتر تارتادى، اۋا رايى بۇزىلادى. قازاق ەسەپشىلەرى مۇنداي كۇيدى كورگەندە اسپان جۇلدىزدارى «ناقىس كۇيگە ءوتتى»، جەر بەتىنششدەگى تىرشىلىك دۇنيەسىنە كەدەرگى بار دەپ ۇيعارادى. جولاۋشى جۇرەتىن، الىس ساپار الاتىن ادامداردىڭ جولىن توسادى، وتە-موتە جاقىن جەر بولماسا، الىسقا ساپارعا شىعارمايدى. سەبەبى اۋا رايى قاتتى بۇزىلعاندا جولدا قاۋىپ-قاتەرگە ۇشىرايدى، جول بەينەتىن تارتىپ قانا قويماي ومىرىنە قاۋىپ تونەدى دەپ قارايدى.
كەي ايلاردا ەسەكقىرعان جۇلدىزىنىڭ سەرىكتەرى قارايىپ، ەسەكقىرعان جۇلدىزىنىڭ بەتىن باسىپ وتەدى. مۇنداي كەزدە اسپان بۋالدىر تارتىپ، الدەوقانداي تۇمان الەتىندە تۇرادى. ەسەكقىرعان جۇلدىزى جەردەن قاراعان ادامعا بۇلت اراسىنان الا ساعىم بولىپ ازەر كوزگە تۇسەدى. وسى كەزدە ەسەكقىرعان جۇلدىزىنىڭ جارىعىمەن ونىڭ سەرىك جۇلدىزدارىنىڭ جارىعى ءبىر-بىرىنە بەتتەسەدى.بىرىنە ءبىرى نۇرىن ءتۇسىرىسىپ شاعىلىسادى. مۇنى قازاق جۇلدىزدىڭ جارتىلاي تۇتىلۋى، توعىسۋى، قارسىلاسۋى دەپ بىلەدى.
قازاق اسپانداعى مۇنداي وزگەرىستەردىڭ سالدارىنان جەردەگى اۋا رايى وزگەرەدى، ءبىر جۇماعا دەيىن قىستى كۇنى الىس ساپارعا بارمايدى. مالداردى قورادا ۇستاپ، الىس ورىستەرگە ايدامايدى. الدەقواينداي رتۇتقيىل جانە بەلگىسىز اپات بولۋى مۇمكىن دەپ جورامال جاسايدى.
قازاق ەسەپشىلەرى ەسەكقىرعان جۇلدىزىنىڭ وزىنە جاقىن تۇراتىن ءتورت سەرىگى بار. بۇل تورتەۋى ونىڭ باس ءۋازىرى، ءتورت ءۋازىرى ءتورت قۇبىلاعا ۋاكىلدىك ەتەدى دەپ قارايدى. جىدىڭ ءتورت ماۋسىمىنا قاتىستى دەپ تە بىلەدى. ەسەكقىرعان جۇلدىزى ءتورت ءۋازىر جۇلدىزىنا ۇرىمتال جەردەن قارسى ءجۇرۋ باعىتى بولادى. سونداي كەزدە تورتەۋى دە جارىعىن السىرەتىپ توقىرايدى. بۇل پاتشا جۇلدىزدىڭ ءۋازىر جۇلدىزىنا قاراما-قارسى كەلۋى نەمەس كەرى ايناپلۋى دەپ ەسەپتەيدى. مۇنداي وزگەرىس ءتورت ءجۇز كۇن وكەندە ءبىر رەت قايتالانىپ وتىرادى دەپ ۇيعارادى. مۇنداي كەزدە دە كولىككە ءمىنىپ الىس ساپارعا ساياحاتقا، اڭ اۋلاۋعا شىقپايدى. بۇل ءبىر جۇماعا سوزىلادى. وسىنداي ناحىس كۇن وتكەننەن كەيىن اسپان الەمىندەگى جۇلدىز ورنىنا كەلگەندە جەردەگى جاعداي دا جاقسارادى دەپ قارايدى.
قازاق ەسەپشىلەرىنىڭ ەسەكقىرعان جۇلدىزى دەپ اتاپ جۇرگەنىن قازىرگى عىلىمدا «يۋپيتەر» دەپ اتاپ ءجۇر. قازاق ەسەكقىرعان جۇلدىزى كۇن جۇيەسىندەگى ەڭ ءىرى الىپ جۇلدىز دەپ بىلەدى. ءتورت ءجۇز كۇندە ءبىر رەت ءوزىنىڭ سەرىگىنە قارسى كەرى اينالىپ جۇرەدى. سول ارقىلى ءوزىنىڭ ءتورت سەرىگىن باعىدىرىپ، ورنىنان قويادى دەپ بىلەدى.
