Elbasınıñ «Bolaşaqqa bağdar: ruhani jañğıru» maqalası «Elim, jerim, Qazaqstanım» dep emirengen patriottarına quanış sıylap, ruhani küş-jigerin qanattandırıp dür silkindirdi. Biz Elbasınan osı sözin, osı ideyasın kütip edik. Demek osı sayasattı iske asıru üşin Prezident 25 jıl tolğatqan bolar. Asığıstıq etsek apatqa ketesiñ. Köp oylanıp, köp tolğanıp, işki sırtqı faktordı esepke ala otırıp bir attap, bir şwqıp otırıp alğa jılju qajet boldı.

Ruhani jañğıru bağdarlamasın wsınu oñay dünie emes ekenin sezinemiz. Täuelsizdik alğan kezdegi  kedergiler de, keñ oylanıp şeşetin mäseleler de mol boldı.

Olar:

1. Keñestik idealogiyamen ulanğan halıqtıñ (wltına qaramay) sayasi tanım tüsinigin, tüysigin özgertu;
2. Jaña narıqtıq ekonomikağa beyimdey otırıp, jaña sayasi ideologiyanı eñgizu, siñiru, üyretu, şığarmaşılıqpen (tvorçeskiy) igeru;
3. Keñestik rejim kezinde halıq qorqınış pen üreyde ömir sürdi. Sol rejimnen ketkeli 25 jıl bolsa da halıqtıñ sanasınan äli de tolıq arıla qoyğan joq. Onıñ da öz sebebi bar…
4. Üreyde ömir sürgen halıqtıñ äleueti tömen, jaña qoğamdı alıp jürip ketetin adami kapital naşar, sapası quatsız, ruhı ölgen. Tekqana ölmestiñ künin körip bir tilim nan üşin küresti. Halıqtı osı üreyden arıltuğa uaqıt qajet boldı.
5. Odaq küyregennen keyin El ekonomikası qwrdımğa ketti. Tonaldı, qwladı, qwldıradı. Osı ekonomikanı birinşi kezekke qoyıp eñbek etkenimizge 25 jıl boldı. Elbasınıñ şeber wyımdastıruınıñ arqasında ekonomikamız ayaqtan twrdı.

Sayasattıñ şeber zergeri Elbasımız osığan deyingi 25 jıl boyı  «Bir halıq, bir el, bir tağdır» degen wstanımdı halıqtıñ zerdesine qondırdı. Nätijesinde elimiz öziniñ jeke dara suvereniteti bar, twlğalı  memleket bolıp qalıptastı. Älemniñ sayasi arenasında «Qazaqstan» dep atalatın jas memleket  beybitşiliktiñ, ıntımaqtıqtıñ, adami gumanizmniñ simvolınday elestep, baqıt pen bayandılıqtıñ besigindey tüsinik qalıptastırdı.

Biz körşilerimizdi da, mwhittıñ arğı jağındağı arıstandı eldi da dos sanadıq. Osılar ökpelemesin, osılardıñ qabağına kirbiñ wyalamasın dep bärin berdik. Nietimizdiñ keñdiginen swrağanın bere otırıp, özimizde eptep köterilip, ekonomikamızdı bir izge saldıq. Beregen qolım alağan. Osılayşa sırtqı dostardı da, bir jolğa qoyıp aldıq. Olardı senim qwndağına böledik. Osılayşa alıs, jaqındağı eldermen beybit,  qatar ömir sürip sayasi kem-ketigimizdi tüzep aldıq. Bwğan deyin osı aralıqta ekonomikanı aldıñğı kezeñge qoyıp, el ekonomikasın köterdik. Adami kapitaldıñ sapası bwdan 25 jıl bwrıñğı deñgeyinen köterilip jaña sapağa ie boldı. Bwl uaqıttı igergenniñ kuäsi. Uaqıt pen keñistiktiñ osınau wştasqan jaylı mümkindigin paydalanıp, endi ruhani qwndılığımızdı köteretin uaqıt kelgenin Elbası nısanağa alıp, köp jıl tolğatqan isin bügin mine aldımızğa jayıp saldı.

