Köz qaras Ruhaniyat Qazaq şejiresi
Kereydiñ ayqış tañbası.
kerey.kz
Bolğan talay qalamız da, halıq ta,
Uaqıt kömdi bärin jerdey tabıtqa.
Bolğan talay auılımız taypamız,
Endi sonıñ izin tauıp bayqañız…
Jüsip Balasağwni
Din deginimiz jer betindegi halıqtardıñ Kök Täñirimen baylanıs
jasauınıñ salt-joraları (ritual) boladı. YAğni, Köktegi bir aratuşımen,
bir Qwdaymen baylanıs jasaudıñ. Bir Täñir, jalğız Qwday wğımı
tengriandıq dinniñ bastı qağidası ekeni belgili. Belgili ğalım Säbetqazı
Aqatay Kök Täñirlik dindi payğambarsız din dep te atağan eken. Alay da,
bizder ertede Gesar atanğan (Qızır) Kök Täñirlik Qıdır atanı eñ alğaşqı
payğambar dep tüsinemiz. Qıdır ata Hristosqa deyingi bes mıñ jıl bwrında ömir sürgen. Bizdiñ ata-babalarımız sıyınğan osı dindegi Täñirlik tañba biz äñgime qılğalı otırğan Kerey taypasınıñ ayqış tañbasımen birdey tañba. (+). YAğni, tört qanatı birkelki, qazaqtıñ şañırağınıñ bir komponentin bildirip twrğan tañba. Osı şañıraq atauına qatıstı köptegen zertteuler jürgizilip, bwl sözdiñ bizderge yakut, mañğol tilderinen kelgeni de aytıldı. Alay da, bizdiñ oyımızşa, bwl söz qayta bizderden, yağni, qiyat-qıpşaqtardan solardıñ tiline bwrmalanıp ötken. Filolog-ğalım Gülsinay Isaevanıñ aytqanında bwl jerdegi «şañ» tübiri köne türki tilinde «tañ şapağı», «qaraq» degenimiz közdi bildiredi eken. Sonda bwl sözdiñ bastapqı nwsqası şañ+qaraq deydi. Al endi, Täñir degenimiz «Tañ eri» – geroy zari, utra degennen bolğanda, bwl şañqaraq-şañıraq sözin bizder Täñirdiñ közi dep wğamız. (Tañ eriniñ, yağni, Künniñ közi). Sondıqtan da, atam qazaq: «şañıraqqa qara» dep, Täñirdi wmıtpaudı tapsıradı. Şañıraqtıñ
Täñirdiñ közi ekenin, sol şañıraq döñgeleginiñ işinde ornalasqan onıñ
belgisi, tañbası – ayqış ta bildirip twr. Bizdiñşe, bwl ayqış tañbanıñ
naqtı atauı «törtqara» bolsa kerek. Endi, aldımen osı törtqara atauı men
qara söziniñ kereylerge qatısı jöninde aytalıq.
Qazaq şejirelerinen bizder köptegen taypalar özderiniñ tañbalarına
qatıstı atalğandarın bilemiz. Mäselen, jağalbaylı, baltalı,
teristañbalı, bağanalı, ıstı, şapıraştı, oşaqtı, aşamaylı, ergenekti,
oyıq, tilik, şanışqılı, jalayır (jaldı ayır), t.s.s. Osı siyaqtı, qazirgi
Kişi jüzdegi taypanıñ, Naymandağı Mataydıñ bir tarmağınıñ,
Teristañbalıdağı Aqtoğıs tarmağındağı bir atasınıñ Törtqara atauları
da tañbasına säykes atalğan bolsa kerek. Qazıbek bek Tauasarwlınıñ
şejiresinde üysindegi Bäydibektiñ nemere qızı degen Qızaydı nayman
Atalıq alıp, odan eki wlı tuğanda öziniñ qaytıs bolğanı jöninde aytıladı.
Osıdan keyin Qızaydı bir kerey alıp, älgi naymannıñ eki wlı er jetkende
älgi kereydi öltirip tastağan eken-mıs. Mine, osıdan, yağni, kereyden qalğan
tört wldı keyin Törtqara atap ketken eken deydi bayjigittik şejireşi
Jeñishan Atşabar. Osımen qatar nayman şejiresinde Törtqara tarmağı
qazaq handığın qwrısqan matay Qaptağay batırdan da taratıladı. Jäne de
törtqara atauına qatıstı: «alıstan köringen tört salt attınıñ qarası
degennen qalğan» dep te ötirikti ayta saladı. Anığında, törtqara atauınıñ
bwl tört wlğa da, tört salt attığa da eş qatısı joq. Bwl añızdar törtqara
ruınıñ nayman men kereyge qatısın ğana bildirip twrğan şejirelik mif
qana. Sondıqtan da, osı künderge deyin şejiretanuışılar Kişi jüzdegi
Törtqara ruınıñ şığu tegin birese naymanmen, birese kereymen
baylanıstıradı. Al endi, bwlardıñ Qızaydan tudı degenderi üysinderge de
eş qatısı joq. Qızay degenimiz arabşa aytılğan Huzay, bizdiñşe Qosay,
yağni, ejelgi qañlı-qıpşaq bolmaq. Qosay degenimiz ejelde Ayğa tabınğan
halıqtıñ atı boladı. Qosay dep anığında mifologiyalıq qasietti qara
bwqanıñ eki müyizi aytıladı. Al endi, Ay Täñirinde bwqanıñ wrığı bar degen
ertede wğım bolğan. Sondıqtan da, bizdiñ babalarımız sonau ariylerdiñ
zamanında Tamğalıdağı tastarda Ay Täñiri men qasietti siır ananıñ
jınıstıq qatınasqa tüsip jatqan körinisti beynelep ketken. Osıdan qasietti
qara bwqa, bizdiñşe Ökireş (kişi bwqa, erkek bwzau) tuğan eken-mıs. Bwl atau
parsı tilindegi «ukar» (bwqa) degennen qalğan. Ariylik «Vendidadtağı»:
«Vzoydis', voznesis' mesyac, tı, kotorıy porojdaeş' bıka!» degen sözder
qazaq jerinde qalğan Tamğalıdağı tastıñ betinde qaşalıp salınğan
surettiñ mağınasın aytıp twr. Bwl jerde Täñirdiñ nwrınan jaralu mifiniñ
törkini jatır. Aldıñğıda aytqanımızday, qazaq şejireleriniñ köptegen
nwsqalarında matriarhattıq belgiler bar.
Biz aytıp otırğan Kereydiñ de, Törtqaranıñ da tübi osı qañlı-qıpşaq
boladı. Naymandağı ataqtı şejireşi, ğwlama atanğan Ğwlam Qadır aqsaqal
Kereydi bılayşa taratuşı edi. Bekarıstan Meyramsopı, odan Sarmanay
men Şalman, Sarmanaydıñ bäybişesinen Aqjol, Aqsopı, ekinşi äyelinen
Qoyanbay, Jarğaq. Aqjoldan Arğın, Aqsopıdan Nayman. Aqsopı ölip, onıñ
jesirin Qoyanbay aladı. Odan Kerey. Qoyanbaydıñ bäybişesäinen Uaq.
Osıdan bizder Nayman men Kereydiñ Sarman degen atadan tarap
twrğandarın köremiz. Aldıñğıda bizder Sarıman degenniñ sarı qañlı
ekenin aytqan edik. Naymandardıñ qañlı-nayman, töre-nayman degen
atauları osıdan bolğan. Al endi, Şalman degenimiz de töre adam degendi
bildiredi. «Nayman handığınıñ memlekettik qwrılımı» attı eñbektiñ
avtorı Baqıt Ejenhan «şal» degenniñ hanzada ekenin aytadı. Şejirede
teristañbalınıñ atası degen Elata osı Şalmannıñ nemeresi retinde
körsetilgen. Elata degen atau qıtay derekterindegi sir-qıpşaqtardıñ qağan
äuleti Ilitu atauınan qalğan. Bwl Ilitudıñ endi bir Il'ter degen atauına
qatıstı Nayman şejiresinde Elatanıñ bastapqı atı degen Eltay esimi payda
bolğan. Il'ter degenderi Elteris. Ekinşi Türik qağanatın sir-qıpşaq
Tonıkök qwrğanda Aşina äuletiniñ ökili Qwtlwğqa laqab atı retinde osı
äulettiñ Elteris atı berilgen. Teristañbalınıñ noqta ağası degen atağı han
äuleti degendi bildiredi. Bwl jöninde tolığıraq ğalamtordağı «Şıñğıs han
jäne qıpşaqtar», «Bwqa-tarhan Tonıkök» attı maqalalarımızdan bile
jatarsızdar.