قىزىل جۇلدىز
قازاقتىڭ باعزى زامانداعى ەسەپشىلەرى شەتسىز-شەكسىز اسپان الەمىن، جۇلدىزدى كەڭىستىكتى باقىلاي ءجۇرىپ، جەر شارىنا جاقىن تۇرعان قىزىل قان جۇلدىزدى كورەدى. ول جۇلدىزدىڭ قىزىل رەڭىنە قاراپ، وعان «قىزىل جۇلدىز» دەپ ات قويادى. قازىرگى كەزدەگى «مارس» دەپ اتاپ جۇرگەن وسى جۇلدىز.
قازاق ەسەپشىلەرى قىزىل جۇلدىز كەش باتا قىزىل ىڭىردە تۋادى دا، ءتۇن بويى اسپاننان قىزارىپ، كوزگە كورىنەدى دە تۇرادى. ءتۇن ورتاسىندا وڭتۇستىك اسپان الەمىنەن قىزعىلت نۇرىن شاشىپ، جارقىراپ كورىنەدى. وسى كەزدە قازاق ەسەپشىلەرى قىزىل جۇلدىز تۋعان اسپاننان كوز ايىرماي باقىلايدى ەكەن. ەگەر قىزىل جۇلدىز تۋىپ تۇرعان اسپاندا الا سابىر بۇلتتار كوشىپ جاتسا، سول قىزىل جۇلدىز اندا-مىندا بۇلت قوينىنا كىرىپ-شىعىپ قىزعىلت نۇرىن شاشىپ كورىنسە، جازدى كۇن بولسا، ەرتەڭىندە جاۋىن-شاشىندى بولادى، قىستى كۇنى بولسا، قاپساعاي قالىڭ قار جاۋادى، قىزىل شۇناق ايازدىڭ كوكەسى بولادى، اعاش باسىنا سۇڭگى قىراۋ تۇرادى. مۇنداي قىس جارتى ايعا سوزىلادى دەپ جورامالدايدى.
قازاق قىزىل جۇلدىز قىركۇيەك ايلارىنداعى تۇندەردە انىق كورىنەدى دەپ بىلەدى. بۇل كەزدە قىزىل جۇلدىز جەر شارىنا تاقاپ كەلەدى. قازاقتىڭ كونە ىرىمدارىنىڭ بىرىندە قىزىل جۇلدىز جەر شارىنا جاقىنداسا ءزىلزالا بولۋى مۇمكىن دەپ ساقسىنادى. اسىرەسە قىركۇيەك ايىنىڭ 10-11 جۇلدىزى قىزىل جۇلدىزدىڭ جەر شارىنا ءتونىپ كەلىپ قايتاتىن تۇندەرى دەپ ەسكەرتەدى. بۇدان قورققان بۇرىنعى اتا-بابالىرىمىز «قىزىل جۇلدىزدىڭ قىرسىعى اسپاندا قالسىن، جاقسىلىعى جەرگە ءتۇسسىن» دەپ ىرىم ەتىپ، تىلەك تىلەيتىن كورىنەدى. ءتىپتى كەيبىرەۋلەرى اقسارباس اتاپ سويىپ كەمتار-مۇگەدەك، كەدەي-كەمباعال ادامدارعا ساداقا دا بەرگەن دەسەدى. بايىرعى قازاقتار قىزىل جۇلدىزدى سۋىق جۇلدىزدار قاتارىنا جاتقىزادى. كوبىنە قىستى كۇنگى اۋا رايىن قىزىل جۇلدىزدىڭ تۋىنا قاراپ ايىرىپ، بولجايتىن بولعان. قىزىل جۇلدىز تۋىپ تۇرعان كەزدەگى اسپاننىڭ وڭتۇسىتك جاعىنان بۇلت كورىنسە، جەر شارىنا وڭتۇستىك جاقتان جەل سوعادى، بوران تۇرادى. ال سولتۇستىك جاعىنان قارا بۇلت كورىنسە، وندا جەر شارىنا سولتۇستىك وڭىردە قار جاۋادى، كۇن قاتتى سۋىتادى، كوك تايعاق بولادى دەپ جوريدى. قىزىل جۇلدىز اسپاننىڭ قاي باعىتىنان كورىنسە، جەردىڭ دە سول باعىتىندا اۋا