Elbası bwdan bwrın jariyalağan  Bes instituttıq reformasında «Reformanıñ mäni – wlttı jañğırtuda. Wlttıñ sapası, halıq ruhınıñ küşinde…» degendi. Körip otırsızdar, Elbası sondağı aytqan filosofiyalıq twjırımın «Bolaşaqqa bağdar: ruhani jañğıru» attı tanımdıq, ädisnamalıq maqalasında tereñdetip, is jüzinde qoldanu funkciyaların körsetip bergen.

Maqalanıñ tüpki maqsatı: Qazaqstan halqı Birtwtas wlt bolıp qalıptasu. Ol üşin eñ äueli bwqaralıq sananı özgertu, adami kapitaldı sapalandıru, onı ruhani jañğırtu. Elbasınıñ maqalası gazet betinen orın alğannan keyin qwptağan, quanğan, qoldağan wsınıstar aytıldı.  Äli de aytıla beretin siyaqtı. Demek, ömirde sol ruhani jañğırtudı qay isten bastauımızdı eñ äueli neni qolğa aluımızdı körsetip, oy bölisken wsınıstar az. Osığan oray öz wsınısımdı bildirudi jön kördim.

1. Wlttıq kod: Elbası maqalasında «wlttıq kodıñdı saqtay bilu» dep naqtılap bergen.

Wlttıq kod degen ne? Osı wğımdı biz eñ äueli anıqtap alğanımız dwrıs bolar. Wlttıq kodtı qwrauşı wğımdar til, dil, din, tarih jäne mädenietimiz, ruhani baylığımız. Osılar arqılı Qazaqstan halqınıñ bet-beynesi erekşelenedi. Biz köp wlttı elmiz. Sonıñ işinde total'nıy wlt- qazaqtar elimizdiñ 70% qwraydı. Demek, memleket qwrauşı wlt-qazaq. Bwl wğımdı Respublikamızdıñ Konstituciyasında bekitip bergen. Eşkim dau ayta almaydı. Mine, osı wltqa Qazaqstan Respublikasında ömir süretin basqa wlt diasporaları toptasıp, wyısıp Birtwtas wlt bolıp qalıptasudı tağdır da, tarih ta, bügingi bolmıs ta bizdiñ peşenemizge jazğan eken. Men wlı wlt-qıtaymın, ağılşınmın, nemispin, orıspın, ukrainmın dep üy işine üy tigip jik şığaratın mümkindik joq. Osı elde ömir sürip jatır ma? Onda osı elde olar diaspora. Azşılıq köpşilikti moyındau kerek. Ol bügingi zañdılıq. Öytse, bilik te, qoğam da, diasporalar da qazaq wltınıñ adami sapasın köteru kerek. Wlttıñ tilin, dinin, tarihın, mädenietin köteru arqılı Qazaq Respublikasınıñ bet-beynesi erekşelenedi. Bwl erekşelik bükil Respublika azamattarınıñ maqtanışı bolu kerek. Sonda ğana bwqaralıq sana özgeredi. Sonda ğana adami kapitaldıñ sapası jañğıradı, jaqsaradı. Sonda ğana Birtwtas wlt bola aladı.

Bizdiñ söz etken osı wğımdardı jinaqtap, toptastırıp simvolikalıq (nışandıq) formağa tüsirip Eltañba, Tuımızdı jasadıq. Onı Konstituciyamızda bekittik. Wlttıñ janı, täni bolğan tili, dili, tarihı, mädenieti, ruhani qwndılığı osı nışanğa enip wlttıñ wlıqtaytın, el bolıp bas ietin, halıq bolıp qasterleytin nışanımızğa aynaldı. Qazaqstan azamattarınıñ wlttıq namısın qayraytın, jigerin wştaytın, eliniñ bolaşağına ülken senimmen jeteleytin, maqtanış tudıratın osı Eltañbamız ben Tuımız. Demek, wlttıq kodtıñ nışandıq abstraktıq belgisi Eltañba men Tuımız. Biz osınıñ aldına jüginemiz, bas iemiz, tize bügemiz, wlıqtaymız. Kök tuımız kök aspannıñ astında jelbirep şığa kelgende közimizge jas alamız. Nege? Onda mıñjıldıq, eki-üş mıñjıldıq babalarımızdıñ köz jası köl bop jatır, qanı suday ağıp jatır, aruaqtarımız ah wrıp aunap tüsip jatır. Iä, bizdiñ kodımız-tilimiz, dilimiz Eltañba, kök Tuımız. Qate jibersem, qağıs ketsem Eltañbam, Kök Tuım keşire kör! dep jüginemin.