Al endi, Kereydiñ äkesi degen şejirelik Qoyanbay, dala auız tarihınıñ
derek beruindegi şejirelik täsilge say aytılğan, Kereydiñ tübiniñ qiyat
ekenin bildirip twrğan simvoldıq atau bolsa kerek. YAğni, qoyan, huyan, qiyan,
qiyat. «Şıñğıs han jäne qıpşaqtar» attı maqalamızda bizder Raşiden
aytqan Qiyan degenniñ anığında ariylik patşalar äuletin bildirip twrğan
«keyanian» ekenin aytqan edik. YAğni, patşalıq Kay äuleti orısşa
«keyanidı» dep atalsa, parsışa «keyanian» dep atalğan. Mine, osı
keyanian degen parsı sözinen Qiyan atauı payda bolğanday. Olay dep
aytuımızdıñ sebebi, Qiyan men Nüküz ketti degen mifologiyalıq Ergene qoñ
ejelgi Arianam-Vaydjna, yağni, Iran jaqtağı Ariy keñistiginen tabılıp
otır. Atap aytqanda, Kayrat Zakiryanov ağamız boljağan Mavrennahrdan.
Tarihi derekterdegi kailar men qañlınıñ tübiniñ bir ekeni anıq. Qıtay
derekterinen bizder Mavrennahrdıñ qañlılarlıñ bayırğı qonısı ekenin
bilemiz. Osman imperiyasın qwrğandar da osı sarı qañlı, kayler boladı.
Türik qağanattarı qwlağannan keyin handıq qwrğan Kereyler men Naymandar
da osı patşalıq kaylerdiñ wrpaqtarı edi. (qiyat-belgunut, qiyat-bogenut).
Olardıñ zamandarında teginde handıq bolmasa, eşkim de handıq ta qwra
almağan, han atağın da ala almağan. Mäselen, bwl jağdaydı jaqsı bilgen
qıtay imperatorları Naymannıñ hanın moyındap oğan «dauañ», Kerey
hanın moyındap oğan «uañ» ataqtarın berse, qiyatqa kirme Börjigin Qabıl
qağan jöninde «Cza-czi» dereginde Li Sin'-çuan: «Ih vladetel' takje
nezakonno nazıvalsya pervım avgusteyşim imperatorom-rodonaçal'nikom»
dep jazadı. YAğni, bwl jerde teginde handıq bolmağan Qabıl qağannıñ özin
eñ alğaşqı han dep zañsız atap alğanı aytılıp twr. Ne bolmasa, «han
äuletin zañsız (negizsiz) qwrdı» dep aytılıp twr. Mine, osı sebepten Qabıl
qağan öziniñ wldarı bola twra öz tağın zañdı mwrager tayçiut Ämbegeyge
bergen. Tayçiut-taydzi+ut degenimiz qanınan hanzada, yağni, princ po krovi,
taq mwrageri degendi bildiredi. Tayçiuttar Besuttarmen birge Börjiginge
siñgen Şaraqai (şarahay linhum, şara kai), yağni, sarı kaylar boladı.
«Alaş» tarihi-zertteu ortalığınıñ tapqan şejirelik derekterinde
Naymandar osı patşalıq Kay äuletinen taratılıp twr. Nayman atası
Belgibay degenimiz qiyat-belgunuttardı bildirip twr.
Qazirgi bizderdiñ «Mañğoldıñ qwpiya şejiresi» dep jürgenimiz anığında
qiyat-qıpşaqtardıñ şejiresi boladı. Mwhtar Äuezov qiyattardı qiyat-
qıpşaq dese, Älkey Marğwlan atamız qoñırat-qiyat degen edi. Keñes
däuirindegi äygili ğalım Äytim Abdrahmanov «Qazaqstan etnotopnimikası»
attı zertteu kitäbinde qoñırat pen qiyattıñ bir wğım ekenderin aytqan edi.
Bwlardıñ qazirgi mañğol etnosına eş qatıstarı joq. Şejiredegi:
«Qoyanbaydıñ bäbişesinen Uaq» degenderi de, Uaqtıñ tübiniñ qañlı-qiyat
ekenin bildirip twr. Uaq degenimiz qıtay derekterindegi oñğıt. Bwl oñğıt
degeni uañğı, qañğı, yağni, qañlı+ut bolmaq. Uaqtardıñ bayırğı qonısı da
Batıs jaqta bolğanın ekiniñ biri bile bermeydi. Al endi, Şıñğıs hannıñ öz
äuleti qiyattardan bolmağan soñ, onıñ ideologtarı börjigin äuletiniñ atası
Bodanjardı bwl şejirede nwrdan jaratıp, Täñirdiñ wlına jatqızğan. Eger
de, Temudjin (Temirjan) han äuleti qiyattardan bolsa, onda, bwl laqabtıñ
eş keregi joq edi. Belgili mañğoltanuşı Zardıqan Qinayatwlı aytqanday,
Şıñğıs hannıñ toğızınşı babası Bodanjar esik aldındağı bayaut
mağalıq, yağni, baywlı mwñaldıq jigitten tuğan soñ, onıñ şeşesi, asıl tekti
Dubun Bayannıñ jesiri Alan ana nwrdan jaralu laqabın taratqan. Öytkeni,
nwrdan jaraldı degenderdiñ Täñir wldarı, yağni, han bolatındarı belgili.
Şıñğıs han handıq qwrğanda batanı kereylerdiñ hanı Toğwrwldan alğan
edi. Kerey etnonimi turalı pikir eñ alğaş Raşidenniñ eñbeginde kezdesedi.
Ol bılay dep jazadı: «Kerait. Rasskazıvayut, çto v drevnie vremena bıl
odin car'; on imel sem' sınovey, vse oni (bıli) smuglıe. Po etoy priçine
ih nazıvali keraitami». Bwl jerde Raşiden kerait degenderdiñ patşadan
taraytındarın aytıp otır. (patşa äuleti). YAğni, qazirgi tilmen aytqanda,
Kerait degenniñ monarhiyalıq äulet ekeni aytılıp twr. Al endi «smuglıy»
degenniñ bizdiñşe «qara torı» ekeni belgili. Sonda kerey, kereit, kerait
degendegi «ker» tübiri keybir zertteuşiler aytqanday «qır» degendi emes,
«qara» degendi bildirse kerek. Qazaq tilinde «qara» degen söz tek qana bir
zattıñ tüsine qatıstı ğana aytılmaydı. Mäselen, qara şañıraq degenimiz,
bwl şañıraqtıñ qara tüsti ekenin aytıp twrğan joq. Ülken üydi bildiredi.
YAğni, ejelgi, bayırğı, atam zamannan kele jatqan şañıraq degen mağınada.
Osımen qatar qara aspan degen söz mäñgi aspan degen mağına beredi. Sonda
bizder Törtqara degen ataudıñ tört mäñgilik, tört aqiqat, tört negiz degendi
bildirip twrğanın tüsinemiz. Bwl jerde dünieniñ tört bwrışı da, yağni,
törtkül dünie de, är närseniñ tüpki negizi tört dünie – ot, su, topıraq, aua da
aytılıp twr. YAğni, bwl Törtqara atauınıñ negizinde bizderdiñ ata-
babalarımızdıñ dünietanımı jatır.