رايى وزگەرەدى، كۇن جايسىز كۇيگە ەنەدى دەپ بىردەن كەسىپ ايتادى. قازاقتا «ەكى، سەگىز، ون التى، ون التىنى كىم الدى» دەپ اسپاندا تۋىپ تۇرعان قىزىل جۇلدىزعا قاراپ، ونىمەن بىرگە اينالىپ اۋىپ بارا جاتقان التى سەرىگى، جولداسى بار ەكەندىگىن دە اڭعارعان. قىزىل جۇلدىزدىڭ ءوزىنىڭ تۇسىنە، تۇرىنە، رەڭىنە ۇقسايتىن ون التى جولداسى نەمەسە اسپانداعى ساباقتاسى بار دەيدى. ولاردىڭ رەڭى دە قىزعىلت تارتىپ الىس اسپاننان ولەگىزگەن ساۋلەسىمەن ازەر-ازەر كوزگە تۇسەدى. ولار ۇلكەن قىزىل جۇلدىزدى باعىپ، قورشاپ، قولداپ، اينالاسىن باعىپ، بىرگە اينالىپ جۇرەدى. ولاردى كۇز ايلارىنىڭ اشىق اسپاندى تۇندەرىندە عانا كورۋگە بولادى. قىزىل جۇلدىزدىڭ ون التى سەرىگى ونىڭ التى نوكەرىندەي، قورعاۋشىسىنداي بولىپ كۇن باتىستان تۋادى. اسپان جۇلدىزدارىنىڭ تاۋلىك اينالىسىنا قارسى جۇرەدى دە، كۇن شىعىستان بارىپ كۇن جارىعىنا باتادى. سوعان قاراپ قازىرگى ەسەپشىلەر قارسى باعىتتى جۇلدىز نەمەسە كەرى جۇلدىز دەپ اتاعان. كەيدە جامان ىرىمعا بالاپ، قورقاتىنى دا سودان. ويتكەنى قازاق حالقى ىلعي دا وڭ باعىتتى جاقسى ىرىمعا بالايدى. قازاقتا «ەكى كوزى قىزىل جۇلدىزداي قىزارىپ كەتىپتى»، «كوزىڭ قىپ-قىزىل، قان باسىپ تۇر» دەگەن ءسوز بار. بۇل اشۋلانعان، قان قىسىمى جوعارىلاپ اۋىرعان نە جىندانعان ادامدارعا قاراتا قولدانىلاتىن ءسوز. قىزىل جۇلدىزدىڭ كەرى اينالىسىن جاقتىرماي، جاعىمسىز ۇعىمعا پايدالانعان.
قازاقتا قىزىل جۇلدىز تۋرالى ايتىلعان ولەڭ بار.
قىپ-قىزىل بوپ اسپاندا،
قىزىل جۇلدىز تۋادى.
بۇلت ىلىنسە اسپانعا
قار بوپ جەرگە جاۋادى.
شىڭىلتىرلانىپ ءار جەردە
اياز بولىپ قىسادى.
اق مىلتىق پەن اق جورعا
بۇرقاقتاتىپ سوعادى.
قىزىل جۇلدىز قىزارىپ،
بەتى تەڭبىل تارتادى.
قىستىڭ ءتۇنى ۇزارىپ،
مال جەمگە يەك ارتادى.
قىزىل جۇلدىز جاقىنداپ،
جەرگە تامان كەلەدى.
جەرگە تاياسا تاقىمداپ،
اتام قازاق بىلەدى.
كەرى اينالىستى كەر جۇلدىز،
كەرىسى ارتىنان ەر جۇلدىز.
جەرگە استە كەلمەسىن،
كەرى اينالسىن كەرى ءىز.
قىزىل جۇلدىز قان جۇلدىز،
باسقادا بار سان جۇلدىز.
باق بوپ اسپاندا جانا بەر،
اسپاندا جانعان بار جۇلدىز.
ەكى سەگىز – ون التى،
ون التىسى قولداپتى.
قىزىل جۇلدىزدى اينالىپ،
اينالاسىن قورشاپتى.
وڭدەرى دە قىزارىپ،
ۋاقىت ءوتتى ۇزارىپ.
قىزىل تۇسكە ەنىپتى،
قانىن تارتىپ بوزارىپ.