2. Elbası «Wlttıq jañğıru» attı maqalasında latın alfavitine köşu, ağılşın tilin üyrenu turalı sonşama jaqsı tüsinik bergen. Ol maqaladan asırıp ayta almaymız. Latın alfavitine köşuge baylanıstı dayındıq jasalıp jatqanı turalı «Egemen Qazaqstan» gazetine (№70 (29051), kezinde halıq qalaulısı bolğan, memlekettik sıylıqtıñ iegeri belgili jazuşı Aldan Smayl jaqsı jazdı. Demek, latın älipbiine köşudiñ ğılımi negizi dayın bolıp qalğan. Osı dünielerdi saraptap sayasi şeşim şığaru ğana alda twrğan jwmıs siyaqtı.

Alfavit degenimiz asa quattı, kürdeli sayasat. Kezinde Kök Türik imperiyası birğana Bitig (runa) älipbiimen bükil bütin imperiyanı bir tudıñ astına wyıstıra, toptastıra aladı. Şığısı Man'çjuriyadan batısı Edilge deyingi 10 000 km, oñtüstik şığısı Qıtaydıñ Wlı Qorğanınan, Gimalay, Gansu, Hantäñirinen, Soltüstigi Lena boyındağı Tüneline (YAkutiya) deyin 8000 km alıp aymaqta eki dialektide söyleytin bükil türkilerdi bir ğana alfavitke jügindirdi. Bwlar negizinde «I» jäne «J» tildi halıqtar edi. Sol alıp imperiyanıñ quatı, ruhı türki halıqtarın XXI ğasırğa alıp keldi. Demek, bizdiñ qoldanğalı otırğan halıqaralıq latın alfavitimiz Qazaqstan halıqtarın wyıstıratın birden bir qaru jäne quattı sayasat bolmaq. Bir milliard üş jüz mıñ qıtay halqı altı dialektide söyleydi. Batısı şığısın, şığısı batısın, oñtüstigi soltüstigin auızşa qatınasta tüsinbeydi. Birğana ieroglifpen tüsinisedi. Sol bir ğana ieroglif bükil qıtay halqın wyıstırıp otır. Latın älipbii de bizdiñ halqımızdı sol deñgeyde toptastıra aladı. Osığan baylanıstı oyımdı aytsam, Qazaqstannıñ älemge tanılğan, moyındalğan jalğız fonetigi Älimhan Jünisbektiñ variantına erekşe köñil bölu jön siyaqtı. Bwqaralıq sananı özgertuge baylanıstı Elbası maqalasında erekşe toqtaladı. Ünemi filosofiya aytıp, ügit nasihat jürgize berseñ halıq mezi boladı. Socializm zamanında bwnday ügit nasihattıñ nebir türin kördik. Nätije bolmadı. «Adam» attı pende eñbektenumen qatar köñildi demalıp, oynap, külu kerek. Toylau kerek, şalqıp-tolqıp quanu kerek. Onsız ömir mänsiz. Adam swlulıqqa, ädemilikke, üylesimdikke qwştar. Osı qwmarlığın, qwştarlığın wlttı wyıstıruğa biz nege paydalanbaymız. Ünemi qamşı üyirip, üreyde wstaudı kim jaqsı  körsin. Adamnıñ, wlttıñ, halıqtıñ tilep twratın tilegin orındap, armanın wzartıp, toq sezimmen uayım-qayğısız ömir süruin qamtamasız etuimiz kerek. Sonda ne iste deysiz ğoy?

Bizde mereke köp, demalıs köp. Solardı ıñğayına qaray paydalana biluimiz kerek siyaqtı.

Basqasın aytpağanda üş ülken mereke bar:

1. Jaña jıl. Bwl mereke öz mejesinde ötkizilip keledi.Keyde asıp tögilip şekaradan şığıp ketip jürgen jağdayı bar.
2. Täuelsizdik merekesi: Bwl qasterli merekemizdi qasietti merekege aynaldıru mäselesi twr. Bügingi jağdayda jaña jıl merekesiniñ köleñkesinde qalıp, halıq täuelsizdiktiñ qwdıretin sezine almay jür. Sondıqtan qazan, qaraşa aylarına auıstıru qajet siyaqtı.