Bwl Kök Täñirin bildiretin törtqara tañbanı bizdiñ babalarımız jipke
baylap moyındarına asınıp, ne bolmasa, mañdaylarına boyaumen suretin
salıp qoyatın bolğan. YAğni, saqtam retinde paydalanğan. Bwnday, tört qanatı
birkelki ayqış tañbalar qazba jwmıstarında Altay men Dunay aralığında
jii tabılğan. Jäne de bizder osı qazba jwmıstarınan törtqara tañbanıñ
hristian dininiñ payda boluınan neşe ğasır, mıñjıldıqtar bwrın
bolğanın añğaramız. Qazirgi din zertteuşileri hristian dininiñ osı
tengriandıq dinnen bastau alğanın aytıp jür. Tipti, Isanıñ qwday
bolmağanı, Bibliyanıñ Qwdaydıñ sözi emes ekeni de aytıladı. Hristian
dinine qatıstı bwl jerde mınanı aytıp ketkendi jön kördik. Qazaq
ruşıldarı Naymandar men Kereylerdiñ ertede hristian dinin
wstanğandarın aytıp betterine basadı. Anığında, Naymandar men
Kereyler Şıñğıs hannıñ däuirine deyin nestoriandıq bağıtqa wqsaytın
dindi wstanğan. Bwl din hristian dininde «eres'», yağni, din bwzarlıqqa
sanalğan bolğan. Öytkeni, Naymandar men Kereyler wstanğan din hristian
dininiñ atın jamılğan şirkeulerdiñ qağidasın bwzıp, onı Qwdayğa
sanamağan. Bir ğana Täñirge sıyınıp, özderiniñ ata-babalarınan kele
jatqan tengriandıq dindi jaña bir qalıbında wstanğan. Al endi, olardıñ
moyındarına asınıp jürgen ayqış, yağni, törtqara tañba Isanı şegeledi
degen bağandı emes, özderiniñ qara nanım-seniminiñ simvolın, yağni, Kök
Täñiriniñ simvolın bildirgen bolğan. Olardıñ tasqa qaşalıp qalğan
tañbalarınan bizder tört qanatı birkelki Kereydiñ ayqış tañbasın
köremiz. Sol zamandardan beri saqtalıp kelgen nestoriandıq kreşten
bizder ortasında kün beynelengen, tört qanatı birkelki Kök Täñirlik
ayqıştı köremiz. Olardıñ kreşterinde Iisustıñ ağaşqa şegelenip twrğan
beynesi bolmağan. V.V.Bartol'dtiñ aytqandarında köşpendiler özderin
hristiandar dep te, nestoriandar dep te atamağan. Nazarey dep atağan.
Nazarey degenimiz teolog madam E.P. Blavatskayanıñ aytqanında «su
bürkuşi» (nazar), ne bolmasa «nazarayos» – bölingender, öz betimen
jürgender degendi bildiredi. Blavatskayanıñ aytqanında şoqındıruşı
Ioan (krestitel' Ioan) nazarey sektasınıñ adamı bolğan eken. Osıdan
bizder «nazarey» degendi «su bürkuşi» (baqsı) dep tüsinemiz. Nazareyler
säuegey, baqsı-balgerler bolğan. Iisustıñ adamdı tiriltip, alapesti emdep
jibergeni, onıñ nazareylerdiñ eñ mıqtısı bolğanın bildirip twr. Onıñ
tuğan Nazaret qalası osı nazareylerdiñ atımen atalğan deydi. Skif
Dionisiy Malıydıñ jazğan Sahabalar erejesiniñ negiziniñ tengriandıq
dinde jatqanı belgili. Demek, ejelgi nanım-senimdi wstanıp, nazarey
atanıp bir Täñirge sıyınğan Naymandar men Kereyler Kök Täñiriniñ
aldında eşqanday da, käpirlikte, küpirlikte bolmağan. Al endi, bwl nazarey
bağıtındağı dinde bolmağan taypalar ol zamanda maniheylik, şamandıq
dinderde bolıp, aruaqtı qwdaydan küşti sanap, neşe türli qwdayşıqtarğa
sıyınıp, nağız käpir, küpirşildi, nadan bolğan. Osı twrğıdan qarağanda,
keyin Islam dinin qabıldağan Naymandar men Kereyler ertede de, keyin de
Bir Täñirge eş seriktik jasap künahar bolğan emes. Bizdiñşe, nazarey
degenimiz tengriandıq dinniñ evreyşe atauı. Al endi, Iisustı b.d 325 jılı
Vizantiya imperatorı Konstantin Qwdayğa sanap Kök Täñirimen qatar qoydı.
Bwl şeşimniñ tübinde sayasat jattı. Iisus Hristos eşqaşan da, özin
qwdaymın dep aytpağan. Jalğız Allahqa tabınğan ol nağız mwsılman
bolğan. Islam ğwlamalarınıñ aytularınşa Isa payğambar, oğan Allahtıñ
sälemi bolsın, Allahtıñ eñ süyikti elşileriniñ biri bolğan. Osı siyaqtı, bir
qwdayğa sıyınğan Naymandar men Kereylerdi käpir boldı degender,
Mekentes Mırzahmet ağamız aytqanday, «kommunistik ideologiyanıñ
küşimen mäñgürttengender». Olar, teologiyanı, teosofiyanı, Islam dinin,
Isa payğambardıñ ömir bayanın bilmegen, joğarğı oqu orındarında
oqımağan, ateizm päninen dinderdiñ tarihın zerttemegen qu kökirek
nadandar. Endi Kereydiñ şıqqan tegine kelelik.
Tarih ğalımdarınıñ doktorı Zardıqan Qinayatwlı marqwm: « Qañlı men
kereitter jağrapiyalıq ornalasuı, etnotegi, keleşek Qazaq memleketin
qwruda atqarğan röline qarağanda etene jaqın halıqtar boluı mümkin.
Jäne Jetisu qañlıları özderin qañlınıñ bes balası, qara qañlınıñ altı
balasınan taratadı. Eger «kereit» atauınıñ tegi «keri», «baran» – da jatsa,
kereitterdiñ tübi nege qara qañlıda jatpasqa!» degen edi. YAğni, bwl kisi de,
kerey atauınıñ «qara» degendi bildirip twrğanın aytadı. Al endi, qıtay
derekterine süyengen A.Ş. Qadırbaev bolsa: «Kereitter qañlılardıñ
ataları bolğan. Batıstağılar qañlı, şığıstağılar kereit atanğan» deydi.
Osığan qosarımız: Qañlınıñ eski tañbasında altı şuaqtı künniñ astında
Kereydiñ ayqış tañbası körsetilgen eken. Bizdiñşe, qazirgi kereit, kerey,
şımır atauları ejelgi dünie tarihında hurrit, horey, şumer atalıp
jürgendey. «Bibliyada» horey atauı bir-eki jerde ataladı. Onda: «I
Horeev, v gore ih Seire, do El-Farana» dep aytılğan eken. (Bıt. 14:6). Jäne
de bwl qasietti kitapta «hetteyanı», yağni, tarihi derekterde «hettı» dep
tañbalanğan da bir halıq ataladı. Bwlar qazirgi Kişi jüzdegi Ketelerdiñ
babaları bolsa kerek. Zertteuşi L.Meyerdiñ derekterinen bizder bwl
ketelerdiñ de bir tañbasınıñ ayqış ekenin köremiz. Al endi, sonau
şumerlerdiñ zamanınan keyin Mesopotamiyada Mitan patşalığın qwrğan
horey-hurrittardan qalğan qabırğadağı ejelgi suretterden bizder
şeñberdiñ işinde twrğan osı törtqara tañbasın köremiz. YAğni, bwl jerde
qazaqtıñ şañırağınıñ beynesi naqtı körsetilgen. Osı tañbanıñ astında
twrğan dini qızmetkerdiñ suretinen, onıñ oñ qolın aldığa sozıp, qazirgi
hristiandar siyaqtı bireudi şoqındırıp twrğanı bilinip twr. Osıdan bizder
ayqıştıñ da, şoqınu rämiziniñ de hristian dininen neşe mıñ jıldar
bwrın payda bolğanın tüsinemiz. Şoqınu da saqtamdıq salt-joralınıñ bir
türi boladı. Bizderdiñ bala kezimizde ata-äjelerimizdiñ bireudi
wşıqtağında auızğa su alıp bürketinin kim körmedi? Sumen bürku
alastaudıñ bir türi boladı. Şoqınu men sumen alastau jöninde
E.P.Blavatskaya: «Kreşenie yavlyaetsya odnim iz drevneyşih ritualov i
praktikovalas' vsemi narodami v svoih misteriyah v vide svyaşennıh
oblivaniy» deydi. Raşiden Kereyler jöninde jazğanda: «Kereitter
Qaysanıñ haq jolın wstandı, dinin kütti» degen eken. Bwl jerde hristian
dinin wstandı degen söz joq. Al endi, «Qaysanıñ haq jolı» degende,
köptegen qwpiyanı bilgen, sonıñ üşi ölim jazasına kesilgen Raşiden, onıñ
nazareylik, yağni, tengriandıq jolın aytqan bolsa kerek. «Dinin kütti»
degeni, saqtadı degen mağanada aytılğanday. Teosofiya twrğısında qalam
tartıp jürgen madam Blavatskaya, «Qaysanıñ haq jolınıñ» onıñ aqırğı
saqabası ölgende tausılğanın aytadı. Al endi, Islam dininiñ ğwlamaları
bolsa, Qaysanıñ haq jolın wstağandardıñ nağız mwsılmandar ekenderin
aytadı.