قىزىل جۇلدىز قىزىل نۇر،
قىزارىپ اسپاننان جانىپ تۇر.
قىركۇيەكتە قىزارىپ،
كوك اسپاننان تۋىپ تۇر.
قۇيرىقتى جۇلدىز
قازاقتىڭ كونە اسپان ەسەپشىلەرى اسپان الەمىنەن قۇيرىعى بار، قۇيرىعىنان وت جانعان، قۇيرىعى جالىنداپ تۇرعان جۇلدىزداردى كورىپ، تاڭ-تاماشا قالىپ، وعان «قۇيرىقتى جۇلدىز» دەپ ات قويعان ەكەن.
قازاق ەسەپشىلەرىنىڭ اسپانداعى جۇلدىزدى سالىستىرىپ، ايىرىپ، باقىلاۋ تاجىريبەسىندە «قۇيرىقتى جۇلدىز» اسپان الەمىنەن ەلۋ نە ءجۇز نەمەسە مىڭ جىلداردا ءبىر رەت كورىنەدى دەپ ەسەپتەگەن ەكەن. قازاق قۇيرىقتى جۇلدىزدىڭ كوپ كورىنۋىنەن پايدا جوق، جەردەگى ادامدارعا، جەر شارىنا، مال-دۇنيە، جاندىك-وسىمدىكتەرگە زيان ءتيۋى مۇمكىن دەپ اپات بولۋى عاجاپ ەمەس دەپ جورامالداعان. اسپاننان قۇيرىقتى جۇلدىز كورىنگەندە ءار ءتۇرلى ساقتىق شارالارىنا كىرىسكەن. باعزى زامانداعى اتا-بابالارىمىز اسپاننان قۇيىرقتى جۇلدىز تۋىپ تۇرسا، اقسارباس مال اتاپ شالىپ، اللاعا جالبارىنعان، جاقسى دۇعا-تىلەكتەر تىلەگەن. قاشان ءبىر قۇيرىقتى جۇلدىز اسپاننان عايىپ بولىپ كورىنبەي كەتكەنشە الاڭداپ جۇرەتىن بولعان.
كۇللى اسپانداعى بار جۇلدىزدان بوگەنايى بولەك بۇل جۇلدىزدىڭ سۇرقى وزگەشە كورىنگەن. ونىڭ ارت جاعىندا نەمەسە باس جاعىندا شاشىراپ جانعان جارىق قۇيىرعى نەمەسە ايدارى بولادى دەپ سەنگەن. ول جۇلدىز كوبىنە كۇنگە باعىپ، كۇن شىعىسقا قاراي قارسى قوزعالادى ەكەن. قۇيرىقتى جۇلدىزدى كۇن كورسە، كۇن كوزىنەن وتسە، كۇندىز تۋسا، كۇن تۇتىلادى، جەر بەتى الاگەۋىم كولەڭكە تارتادى، سوعان قاراي اۋا رايى دا وزگەرەدى دەپ جورامالدار جاساپ، اسپان الەمىنە قيال قىدىرتا قارايتىن بولعان. قۇرىقتى جۇلدىزدىڭ قوزعالىسىن قىرىق ساققا جۇگىرتىپ، جورامالدار جاساعان. قازاق جامان ءتۇستى دە جاقسىلىققا جورىعانى سياقتى اسپان جۇلدىزىنداعى قورقىنىشتى كورىنىستى دە جاقسىلىققا بالاپ جوريتىن كورىنەدى.
قازاق ەسەپشىلەرى اسپان الەمىندە مۇنداي قۇيرىقتى جۇلدىز جالعىز جۇلدىز ەمەس دەپ قاراعان. شەكسىز-شەتسىز اسپان الەمىندە مۇنداي جۇلدىزداردىڭ ءالى دە تالايى بار دەپ ەسەپەتەگەن. جەر شارىنا ءبىر كورىنىپ كەتكەن قۇيرىقتى جۇلدىز ول قايتا ورالعانشا مىڭ جىلدىقتار ءوتۋى مۇمكىن. ونىڭ ورنىنا باسقا قۇيرىقتى جۇلدىزدار كەلىپ كورىنىپ قايتىپ تۇرادى دەپ سەنگەن. بالكىم زامان اقىر بولاردا اسپانداعى كووپ قۇيرىقتى جۇلدىزدار جەر شارىنا جاقىنداپ كەلىپ، قۇيرىقتارىنان زوبالاڭ تۋى مۇمكىن دەپ جورامالدار جاساعان كورىنەدى.