Memleket tarapınan beriletin memlekettik marapattar, barlıq sıy-siyapat osı mereke qarsanıñda berilse…

3. Naurız merekesi.

Bwl mereke bükil halıqtı qamtitın qoğamdıq mereke, qoğamdıq şara bolğandıqtan «Nwr Otan» partiyasınıñ tikeley basşılığımen qtkizilse dwrıs bolar edi.

a) Wlttıñ sporttıñ türlerin – bäyge, küres, kökpar, sadaq atudı  bükil halıqtıq deñgeyge köteru.

Sonau artta qalğan alıs ğasırlardan bermen qaray bizdiñ halqımız eldiñ eldigin, erdiñ erligin sınaytın küresti, er qanatı attı, şeberligin şendestiretin sadaqtı, azamatı men attıñ küşin sınaytın kökpardı wlttıq toy-merekesiniñ alqasınday alqap, wlıqtap kelgen. Osı sayıs türleri qazaqtıñ wlttıq bet-beynesin basqalardan erekşelendirip kelgen. Ärbir merekede qazaq sporttıñ osı tört türi ötkizilui kerek. Auıldan bastap, audan, oblıs, memlekettik deñgeyde sporttıñ wlttıq türleri qaytken künde de orındalğan bolu kerek. Bwl sayıstar Täuelsizdik merekesi men Naurız merekesiniñ alğaşqı 3 küninde ötip twrsa jön bolar-aq edi.

Memlekettik sayıstarğa audan, oblıstan jeñip şıqqan tañdaulılar qatısıp sayısadı.

Bäygesin Memlekettik deñgeyde El prezidenti, «Nwr Otan» partiya basşıları, Prem'er Ministr, Senat jäne Parlament törağaları tapsırsa qarapayım halıqtıñ ruhı köteriledi.

Oblıs, audanda da jeñimpazdardı osı ülgimen bäygesin wsınatın bolsa, bükil halıqqa maqsat etken ideyamız jetetin boladı.

Bwl degeniñiz wlttıq dästürdi memlekettendiru, qoğamdandıru, äleumettendiru degen söz. Sonda ğana qazaq wltınıñ dästür-saltı qoğamnıñ är müşesine jetip, sol is-qimılğa, sayısqa aralasıp, sodan läzzat alıp, jwbanış tabadı.

Bwl şara qazaqtıñ wlttıq qwndılığın jañğırtumen birge wlttıq bet- beynemizdi qazaqi keyipke keltiretin birden bir quattı küş bolmaq.

b) Bügingi qazaq öziniñ wlttık kiiminen ayırılıp qaldı. Bizdiñ wlttıq kiimderimiz özderin mädeniettimiz dep esepteytin wlttardıñ kiiminen kem bolğan joq.

Qazaqtıñ wlttıq kiimi sonau Kök Türikter däuirinen qalıptasqan. Sol däuirdegi kiim ülgisi müsinder men qış terrakottarda, tarihi derekterde saqtalğan. Arheologiyalıq qazbalarda da tabılıp otır.

Tört ğasır ömir sürip Qıtay halqınıñ qıtaylıq mentalitetin qalıptastırğan Tañ patşalıgınıñ, patşa sarayınıñ hanumdarı men hanşaları, hanzadaları men sarbaz-sardarları sol zamanda Kök Türik, Birikken Türik Qağanat Ordasınıñ hanumdarı men hanşalarınıñ jäne äskeri kiimderine qızığuşılıq tantıp, kündelikti ömirde qoldanğanı tarihi kwjattarda saqtalgan. Sol däuirdegi kiimderimizdi, Ortalıq Moñğoliyadağı Birikken Türik qağanatı qwlagan soñ Besbalıq, Twrfan, Qaşqar bağıtına qonıs audarğan türikter alıp ketip, Şığıs türkistandıqtarğa jetkizdi, sol kiimderdiñ birazın üyğır halkı säl özgertip ğana, büginge deyin qoldanıp keldi. Osı kiimderimizdi Kök Türiktiñ bügingi wrpağı qazaqtarğa qaytaru mümkindigi tuıp twr. Onıñ sırtında Orta ğasırdağı Joşı wlısı men Qazaq handığı däuirindegi kiimderimiz de wmıtıldı. Osılardı tügeldey qaytaruımız kerek. Wlttıq bet-beynemizdi jañğırtu üşin auıl, audan, memleket deñgeyinde wlttıq kiimniñ konkursın jıl sayın naurız merekesi kezinde ötkizip, twrsa (teatrlıq kiimder bwl sayısqa qatıspaydı) nwr üstine nwr bolar edi.