Tarihta bwl horeylerdiñ arabtar da, evreyler de emes ekenderi aytılğan.
Tek qana köşpendiler bolğandarı anıq. Ğalımdar olardıñ bet-älpetterin
«jerortateñizdik näsilge» jatqızadı. (sredizemnomorskaya rasa). Bwl
näsilge saqtar men qıpşaqtardıñ da jatatındarı ğılımda belgili. Ejelgi
köşpendi ariyler, yağni, Turandıqtar da, osı näsilge jatadı. Bwlar eki özen
aralığına qosayaqtı soğıs arbalarımen kelip, sol zamandağı eñ küşti soğıs
qwraldarına ie bolğandıqtarınan jergilikti halıqtı jaulap alıp
özderiniñ Mitan patşalığın qwradı. Äygili Nefertiti hanım osı
Mitandardan edi. Jergilikti halıq ol zamanda bwl soğıs arbaların
bilmegen edi. Al endi, soğıs arbaları ertedegi ariylerde bolğan.
Ariylerdiñ soğıs arbalarına mingen zamandarı tarihta «qaharmandıq
ğasır» dep ataladı. Qañlı degenimizdiñ arbalı degendi bildiretini belgili.
Osımen qatar qıtay derekterindegi «yuylibeyli», orıs derekterindegi
«polovcı oryuplyueve» degenderi «arbalı qıpşaq» degendi bildiredi.
Osıdan da, bizder köptegen zertteuşiler aytqanday ejelgi qañlı men
qıpşaqtıñ bir massiv ekenderin tüsinemiz. Äbilğazınıñ aytqanında,
arbanı oylap tapqandar qañlılar boladı. Al endi, Qazaq jerindegi
qañlılardıñ bayırğı mekeni bolğan Tamğalıdağı petroglifterden bizder
qola däuirinde salınğan ariylerdiñ qosayaqtı arbaların köremiz. Jäne de,
Ortalıq Qazaqstandağı Satan qorğanınan da, qosayaqtı soğıs arbaları
tabılğan. Sondıqtan da, qañlılar tek tört ayaqtı arbanı ğana oylap tapqan
degenderi qate twjırım. Köşpendiler Qañlı zamanında qosayaqtı
arbalarğa rekonstrukciya jasap, köşip-qonu kölikterine aynaldırğan.
Zertteuşilerdiñ bir tobı bwl hurrit-horeylerdiñ Iran qırınan
kelgenderin aytsa, endi bir tobı Qavkaz taularınan kelgenderin aytadı.
Kavkaz tauınıñ mısırlıq atauı Habiru edi. (kavi?). Kavkaz, yağni, Kap
tauınıñ bastapqı atauı Kavi+kaz bolsa kerek. Ejelgi ariylik Avestada Kavi
söziniñ eki mağınası aytıladı. Erte Avestada bwl söz abız-aqın degendi
bildirse, keyingi Avestada patşa degendi bildiredi. Sonda, Kavi-kaz degenimiz
abız-aqın, ne bolmasa, patşalar tauı degendi bildirmek. Bwl jerdegi «kaz»
sözi – tik, şıñ degen mağınada aytılğan ejelgi türik sözi bolsa kerek.
Mäselen, qazaqta «qaz twrdı» degen söz bar, yağni, öz betimen, tik twrdı
degen mağınada aytıladı. Kavi degen sözden qazaqta Qabi esimi qalğan. Bwl
jerde Kök Täñiriniñ sözin sanağa qabıldau degen wğım jatır. Joğarğı Kay
degen etnonim osı Kavi atauınıñ bir fonetikalıq nwsqası boladı. Osıdan
jartılay mifologiyalıq, patşalıq Kay äuletiniñ atauı payda bolğan. Bwl
äulettiñ bastı atası Kay Kobaad arğıqazaq mifologiyasında Keyquat atanıp
qalğan. Orıstardıñ bizderdi kezinde «kay+sak» dep atağandarı – kai, qañlı,
kavi saqtarı degendi bildiredi. Demek, qaysaq degenimiz kezinde Gerodot
aytqan «carskie skifı», yağni, han saqtarı boladı. Qıtaydağı qandas
tarihşımız kerey Nığmet Mıñjan «carskie skifı» degendi «han äuleti
däuiri» degen edi. Qıpşaq atauı osı kavige qatıstı kavi+saq degennen
qalğan. Osınıñ däleli retinde bizder qazirgi qıpşaqtardıñ şejiresindegi
olardıñ bastı atasınıñ biriniñ Köbeqalıp atalğanın keltiremiz. Bwl
jerdegi «köbe» degeni kavi atauınıñ qazaqşalanıp aytılğanı da, «qalıp»
degeni – bolmıs degendi bildirip twr. YAğni, bolmısı kavi-abız, kavi-patşa
degen mağınada. Belgili köşpenditanuşı, türkitanuşı ğalım S.Klyaştornıy
qıpşaqtardıñ «kıpçak kovı» degen atauın da keltirgen edi. (kavi-qıpşaq).
Bibliyada horey, hurrit (kereit) degen etnonimdermen birge Seir
Herreyanin degennen tuğan jeti wlı turalı da aytıladı. Bwlar, joğarıdağı
Raşiden aytqan patşalıq jeti wldı eske salıp twr. Bwl jerdegi
«herreyanin» degendi «herreyskiy» dep te aytuğa boladı. Bibliyada
horeylerdi osı Seir Herreyaninniñ wrpaqtarı dep aytadı. Raşiden aytqan
Kerey şejiresinde bolsa, külli Kerey de patşalıq jeti wldan tarağan.
Hurritter qwrğan Mitan patşalarınıñ esimderi indoirandıqtardıñ, yağni,
indoariylerdiñ esimderi bolğan. Olar özderin «hayer» dep atağan. Osı
hayer atauı men patşalıq Kay äuletiniñ atauınıñ ündes ekenderin aytpasa
da tüsinikti. Qiyat etnoiminiñ bastapqı nwsqası Kay+ut bolsa kerek. Bwl
jerdegi «ut» jalğauı ot, oşaq, äulet degen mağınada. Sonda kay+ut
degenimiz Kay äuleti boladı. Mäselen olhon+ut – olhon äuleti, tayçi+ut –
tayşı äuleti. Qıpşaq handar äuletiniñ Wran degen ruınan şıqqandarı
belgili. Mine, osı wrandardı Kay+wran dep te aytadı. YAğni, Kay äuletiniñ
wran ruı degen söz. Tileuberdi Äbenay «wrıñqay» degendi Wranqay dep
dwrıs audarğan. Bwlar öte tekti halıq bolğan. Şıñğıs hannıñ eñ mıqtı
noyandarınıñ biri Sübedey bahadür osı Wranqaylardan edi. Kezinde
özderiniñ qandastarı qıpşaqtardı ala almay jatqan Sübedey olarğa elşi
jiberip: «Bizder bir atanıñ balasımız. Al anau Alandar bizderden bölek.
Solardı bizderge jeke qaldırıñdar» degen edi. YAğni, bwl jerde Sübedey
mañğol men qıpşaqtıñ bir türik ekenderin aytıp twrğan joq, wranqay, yağni,
qay wran men qıpşaqtıñ bir ekenin aytıp twr. Al endi, alan degenderiniñ
saqtardan aruağı bölek sarmattar ekenderi belgili.