قازاق تاريحىنداعى اۋا رايىن بولجايتىن اسپان ەسەپشىلەرى اڭىز ەتىپ ايتىپ كەتكەنىنە قاراعاندا قۇيرىقتى جۇلدىز كورىنگەن جىلدارى قىس ايلارى بولسا، ومبىلاپ-ومبىلاپ، جۇما-جۇماعا ۇلاسقان قارلار جاۋىپ، قاتتى اياز بولىپ، مال جۇتاپ، مالشىلار اق تاياققا سۇيەنىپ قالعان دەسەدى. ال جاز ايلارى بولسا، جۇما-جۇماعا جالعاسقان اق جاۋىن، سەل، بۇرشاق جاۋىپ، توپان سۋ اپاتى بولعان كورىنەدى. قازاق قۇيرىقتى جۇلدىزدىڭ تۋىن اسپاننان كورىنۋىن قالاماعان، ۇناتپاعان.
قازاقتىڭ قۇيرىقتى جۇلدىزدى قالامايتىنى سونشا ءوز قاسىندا جۇرگەن الدەبىرەۋلەردى جاقتىرماي قالعاندا «قۇيىرقتى جۇلدىزداي سۇمنىڭ ءوزى ەكەن»، «قۇيرىقتى جۇلدىزداي قۇيرىعىنان وت توگىلگەن بەرەكەسىز ادام ەكەن»، «قۇيرىقتى جۇلدىزداي قورقىنىشتى» دەپ سوزبەن قاعىتادى. جاقتىرماعان سىڭاي تانىتادى. كەز-كەلگەن جاقتىرماعان، عايبات ايتاتىن وسەكشى ادامداردى بەرەكەسىز جانداردى كوىنە قۇيرىقتى جۇلدىزعا ۇقساتادى. سالىستىرىپ ايتىپ، شەنەپ جاتادى. ويتكەنى قۇيرىقتى جۇلدىز جەرگە اپات اكەلەدى، تىرشىلىكتى بۇلدىرەدى دەپ قورققان.
قازاق ەسەپشىلەرى زامان زامان بولعالى ءوز كوزدەرىمەن كورىپ، جۇلدىز تانىعالى ءار كەز كورىنەگەن قۇيرىقتى جۇلدىزداردىڭ قۇيرىعىنىڭ ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىنا قاراپ، ول جۇلدىزداردىڭ قۇيرىڭىنا ءار الۋان اتار قويعان ەكەن. «جالقى قۇيرىق»، «قوس قۇيرىق»، «كوپ قۇيرىق»، «شاشاۋ قۇيرىق»، «ۇزىن قۇيرىق»، «كەلتە قۇيرىق»، «پاراق قۇيرىق»، «سوياۋ قۇيرىق»، «شاشپا قۇيرىق»، «جالىن قۇيرىق» ت.ب. دەپ اتاعان.
قازاقتا «قۇيرىقتى جۇلدىزدىڭ قۇيرىعىنان ساقتا، جامان ۇلىقتىڭ بۇيرىعىنان ساقتا» دەگەن ءتامسىل ءسوز بار. «ءوزى وت بولسا، قۇيرىعى شوق بولسا، ودان نە پايدا» دەپ ارى قاراي دامىتىپ، استارلاپ ايتىپ جاتادى. ءبىر اۋىز سوزبەن ايتقاندا، قۇيرىقتى جۇلدىز اپات نىشانى دەپ تۇسىنگەن.
قۇيرىعى بار جۇلدىز بار اسپاندا دا،
مازداپ وت بوپ قۇيرىعى جانادى دا،
جىلجيدى كۇنگە قاراپ اسپان بويلاپ،
جۇزەدى اسپاندا اسپايدى، ساسپايدى دا.
قورقادى جەردەگى ادام ول جۇلدىزدان،
ءبىر پالە بولا ما دەپ قۇيرىعىنان.
كورىپتى بۇل جۇلدىزدى اتام زامانداردان
قۇيرىعىڭمەن جەرىمە جولاما دەپ.
جالقى قۇيرىق، ەگىز قۇيرىق، كوپ قۇيرىقتى
قاريا بالاسىنا بەرىپتى ءبىر بۇيرىقتى.