• Kün sayın qarapayım ömirde kiip jüretin erler kiimi (jazgı, qısqı)
• Qarapayım ömirde kiinetin äyelderdiñ kiimi (jazğı, qısqı)

v) «Kara jorğa» biin bükil halıktıq därejege köteru. “Qara jorğa ” -

braziyalıqtardıñ  «karnavalı» ispetti halıqtıq bi.

Osı wlttıq qwndılıqtı Täuelsizdik toyında, Naurız merekesinde jäne sol siyaqtı merekelerde de mıñ adamğa (1000) deyingi qwrammen bilep halıqqa körsetu, ruhın köteru;

Bwl bidi de auıl, audan, oblıs deñgeyinde de toptıq mol (iri) mölşerde bileuge tapsıru.

Sporttıñ baska türleriniñ sañlaqtarın marapattau ;

Mecenattardı marapattau;

Altın sapa marapatı t.s.s,

Mine, osınday bağdarlamalar naurız merekesiniñ bedelin köteruge, onımen qatar qazaqtıñ wlttıq bolmısın daralap, älemge tanıstıruğa ülken septigin tigizer edi.

Mwnday şaralarda, bilik ökilderi bası qasında boluı, kolga alğan istiñ ilkimdi de sanalı orındaluına äser etetinin wmıptauımız kerek.

Sonda ğana köşirme mädenietten alıstap, wlttıq tarihi tamırınan när alğan, wlttıq ruhani qwndılığımızdı bükilhalıqtıq deñgeyge köterip, wlttı jañğırta alamız.

3. Wlttıq etikalıq ozıq ğwrıptarımızdı bükil halıqtıq därejege köteru.

a) Qazaqtıñ wl-qızdarı ibalı, ädepti, izetti. Qızdarımız ülkenderge iilip salem beru, wldarımız izettilik körsetu, ülkendi sıylau siyaqtı wlttıq ğwrıptarımızdı saqtap qalğan. Wzaqqa barmay-aq, avtobusta, qoğamdıq kölikte, ülkender kirip kelse jastarımız sanalı türde orın berip, alqap, qwrmettep otırğızadı. Özderin mädenietti sanaytın europalıqtardan, qıtaylar men japondardan onday izettilikti körmeymiz. Tek qana qazaq pen özbekte saqtalğan. Bwnı bolımsız, eleusiz deuge bolmaydı. Bwl ğwrıp bizdiñ mädenietimizdi, bet-beynemizdi körsetedi. Otbasınan bastalatın bwl tärbie bükil wlttıñ bedelin köteredi. Şetelden kelip jürgen ğalımdar, jazuşılar bizdiñ osı ädet-ğwrpımızğa tañqalıp, razı bolatının körip jürmiz.

b) Wl-qızdarımız asa namısşıl bolıp keledi. Öziniñ jeke basınıñ älsizdigin  basqağa körsetkisi kelmeytin bekzattılıq bizde jaqsı saqtalğan. Oqıs minez körsetpey, basqağa basındırmau, wltınıñ jaqsılığına quanıp, jaysızdığına iştey renjip jüretin bekzattılıq bizde basım. Bwl wlttıñ namısşıldığın körsetedi. Qazir Qazaqstannıñ qay qalasına barsañ jatjwrttıq änşilerdiñ, artisterdiñ sureti iluli twradı. Olardıñ änşi qızdarınan bizdiñ qızdardıñ nesi kem. Kerisinşe qazaq qızdarı swlu, inabattı, körikti. Nege olardıñ suretin ilmeske. Astanada Galkinnıñ suretin är köşege ilip qoyıptı. Onıñ ornına Dimaştıñ, Nwrtas Qayrattıñ, Töreğali Töräliniñ suretin nege qoymaymız? Tağı bir ğana mısal: Qıtayda Qazaqstandıq qazaq boksşı men Qıtaydağı qazaq boksşı bir-birimen jwdırıqtasuğa barmağan. Bükil halıq qwlaqtandı. Bwl ne? Bwl wlt namısı, wlt birligi. Bir bäsekede bäyge alıp ataq şığarudan bas tartıp, wlttıq birlik, wlttıq namıstı qorğap şıqqan. Osınday jaqsı ğwrıptarımızdı. Bükil halıqtıq deñgeyge kötersek bizdiñ bet-beynemiz ayqındala tüser edi.