Islam dininiñ qağidası boyınşa, Isanı Allah tağala bağanğa şegeleuden
aman alıp qalğan. YAğni, oğan basqa adamdı wqsatıp wstatıp bergen. Sol
adam Isanıñ ornına azap şegip ölgen. Nayman şejireşisi Ğwlam Qadır
Allah tağalanıñ Isağa onı satqan Iudanı wqsatıp jibergen degen eken. Bwl
derekti Ğwlam Qadır aqsaqal Varnavanıñ «İnjilinen» bilse kerek. Iudanıñ
ornına Pontiy Pilat türmedegi bir kisi öltiruşini bäytereke asıp qoyğan
deydi. Al endi, hristian dininiñ uağızdauşısı, ataqtı Iriney, Isanıñ
ornına jan tapsırğan sol basqa adamnıñ atı-jöniniñ Simon Kiriyskiy
bolğanın ekinşi ğasırda jazıp ketipti. (Iriney. 1.23.). Bwl «kiriyskiy»
degen atı-jönde eki «i» ärpi bolğanına qarağanda anığı – «kireyskiy»,
yağni, «horeyskiy» bolsa kerek. Hristian dininiñ ejelgi horeydiñ, yağni,
kereydiñ törtqara tañbasın alğanınıñ sebebi osıdan bolar. Ejelgi
Rimdikterdiñ jazalaytın ağaştarı eşqaşan da ayqış bolmağan, T-ärpine
wqsas bolğan. YAğni, hristiandardıñ kreşiniñ bağandı bildiretini jalğan
äñgime. Osıdan bizder hristian dinine törtqara tañbanıñ horeylerden,
yağni, osı künge deyin osı tañbağa ie bolıp otırğan Kereylerden kelgen dep
boljay alamız. Bizdiñşe, Simon Kiriyskiy degenderi añızda aytılğanday,
Isa payğambardıñ ornına öz erkimen jan tapsırğan adam bolsa kerek. Isa
payğambar sahabalarınan: «Kim meniñ bet-älpetimdi alğısı keledi?» dep
swrağanda bir jas jigit aldığa şıqqan deydi.
Ertedegi şumerler Qwdaydı Ea dep atağan eken. «Til wşındağı tarih»
attı kitaptıñ avtorı Baybota Qoşım-Noğay osı Ea qwdaydıñ atınan
evreydiñ Iegova, yağni, YAhve qwdayınıñ atı, jäne de qazaqta Qwdaydı
bildiretin Ie sözi payda bolğan deydi. Mısalı, O Jaratqan Iem!
Qazaqtardıñ Täñir Ie degenderi Kün Qwday degendi bildirse kerek. Qazirgi
tañda köptegen ğalımdar şumerlik añız-äpsanalarınıñ «Tauratqa» negiz
bolğanın aytadı. Eñ bastısı, topan suğa qatıstı bibleylik añızdıñ törkini
şumerlik Gil'gameş eposında jatır. Osımen qatar Avestalıq Iemge de
Qwday ayan berip topan sudan saqtandırğan. Osıdan bizder şumer
dastandarımen dini kitaptardan topan sudan saqtanğan üş keyipkerdi
bilemiz. Gil'gameş eposındağı Utnapişti men Nwh payğambar topan sudan
keme jasap saqtansa, Iem payğambar samannan dwrıs üşbwrış pişindi üy
twrğızıp, sonıñ işine tığılıp saqtanğan. Dwrıs üşbwrış äyel ananıñ
jatırın bildiretin bolğandıqtan, osınday tañbanı YU.Zuev, Qarjaubay
Sartqoja siyaqtı ğalımdar «simvol jenskogo naçala» dep atağan. Iem
salğan üydiñ atı Vara bolğan, yağni, Varahana. Äbden qalıptasqan pişini
dwrıs üşbwrıştı bolıp kelgen, Mırzaşölge qarağan jalğız qaqpası bar
Ferğana añğarı osı Varahana boladı. Eski atauı Iargana. YAğni, qiyat-
qıpşaqtıñ otanı Ergene qoñ da osı boladı. Avestada Iemniñ Vara üyiniñ
işine su tartqanı aytıladı. Bwl su Ferğana añğarınıñ ortasında ağıp
jatqan Sırdariya özeni bolmaq. Ergene degenimiz täjik tilindegi Ferğananıñ
eski atauı Iargana – tau şatqalındağı añğar bolsa, qoñ degenimiz Serikbol
Qondıbay aytqan koñğ, qañğ, yağni, Avestadağı Qangha qamalı. Demek, Ergene
qoñ degenimiz tau şatqalındağı qamal degendi bildirip twr. Osında ketken
«Qiyan (keyanian) men Nükiz bekindi» degenderi, osı qamaldı aytqandarı
edi. Bwl qamal ejelde Vara üyinen keyin köşpendi ariylerdiñ, yağni,
Turandardıñ mekenine aynalğanday. Kangha degenniñ Qañlı ekenin köptegen
ğalımdar aytqan edi. Mine, sondıqtan da, osı Ergene qoñnan şıqqan wlıstı
ertede Qoñırat, yağni, kang+arat – qañlı halqı dep atağan. «Qazaq
taypalarınıñ tarihı» attı kitaptiñ avtorı Saydaqqoja Düsipwlı
Qoñırattardıñ bir böliginiñ 1006-şi jılı Ferğanağa kelip
qonıstanğandarın aytadı. Demek, olar özderiniñ şıqqan jeri, tarihi
otandarına qaytıp kelgen. Qoñırat eliniñ «Alpamıs» jırındağı qasietti
mekeni Jideli-Baysınnıñ da osı mañda ekeni belgili. Jäne de, «Alpamıs»
jırındağı: «Qaraqan tauda qamalım» degen sözder «qara qang», «qara
qangqa», ejelgi Kangha qamalı degendi bildirip twrğanday. Kangha qamalın
Vara-Kangha dep te atağan. Mine, osı Vara-Kangha degen ataudan Ferğana
atauınıñ payda boluı da mümkin. Ärine, bwl jırda qazirgi Qoñırat
taypası ğana aytılıp twrğan joq, Qoñırat wlısı, yağni, qañlı-qıpşaq,
qazaq eli aytılıp twr. Ergene qoñdı Altay taularınan izdep jürgender
adasqandar. Añızda Qiyan men Nüküzdiñ arhardıñ izimen ketkenderi
aytıladı. Arhar januarı Tamğalı tastarda körsetilgendey, Kün Täñiriniñ
bir simvolı boladı. Demek, Qiyan men Nüküz Künniñ artınan, yağni,
Şığıstan Batısqa ketken. Ferğana añğarınıñ qıtay derekterinde «Batıs
öñiri» dep atalatını belgili. Al endi, Horeyler Mesopotamiyağa Ergene
qoñnan keyin bardı ma, älde, ol jaqtan qaytqanda bekindi me, ol jağı äli
jete zerttelgen joq. Öytkeni, Ergene qoñ oqiğasınıñ qay zamanda bolğanın
bir Allah qana biledi. Raşiden özinen eki mıñ jıl bwrınğı zamandı
aytadı. Al endi, Vara üyi osıdan otız mıñ jıl bwrın salınuı mümkin.
Ergene qoñnıñ bastı nwsqasındağı Qayan men Toğız da, Iem siyaqtı bwl
añğarğa adamnıñ, jan-januardıñ wrıqtarın äketken. Bizdiñşe, Ergene qoñ
oqiğası Avestalıq Iemniñ oqiğasınan plagiat qana. Bwl Ergene qoñnıñ da,
Avestalıq Iemniñ de, qazirgi mañğol ataulığa eş qatısı joq. Alay da,
Ergene qoñnıñ esteligi retinde qalğan qazaqtıñ twmar tañbası men Mısır
piramidalarınıñ arasında baylanıs bar sıñaylı. Negizinde, bwl twmar
tañba Mısırdıñ qasietti qara bwqasınıñ mañdayındağı dwrıs
üşbwrıştı aqtañlağınıñ da pişinin bildiredi. Bir bwrışı tömen qarap
twrğan bwl üş bwrış aqtañlaqta «qasietti siır ananıñ wlı» degen wğım
bar. Tanaköktiñ jeke tañbası da osınday edi.