اسپاننان ءدال وسىنداي جۇلدىز كورسەڭ،
جاسىرماي ايت حالقىڭا بار شىندىقتى.
قۇيرىقتى جۇلدىزدان جەرگە قاۋىپ تونەر،
ونىڭ سىرىن باياعىدان اتام بىلەر.
اسپاننىڭ كەيدە وڭىنان، كەيدە سولىنان تۋىپ،
قۇيرىعىن وت جالىن عىپ جاعىپ كەلەر.
قۇيرىقتى جۇلدىز تۋسا قىستى كۇنى،
ساقىلداعان سارى اياز قىستى ءتۇنى.
ايداھارداي ىسقىرعان دالالاردا
اق مىلتىق ەستىلەر بوران ءۇنى.
جۇلدىزدىڭ دا وسىنداي قۇيرىعى بار،
«تانى، بالام»، دەگەن اتامنىڭ بۇيرىعى بار.
قۇيرىعىنان وت جالىن كوپ شاشىلسا،
جەرگە سالار الەگى، قىرسىعى بار.
القا جۇلدىزى
قازاق ەسەپشىلەرى اسپان الەمىن باقىلاي ءجۇرىپ، سان-ساناقسىز جۇلدىزدار اراسىنان بوگەنايى بولەك، القاعا ۇقسايتىن ءبىر جارىق جۇلدىزدى كورەدى. ونى ءتۇن-ءتۇن سايىن كۇزەتە ءجۇرىپ، ءبىر كەزدە وعان «القا جۇلدىزى» نەمەسە «اسپان القاسى» دەگەن ات قويادى. بۇل جۇلدىز اسپان الەمىنەن كۇندە-كۇندە كورىنە بەرمەيدى. اسپاننان ءبىر كورىنگەننەن كەيىن اراعا ءۇش ءجۇز جەتپىس سەگىز كۇن سالىپ بارىپ كورىنەدى. القا جۇلدىزى تۋعاندا ول جۇلدىزدىڭ بەينەسى ادامنىڭ موينىنا سالاتىن القاعا ۇقساپ، القاسى جالتىراپ، نۇرىن شاشىپ تۋادى. كوزگە انىق كورىنەدى. القا جۇلدىزى اسپان الەمىنەن انىق كورىنگەن كەزدە ونىڭ اينالاسىن ءدوپ-دوڭگەلەك بولىپ قورشاپ تۇرعان ساقيناسى كوزگە وتتاي باسىلادى. ول ساقينا جۇلدىزدىڭ ەش جەرىنە تيمەي، قورالاپ، قورشاپ تۇرعانداي بىلىنەدى. وسىعان قاراعان قازاق بۇل جۇلدىزدى «القا جۇلدىز» نەمەسە «قورشامالى جۇلدىز» نە «ساقينالى جۇلدىز» دەپ تە اتاعانعا ۇقسايدى.
قازاق ەسەپشىلەرى القا جۇلدىزىنىڭ قاسىندا ەرىپ، اينالىپ جۇرەتىن توعىز ءىرى جولداسى، سەرىگى بار. ونىڭ ەڭ شەتىندەگى توعىزىنشى كەنجە سەرىگى القا جۇلدىزىنا قارسى باعىتتا اينالىپ تۇرادى. سول ارقىلى قالعان سەگىز سەرىك ساباقتاس جۇلدىزدارىنىڭ تارتىلىس كۇشىن رەتكە سالادى دەپ بىلگەن، ەسەپتەگەن، جورامالداعان.
قازاق القا جۇلدىزىنىڭ تۋعان كەزىندەگى ونىڭ ماڭىندا قالقىپ جۇرگەن بۇلت جاڭقالارىنا قاراپ، اۋا رايىن بولجايتىن بولعان. ەگەر القا جۇلدىزىنىڭ وڭ نەمەسە وڭتۇسىتك جاعىندا قارا باۋىر بۇلت قالقىپ تۇرسا، جاز كۇندەرىندە جاۋىن جاۋادى، قىس كۇندەرىندە كورىنسە، قالىڭ قار جاۋادى دەپ جورامال جاساعان. ەگەر سولتۇستىك جاعىندا اق جاڭقا تاۋداي-تاۋداي بۇلتتار كورىنسە، تاۋلى وڭىرلەرگە سەل جاۋىپ، قىزىل سۋ قاپتايدى. قىستى كۇنى بولسا، ءبۇ\ۇتىن جايلىمىداردى قار باسىپ قالادى. ساق بولىڭدار دەپ جورامال جاساپ، مالشىلار قاۋىمىنا بىردەن ۇقتىرادى.