4. Wltqa baylanıstı Keñestik kezeñde qalıptasqan ğılımi terminderdi qayta qarau:

a) Kezinde sonau Hunnu (syunnu) imperiyasınan bermen qaray (Kök türik, üysin, türgeş, qarahandıqtar, qıpşaq, qazaq t.t.s.s.) Resey qolastına kirgenge deyin äkimşilik bölinisti oñ qanat, sol qanat, Ortalıq  (Ordalıq) dep bölip, Wlı Dala köşpelileriniñ el basqaru jüyesin jasağan edi. Qazaq handığınan bastap bwl jüyege äskeri reñ berip jüzdik dep atap ketken. Sol üş jüzdikti Resey imperiyası birine-birin qarsı qoyumen qatar jüzdikter işindegi taypalar, rulardı da bir-birine qarsı qoyğan. Bileuşi jatjwrttıqtar özderi ot kösep alıp bwl procesti traybolizm dep atap qazaq halqın mazaqqa aynaldırğan, qorlağan.

Sondıqtan biz «ru-taypalıq jüye» degen ataudı «bioäleumettik (biosocial'nıy) jüye» dep ataudı kezinde wsınıp edik. Qandas, tuıstas rular bir-birin qoldap, öz adamın, wrpağın basqağa qorlatpağan. Bir-birine kömek qolın sozıp, jetimin jılatpay, jesirin qañğıtıp dalağa tastamay asırap adam qılğan. Sondıqtan tuıstıq qoldau jağı, äleumettik kömek bolu jağı basım bolğan. Osı erekşeligin eskerip «bioäleumettik jüye» dep aludı wsınamın.

b) Qazaq atın atasa boldı «nomad», «köşpeli», «qañğıbas» degen tirkester qaptap ketedi. «Nomad» degenimiz üysiz, küysiz, eş närse öndirmeytin, basqanıñ tabısımen kün köretin sığan tobırın ataydı. Al, qazaqtıñ babaları basqa wlttardıñ babaları siyaqtı (orıs, ukraindar, nemister, ağılşındar, arabtar t.t.s.s.) köşpeli bolğanı ras.

Bizdiñ babalarımız ejelgi Hun däuirinen bastap qala twrğızıp, jer jırtıp, egin egip, jartılay köşpeli, jartılay otırıqşı qoğam ornatqanı bügingi küni ğılımda äbden däleldengen mäsele. Hun däuiriniñ özinde 21 qalası bolğanın arheologtar däleldep berdi. Kök Türik däuirinde bügingi Soltüstik Qıtay, Moñğol üstirtinde barlığı 30-dan astam, Sır boyında 19 qalası bolğanı anıqtalıp otır. Sondıqtan osı siyaqtı ğılımi twjırımdardı tanımdıq publicistikağa moldap eñgizip halıqtıñ közin aşuımız kerek. Qazaqtardıñ ata-babası Kök Türikterden beri jappay köşpeli bolğan degen twjırımdı ısırıp tastaytın uaqıt jetti.

Osınday ğılımi terminderdi qayta qarau arqılı wlttıq  wltjandılıq mahabatın arttırıp, patriottıq tüsinik wyalatatın bolamız.

Osı siyaqtı mäseleler köp. Biz sonıñ birli jarımın ğana söz ettik. Qazaqstannıñ är azamatı osı ispetti mäselege atsalıssa bwqaralıq sananı jañğırtuğa septigin tigizer edi dep oylaymın.

Wlttıq kod, wlttıq bet-beynemizdi mäñgi wlıqtap ötelik. Kök tuımız aspanda mäñgi jelbirep twrğay!

Q.Sartqojawlı, Filologiya ğılımdarınıñ doktorı, professor

Abai.kz