Bizdiñ babalarımız sonau Şumer zamandarınan beri Ea qwdaydıñ atın
osı künge deyin alıp kelgende, sol zamandağı eldiñ Horey atauı da
halıqtıñ jadında wmıtılmağanday. Eger de bizder ejelgi hurrit-
horeylerden bügingi Kereydiñ tañbası men qazaqtıñ şañırağınıñ beynesin
körip bir-birimen baylanıstarı bar ekenin aytsaq, arheologiyalıq qazba
jwmıstarı eñ alğaşqı örkeniet ieleri bolğan şumerler men Orta Aziyalıq
ariylerdiñ de bir-birimen baylanıstarı bolğandarın däleldep otır. Jäne
de, ejelgi şumer tilinde qıpşaq tiliniñ elementteri bar. Mäselen, äke
degendi olar ada dep aytsa, üş degendi uş, şopan degeni şuba dep aytqan
eken. Jäne de, barel'efterden köretinimizdey olardıñ qos ayaqtı arbağa
jekken attarı arab twqımı emes. Olar Orta Aziyadan ol jaqqa arbağa
beyimdelgen öz attarımen kelgendey. Qazaqta bwnday attardı «jılanbas»
dep ataydı. Arbağa jegilip alamanğa şabatın bolğan soñ, olardıñ bası men
moynı aldığa wmtılıp twradı. Mine, hurriterde osınday attarı bolğan.
Qwlaqtarı arab twqımındikindey esek qwlaq emes. Osımen qatar bizdiñ
payğambarımız Mwhammed s.ğ.s-nıñ taypası qorayıştıñ da atauınıñ
tübiri horeyge wqsas qoray, kurey bolıp twr. Islam tarihın jete zerttegen
bedeldi ğalım Anri Masse öziniñ «Islam» attı kitäbinde: «Sem'ya
Muhammeda prinadlejala k aristokratiy Mekki, k plemeni kureyş,
delivşemusya na desyat' rodov. Proishojdenie etogo plemeni soverşenno
neizvestno» degen eken. Köşpendilerge jatqan Qorayıştardıñ arabtar
emes ekenderin köptegen zertteuşiler aytadı. Osılardıñ qwramında
payğambarımız Mwhammed s.ğ.s şıqqan «banu kalb» ruı bar. Bwl söz «it
wldarı», yağni, «it eli» degendi bildiredi. Al endi, qazirgi qazaq arasındağı
Kereydiñ qwramında da osı it eli tarmağı bar. Osı iteli de, qorayış ta
ejelgi Huzaa (huzağ) taypasınıñ qwramında bolğan soñ, orıs şovinisteri
qazaqtardı «kalbitı» dep atağan. YAğni, payğambarımız Mwhammed s.ğ.s.-
nıñ ata tegi banu kalb ruına qatıstı «qalbalıqtar», «iteliler» degenderi
edi. Orıs zertteuşileri qazaqtıñ tübiniñ saqtar ekenderin jaqsı bilgen,
sondıqtan da bizderdi joğarıda aytılğanday kay+sak dep atağan. Al endi,
saq degenimiz parsı tilindegi sağa, yağni, it boladı. It januarı ejelgi
ariylerde äulie sanalğan. Ariylerdiñ tikeley wrpaqtarı saqtar boladı.
Olardıñ wrpaqtarı qazaqtar it januarın jeti qazınağa sanap, osı künge
deyin ariyler «ostromordaya ohotniç'ya sobaka Dujaka» dep atağan tazı itti
üydiñ işinde jastıqqa jatqızıp qoyadı. Tazı atauı osı ariylik Dujaka
atauınan rekonstrukciyağa tüsken. (duja-tazı). Ariyler tazı itpen birge bir
dastarqan basında tamaq işetin bolğan.
Ğalımdardıñ bir böligi Kerey men Naymandı mañğol halqına
jatqızatını belgili. Jäne de, Kereylerdiñ bet-älpetin mongoloidtıq dep
aytadı. Anığında, Kereylerdiñ antropologiyası «türkilengen ariylik tip»
boladı. YAğni, mongoloidtıq bet-älpetti ğwn-türiktermen süyek-şatıs
bolğandıqtan özderiniñ evropeoidtik, ariylik bet-älpetterin jartılay
joğaltqandar. Doktor Zardıqan Qinayatwlı tarihi derekterdiñ negizinde
Naymandardıñ da bet-älpetteriniñ ejelde evropeoidtıq bolğandarın
aytqan edi. (aqsarı ariylik tip). Bizderdiñ zertteulerimizde Şıñğıs hannıñ
mañğoldarı degenderdiñ tek qana qiyat-börjigin äuleti ekenderi aytılğan
edi. Onıñ mänisi mınada. Mañğoldardıñ tarihın jazğan ğwlama ğalım,
memlekettik qayratker Raşiden «Oğız-nama» eñbeginde «mañğol» degen
ataudıñ mağınasın – «bud'te vsegda opeçalennımi» dep tüsindirgen eken.
Bwl jerdegi «opeçalennımi» degen sözdiñ «mwñalıñdar», «mwñayıñdar»,
yağni, «mwñdı alıñdar» dep audarılatını tüsinikti. «Şejire türikti»
jazğan Äbilğazı han da «munol» degendegi «mun» tübirin «peçal'» dep
tüsindiredi. Osınday bir emes, eki ğwlama şejireşilerdiñ mañğol söziniñ
mağınasın aytıp twrğandarında qazirgi zertteuşilerdiñ bwl ataudıñ
mağınasın nebir qisınsız qiyaldarğa berilip anıqtamaqşı bolğandarına
tañ qalamız. «Opeçalennımi» degen anıqtamanıñ «voz'mi peçal'» degen
mağınada aytılıp twrğanında, bwl ataudıñ türikşe, özbekşe «mwñ+ol»
qazaqşa «mwñ+al» ekeni aydan anıq. Bwl atau qazirgi Aday birlestiginiñ
qwramındağı Şıñğıs hannıñ üş aşa tañbasımen jürgen, qara şañıraq
degen Mwñal ruınıñ atauı boladı. YAğni, Beket atanıñ da ruı. Şıñğıs
hannıñ toğızınşı babası degen Bodanjardıñ da nwrdan jaralğanı
jalğan mif ekeni belgili. Joğarıda aytılğanday bwl Bodanjar esik
aldında jürgen «bayaut-maalih» atalğan jigitten tuğan. Bwl jerdegi
«maalih» degenderi türki tilinde «maaldıq» degendi bildirse kerek. Mañğol
atauın sol zamandağı aytıluı, estilui boyınşa Gil'om de Rubruk «moal»
dep jazğan edi. Mine osı «maal» da, «moal» da, Raşiden men Äbilğazı
aytqan Mwñal bolmaq. Äbilğazı bwl «mwñal» söziniñ aytıluı qiın
bolğandıqtan «mugul» dep aytılıp ketkenin dwrıs aytqan. Mine osı
muguldan moğol, mongol, mañğol atauı payda bolğan. Demek, bwl jerdegi
«bayaut-maalih» degenimiz Baywlı Mwñal bolmaq. Bayauıttıñ Baywlı ekenine
qazirgi tañda eşkim de, şübä keltirmeydi. Sonımen, qiyat-börjigin
degenderimiz qiyat-qıpşaqtarğa kirmeler boladı. Aday men qıpşaqtıñ
ayırmaşılıqtarı – adaylar su saqtarınıñ wrpaqtarı bolsa, qañlı-
qıpşaqtar han saqtarınıñ wrpaqtarı boladı. (carskie skifı). Sondıqtan
da, Qañılınıñ tübin bilgen atam qazaq: «Keleli elde qañlı bar, qañlıdan
han köter», Qañlıdan özge han bolmas» dep aytqan. (Nığmet Mıñjan).
Ärine, bwl jerde qazirgi Wlı jüzdegi Qañlı taypası aytılıp twrğan joq.
Keñ mağınada han äuleti däuirindegi han saqtarı aytılıp twr. Mağoldı,
yağni, Mwñaldı şejire Sozaqtan, yağni, su saqtarınan taratadı. Şıñğıs han
äuletiniñ älemdik monarhtar äuletine alınbağanı osıdan. Al endi, Kay
äuletine jatatın kai-qañlılıq Osmannıñ äuleti monarhiyalıq äulet bolıp
sanaladı.