قازاق ەسەپشىلەرىنىڭ «القا جۇلدىز» دەپ اتاپ جۇرگەن جۇلدىزى بۇگىنگى عىلىمدا «ساتۋرن» جۇلدىزى دەپ اتالىپ ءجۇر.
اسپاندا ءبىر جۇلدىز بار ساقيناداي،
جارىعى كيىز ۇيگە جاققان شامداي.
اينالعان التىن شەڭبەر اينالاسىن،
اينالدىرىپ التىن بۋمەن قورشاعانداي.
اسپاندا ءبىر جۇلدىز بار ايدان اپپاق،
اينالدىرىپ قۇلاعىنا سىرعا تاقپاق.
اسپاندا القا تاعىپ، سىرعىپ جۇرسە،
قاراعان كوزدىڭ نۇرى ودان تايماق.
اسپاندا ءبىر جۇلدىز بار القا تاققان،
قازاق ونى كورىپ، اۋا رايىن باققان.
قورشاسا ول جۇلدىزدى بۇلتتار ءتونىپ،
ءبىر جۇما بوران سوعىپ جاڭبىر جاۋعان.
اسپاندا ءبىر جۇلدىز بار كۇنگە جاقىن،
ءبىر جىدان سوڭ اينالىپ جەرگە جاقىن.
جىل بويى كورىنبەيتىن القا جۇلدىز
كەي كەزدە تۋادى كۇزگە جاقىن.
اسپاندا ءبىر جۇلدىز بار ايدان جاقسى،
جومارت كەدەي مالى بار بايدان جاقسى.
القا جۇلدىز اينالىپ تۋعان كۇنى
قىر وتى وي وتىنان مالعا جاقى.
اسپاندا ءبىر جۇلدىز بار جىمىڭداعان،
سىرتىندا القاسى بار زىر اينالعان.
القاسى التىنداي بوپ نۇر شاشادى،
جىل بويى كورىنبەي جىل ۇرلاعان.
كوپ جۇلدىز كورىنەدى شالقاسىنان،
بۇل جۇلدىز تانىلادى القاسىنان.
كۇن جاقتا جاسىرىنىپ جاتادى ەكەن،
نۇرىنا شومىلادى كۇن قاسىنان.
القا جۇلدىز اتانىپ كەتكەنى سول،
التىنداي جارقىراعان ءنۇرى دا مول.
كۇن قاسىندا ۇنەمى جاتقاندىقتان
نۇرداي بولىپ جۇرەتىن جولى دا سول.
قازاق القا جۇلدىزدى كۇن قوينىنداعى بالاسى، ونىڭ سىرتىنداعى القا بولىپ اينالىپ تۇرعان نۇرى كۇننىڭ نۇرى، ونىڭ اندا-ساندا ءبىر كورىنۋى جەردەگى ادامدارعا القاسىن كورسەتۋىنەن دەگەن اڭىز ايتادى.
اقپا جۇلدىز
قازاق ەسەپشىلەرى اسپان الەمىنە، اسپاننىڭ تۇنگى قۇبىلىستارىنان تاعى ءبىر «اقپا جۇلدىزدى» بايقاعان ەكەن. ءار كۇنى كەش باتىپ، جۇلدىزدار تۋا باستاعان شاقتا اسپان الەمىنەن جۇلدىزدار اراسىنان جارىق نۇكتە ارتىنا جارىق ءىز قالدىرىپ، اتقان وقتاي زىمىراپ بارىپ ءوشىپ قالادى. مۇنداي اسپن قۇبىلىسى ءتۇنى بويى اۋىق-اۋىق جالعاسىپ تۇرادى. تۇنگى اسپاننىڭ جۇلدىزدارى ءسونىپ، كۇن شىعىپ، جەر بەتىنە جارىق تۇسكەنگە دەيىن جالعاسىپ جاياتادى. اسپان الەمىنىڭ سىرىن جەتىك مەڭگەرە قويماعان باعزى زامانداعى اتا-بابالارىمىز اسپاننان جۇلدىز اقتى، بۇل جۇلدىزدىڭ اتى «اقپا جۇلدىز» دەپ اتاعان ەكەن. سول اتالارىمىز اسپاننان مۇنداي جۇلدىز اقسا، جەردەگى ادامداردىڭ بىرەۋى جان تاپسىرادى نە ءبىر ءسابي دۇنيەگە كەلەدى دەپ ىرىمداعان ەكەن. بۇل اتا-بابالىرىمىزدىڭ ەسكى زاماندارداعى سابيلىك تانىمىنان تۋعان بولجام-جورامالدارى بولسا كەرەك.
قازاق ەسەپشىلەرى بۇل جۇلدىزدىد ۇزاق-ۇزاق عاسىرلار باقىلاي ءجۇرىپ، ونىڭ ادام بالاسىنا زيانى جوق ەكەنىنە كوزدەرى جەتەدى. ال اسپانداعى جۇلدىزداردىڭ ءبارى، ەاسپانداعى الىپ شارلار، پلانەتالار، ول شارلار تىم الىستا تۇرادى، الىستاتۇرعاندىقتان بىزگە كىشكەنە بولىپ كورىنەدى، ول جۇلدىزدار ءوزىنىڭ قوزعالۋ تارتىبىمەن اسپاندي اينالىپ تۇرادى، بەت الدى ولاي اقپايدى دەپ تۇسىنگەن، بىلگەن.
اسپانداعى اققان جارىق نۇكتە نە نارسە؟
بۇل – اقپا جارىق، اسپان الەمىندەگى جەردى قورشاعان اۋا سىرتىنداعى جەردىڭ تارتىلىس كۇشىنەن تىسقارى بوستىقتا قالقىپ جۇرگەن زاتتار. ونى قازاق ەسەپشىلەرى كەيىنگى كەزدە «ۇشپا زاتتار» نە «قالقىمالى قالدىقتار» دەپ اتاعان ەكەن. بۇل زاتتار اۋنىڭ سىرتىندا جۇلدىزداردان كوپ بەرى جەرگە جاقىن ماڭدا قالقىپ ۇشىپ، اعىپ، جۇرەدى. ءبىر كەزەكتە جەردىڭ تارتىلىس كۇشىنە ءسال ۇشىراي قالسا، جەردى قورشاپ تۇرعان اۋا قاباتىنا كەلىپ ۇيكەلەدى نەمەسە سىرىڭكە تارتقانداي اۋانى سۇيكەپ وتە شىعادى. سول كەزدە اۋادان جارىق وت كورىنەدى. قالقىمالى زاتتاردىڭ اۋانى سىزعان جەرى قىزادى دا، وت جارىعىنا اينالادى. مۇنداي قالقىمالى زاتتاردىڭ كولەمى كىشى بولسا، اۋاعا سوعىلعان كەزدە جارىق شىعارىپ بارىپ جانىپ، ەريدى دە اۋاعا ءسىڭىپ جوق بولادى. ءىرى-ۇلكەندەۋى بولسا، اۋاعا سوعىلعان كۇيىندە جەرگە تۇسەدى، توپىراققا اينالىپ كەتەدى. بىراق مۇنداي قاقىمالى زاتتاردىڭ جەرگە تۇسەتىندەرى تىم از نەمەسە سيرەك كەزدەسەدى. كەيىنگى قازاق ەسەپشىلەرى مۇنداي اعىلعان جارىقتى اقپا جارىق دەپ اتاپ كەتتى. قازاقتا «اققان جۇلدىزداي زىمىراپ بارادى»، «اققان جۇلىزداي جارق ەتتى دە، جوق بولدى»، «جۇلدىزداي زىمىراپ اعىپ بارادى»، «اقپا جۇلدىز سەكىلدى»، «اققان جۇلدىزدىداي جارقىراپ كورىندى» دەگەن تەڭەۋ سوزدەر بار وسى سوزدەردىڭ بارلىعى اسپانداعى قۇبىلىستاردان الىنعان بەينەلى كورىنىستەر.
قازاق ەسەپشىلەرى تۇندە دالاعا شىعىپ اسپان الەمىنە كوز سالعاندا اسپاندا وسىنداي اقپا جارىقتار ارت-ارتىنان اعىپ، جانىپ-ءسونىپ جاتسا، جۇلدىزدار جامىراپ انىق كورىنىپ تۇرسا، ەرتەڭگى اۋا رايى جاقسى بولادى، كۇن قاباعى كۇلىمدەپ تۋادى، جايلى جۇما وتەدى دەپ جورامال جاسايدى.
سۋرتتەر الەۋەتتىك جەلىدەن الىندى
kerey.kz
پىكىر قالدىرۋ