Osı Mwñaldardıñ tañbasınıñ şığu tegine qatıstı bizder köptegen
zertteuler jürgizgen edik. YAğni, bwl tañba Mwñaldarda Şıñğıs hannan keyin
payda boldı ma, älde, odan ertede payda boldı ma? Bwl swraqtıñ mañızı
zor, öytkeni, bizder Kay äuletiniñ esik aldında jürgen asırandı jigitten
tarağan Şıñğıs handı Kay äuleti patşalarınıñ tañbasın maldanıp ketti
degen edik. YUeçji-Kuşan patşalığınıñ altın teñgelerinen bizder
patşanıñ qolınan osı jaldı ayır tañbanı köremiz. Joğarıda atalğan
maqalalarımızda osı jöninde tolığıraq aytılğan soñ, biz uaqıttı almas
üşin qaytalanıp jatpalıq. Üş aşa tañbanıñ Kay äuletiniñ patşalarınıñ
tañbası ekeni anıq. Altın teñgede bwl tañba qazirgi jalayırdikindey
taraqqa wqsağan bolsa, ayır-taraq skipetrdiñ tübine attıñ jalı örilip
baylanğan. Bwl jaldı ayır tañba «taraq» dep nadandıqtan aytılğan edi. Al
endi, Mwñaldıñ tañbasınıñ poşımı olardikinen bölek, yağni, üş aşanıñ
tübi bir-birine qosılıp körsetilgen. Dwrıs üşbwrışqa da wqsağan soñ, «til»
dep nadandar aytıp jürgen bwl tañbanı «mwñaloşaq» dep te ataydı. YAğni,
qazaqtıñ qazanınıñ astındağı şeñberdiñ ayaqtarınıñ dwrıs üşbwrıştı
qwrap ornalasqanına qatıstı. Dwrıs üşbwrış tañbanı «oşaq» degen soñ,
Oşaqtı taypasınıñ atı payda bolğan. Şapıraştılar bwl tañbanı «twmar»
deydi. Al endi, hurrit-horeylerdiñ zamanındağı barel'efterden bizder
jalañaş äyeldiñ jatırınıñ aynalasınan osı dwrıs üşbwrıştı köremiz.
YAğni, dwrıs üşbwrışqa qatıstı «simvol jenskogo naçala» degen wğım osı
şumer-akkad, hurrit-hett, Mısır zamandarınan kele jatır. Al endi,
qazaqbayşılıqtan da bolğan, Mwñaldıñ osı tañbasın «bwtımdağı
twlağım» dep te, äyel ananıñ jatırına qatıstı aytadı. Osımen qatar, däl
Mwñaldikindey üş aşa (taraq siyaqtı emes) tañbanı bizder barel'efterdegi
hurrit-hetterdiñ Nayzağay qwdayınıñ qolınan köremiz. Al endi, Şıñğıs
hannıñ mañğoldarınıñ (mwñaldarınıñ) nayzağaydan qattı qorıqqandarı
belgili. Beyne bir, üş aşa tañbalı Nayzağay qwday olardıñ qandarında,
yağni, gendik jadında (gennaya pamyat') saqtalıp qalğanday. Jäne de, olar
nayzağaydı Qwdaymen bara bar etken. Eger de, Kay äuletiniñ ariylik üş aşa
tañbası Tamğalı tastarda körsetilgendey Ay Täñirin bildirip twrsa,
Mesopotamiyada bolğan hurrit-hetterdiñ (kereit-kete) Nayzağay qwdayınıñ
tañbası nayzağaydı bildirip twr. Osımen qatar, hurritterdiñ bwl
Qwdayınıñ endi bir tañbası (F) – Raşidenniñ deregindegi Bayat ruınıñ
tañbasına wqsas. Mahmud Qaşğaridiñ sözdiginde Bayat degenniñ Qwday ekeni
aytılğan. Demek, Baywlına kelgender Nayzağay qwdaydı bilgen. Üş aşa
siyaqtı nayzağay tañba Qırım tatarlarındağı karakurdı degen ruda da bar.
Bwladıñ bastı atauınıñ kara+hurridı boluı mümkin. Qazirgi kurdilerdi de
hurritterdiñ wrpaqtarı deuşiler bar. Jäne de, qiyat-mwñaldardıñ atası
Bodanjardıñ öz tañbasınıñ «qarşığa», yağni, biz biletin «svastika»
bolğanı belgili. Bwl svastika tañba ejelgi horeylerde de bolğan. Künniñ
simvolın bildirgen. Täñirdiñ, Kereydiñ ayqış tañbasınıñ da Kündi
bildiretini belgili. Anığında, svastika da ayqış tañba boladı.
Şeşiretanuşı retinde aytarımız, qazaq şejirelerinde Mwñal siyaqtı
«kenje bala» köbinese kirme boladı. Mäselen, «kenje bala» degen
Jolımbettiñ Quanseyiti (Aqnayman) asırap alğan bala. «Manas» jırındağı
jar tübinen tabılğan asırandı Boqmwrın da taq mwrageri edi, t.s.s. Bwl
jerde tekti balalardı, yağni, hannıñ twqımın asırap alu wğımı jatır.
Osı twrğıdan qarağanda, «kenje bala» atanğan Bodanjardıñ äkesi de
anığında tabılğan bala edi. Al endi, şejirelerdegi «jar tübinen tabılğan»
degen söz, mifologiyada aytılğandağı Kay äuletiniñ patşalarınıñ Alburz
tauınıñ (El'burs) basındağı solar tüsetin jardı aytıp twrğanday. YAğni,
bwl jerde jar tübindegiler nebir jağdaylarmen patşalardıñ twğırınan
jar tübine qwlap qalğan degen wğım jatqanday. YAğni, wyadan qülağan
balapandı meñzep twrğanday. Jäne de, arğıqazaq mifologiyasında osı jar
tübinen tabılğandar mindetti türde tekti (han) bolıp şığadı. «Arğıqazaq
mifologiyasın» jazıp, qazaqqa arğıqazaq mifologiyası attı ğılımdı
engizgen aday-mwñaldıq Serikbol Qondıbay marqwm, Aday taypasın – Aday
birlestigi dep beker aytqan joq. YAğni, Adaydıñ işinde kirmeleriniñ bar
ekenderin meñzegen. Şıñğıs handı aday dep jürgenimiz, qazaqta teñdesi
joq batır Qabanbaydı qarakerey dep jürgenimiz siyaqtı bolsa kerek.
Qabanbaydıñ ruı Bayjigittiñ qarakereyge kirme ekeni belgili. Ötken
ğasırdıñ basında orıs zertteuşisi A.P.Çuloşnikovtıñ eñbegine sın aytqan
Mwhamedjan Tınışbaev: «Avtor utverjdaet, çto Çingis han proishodil iz
plemeni «kerey» degen eken. A.P.Çuloşnikovtıñ köpti bilgeni kümän
keltirmeydi. Mäselen, ol kisi Baktriyadağı biz aytqan yueçji-kuşan
patşalığın qazaqtarmen baylanıstırğan. Mwhamedjan Tınışbaev bolsa,
osını wğa almağan. YUeçji-Kuşan patşalığın qıpşaqtarmen, qazaqtarmen
keyingilerden baylanıstırğandar YU.Zuev pen Serikbol Qondıbaylar edi.
Kerey şejiresiniñ de, Naymandikindey san-aulan nwsqaları bar. Osı
nwsqalarda Abaq-kereydiñ atası degen Abaqtıñ qayındap qalğan üysin
Mayqı bidiñ wlı degen laqab bar. YAğni, bwl nwsqa abaq-kereydi üysinge
jatqızadı. Qazıbek bek Tauasarwlı Abaqtı şapıraştınıñ joğalıp
ketken wlı dep aytadı. YAğni, Abaqtı şapıraştığa jatqızadı. Bwl
taratılulardı Şıñğıs han äuletiniñ ideologtarı, Raşidenniñ dereginde
patşa äuletinen tarap twrğan Kereydiñ tektiligin joqqa şığaru üşin ädeyi
ayttırğan bolsa kerek. Hannıñ wlı Şoqan bwnday taratılulardı: «po
poveleniyu kotorıh oni i pisalis'» dep handardı aytqan. Özimiz biletin
şejiredegi Abaq atı şejirelik Kereydiñ bäybişesiniñ atı boladı. Bwl
Abaqtıñ şın atı Äppaq – bozıqwrt Sälim bidiñ qızı deydi. (Ğwlam Qadır.
Zarıphan Däukeev). Demek, Abaq-kereyimiz eşqanday da üysin, şapıraştı
emes. Osımen qatar, şejireşi, ädebietşi Aşamaylı Siezhan Abaq degenniñ
añğa qwrılatın qarapayım qwral ekenin aytadı. (+). YAğni, ayqış tañbası
osı qwralğa wqsağan soñ Abaq kerey atanğan. Aşamaylınıñ tañbası köbeytu
belgisine wqsağan ayqış. Osımen qatar Dulattardıñ Abaq tañbası da Kök
Täñirin bildiredi Ol tañbanıñ ortasındağı nükte Täñirdi bildirse,
sırtındağı şeñberi älemdi, yağni, törtkül dünieni bildiredi. Osıdan bizder
Kereydiñ ayqış tañbasınıñ endi bir atauın Abaq dep tüsinemiz. YAğni, Abaq
bäybişe degeni de, jalğan mif boladı.
Bizder joğarıda ejelgi hurrit, horeylermen birge, älemdegi örkeniettiñ
ataları şumerlerdi beker aytqanımız joq. Şumerlerden keyin örkeniet
ieleri hurritter men hetter bolğan. Al endi, osı ejelgi şumerlerdi eske
salıp twrğan Şımır ruınıñ atauınıñ da Kereyge qatısı bar. Şejirede
külli Kereydiñ anası sanalatın Abaq ananıñ jesir qalıp Şımır degen
wlın ertip törkini Wlı jüzge ketip qalğanı aytıladı. Belgili türkitanuşı
ğalım Särsen Amanjolov bolsa, Şımır men Şapıraştınıñ tübiniñ bir
ekenin aytqan. Tañbaları bir (eki aşa) bolğandıqtan, Şaprışatını
Şımırdan bölinip şıqqan bes ata dep te aytadı. Joğarğı, Abaqtıñ tübi
Şapıraştı degen söz tağı bar. Al endi, nağaşılarına kelgen Şımırdı
nağaşı atası: «Aşamaylı Kereyim» dep jüredi eken-mıs. Qaytkende de,
Şapıraştı men Kereydiñ bir-birimen baylanısı anıq. Jäne de, bwl
Şımır atauı qıtay derekterinde Çu-mi dep tañbalanğan soñ,
qazaqşalanıp Şimoyın dep te atalıp ketken. Sondıqtan da, Şımırdı
şejire derekteri keyde Şimoyın dep te ataydı.
Bwl şejire derekteri bergi Kereyge qatıstı boladı. Al endi, ejelgi
Kereydiñ taratıluında Kereyhan, Jırhın, Tonhait, Sahiat, Tobırat, Albat
taypaları bolğan. Nığmet Mıñjannıñ, Särsen Amanjolovtıñ,
Raşidennniñ, Äbilğazınıñ Qadırğoja Amangeldievtiñ derekterinde
Kereydiñ qwramında Qarakerey tarmağınıñ bolğanı aytıladı. Nığmet
Mıñjan aytqanday keybir etnograftar Kereydi – sarı kerey, qara kerey,
uaq kerey dep üşke bölgen edi. Mine, osı qarakerey tarmağı qazirgi
naymannıñ qwramında boladı. Bwl jerdegi «qara» sözi joğarıda aytılğan
qasietti qara bwqanı (iri qara) bildirip twr, sondıqtan da, Naymandağı
qarakereydiñ tañbası bwqanıñ müyizin bildiredi.
Anığında, «qara» sözi de, «kerey» atauınıñ mağınası da bwqa degendi
bildirse kerek. Zertteuşi M.Aqanov Kerey etnonimine qatıstı zertteu
maqalasında bwl taypanıñ ejelgi tötiminiñ siır ekenin tarihi-
lingvistikalıq, jäne de etnografiyalıq derektermen däleldeuge tırısqan
eken. Sonda, Kerey atauınıñ siırğa qanday qatısı bar? Birinşiden:
bizdiñşe, ejelgi hurriterdiñ atauı joğarıda aytılğan Nayzağay
qwdaylırınıñ minip jüretin qara bwqasınıñ atımen atalğan. Bwl bwqanıñ
mifologiyalıq atauı Hurri bolğan eken. Mine, Kerey etnoniminiñ bastapqı
nwsqası da osı Hurri (horey) bwqanıñ atımen atalğan bolsa kerek.
Ekinşiden: Kerey atauı tarihi derekterde Orta Aziya halıqtarınıñ
arasında bizdiñ däuirimizdiñ 9-şı ğasırınan bastap qana ataladı. Tele
birlestiginiñ qwramında bzider Kerey atauın kezdestirmeymiz. Olay bolğanı,
Kereyler ol zamanda Naymandardıñ babaları siyaqtı Sir atanıp
jürgendey. Al endi, Sir degenimizdiñ Bibliyalıq Seir ekenderin talay
zertteuşiler aytadı. Ertede gargarey (har-harey) degen el bolğan. Bwlar
keyin galgal atanıp ketken qazirgi inguştardıñ ataları eken. Bizdiñşe,
qarakerey wğımı sonau Mesopotamiya zamandarınan beri kele jatır. Al
endi, sayasi maqsatta handar jasağan şejire añızdarına senip, Qarakereydi
Tölegetaydıñ ülken wlı dep jürgen artta qalğan şejiresımaqtardıñ
aytatındarı bos söz. Qazirgi Saha atanıp jürgen yakutter de Kereyden
bölinip şıqqan. Raşiden olardı «kereit-saqaytı» dep tañbalağan. Alay da,
yakut pen jaqwt söziniñ bir-birimen baylanısı joq. YAkut degen etnonimniñ
bastapqı nwsqası sağ+ut, yağni, saq äuleti bolğanday. Keyin, yağut, yakut bolıp
rekonstrukciyağa tüskendey. Bwl saha-yakutter Kök Täñirlik dinge qattı
berilgender. Qazirgi Saha elinde Kök Täñiriniñ älemdegi jalğız
ğibadathanası bar. (hram).
Belgili qıtaytanuşı, mañğoltanuşı, türkitanuşı, köşpenditanuşı ğalım
S.Klyaştornıy keltirgen Qıtay derekterindegi bir añızda 646-şi jılı
osılar qwrğan Sir-qıpşaq qağanatın wyğır men qıtaylar birigip
qwlatqannan keyin, sirlerdiñ bir böligi Ferğana jaqqa şeginip ketken eken.
Otıken mañında qalğan sirlerge eki aruaq kelip Sir ataulınıñ jer betinen
qwrıp ketkeli twrağandarın aytadı. Anığında, bwl jerde wyğır men
qıtaydıñ Sirlerdi tüp-tamırımen qwrtıp jiberudi oylağan josparları
aytılıp twrğan bolsa kerek. Mine osıdan keyin sir-qıpşaqtar özderiniñ
Sir atauınan bas tartqan boluı kerek dep tüsindiredi S.Klyaştornıy. Mine,
osı Sir qağanatınıñ küyreuinen keyin olardıñ bir böligi attarın jasırıp
özderiniñ ejelgi hurri-horey- kerey atauın alğan bolsa kerek. YAğni,
özderiniñ bwqatekti ekenderin bildirip qalu üşin. Sirlerdiñ endi bir böligi
wyğırlarğa qarsı odaq retinde segiz-ögiz odağın qwrıp, keyin qıydandar
olardı Nayman atağan. Özderiniñ bwqatekti Sir ekenderin bildirip qalu üşin
olar şejiresinde mifologiyalıq ataların Ökireş, yağni, kişi bwqa atağan.
Sirlerdiñ endi bir böligi töteminiñ qwrmetine özderin Müyizdiden taratıp
qoyğan qıpşaqtar edi. Bwlardıñ bäriniñ tüp-tamırı köşpendi ariylerge
jatatın Turandıqtar bolmaq. Tur degenimiz jabayı bwqa boladı.
Naymandar özderiniñ handarınıñ esimine bwqa sözin jalğau qılğan.
Qazaqtağı töre atauınıñ bastapqı nwsqası Tur, yağni, bwqa bolsa kerek,
bwqatekti Naymandardıñ töre-nayman degen ataularına qarağanda.
Teristañbalı Ketbwqa bolsa, Sir qağanatın qwrğan Ilitu (Elata), yağni, qağan
äuletinen bolğan soñ, osılay atanğan bolsa kerek. Nayman men Kereydiñ
joğarıda aytılğan şejirede bir ata Sarmannan tarap twrğandarı, olardıñ
tübiniñ bir – Sir-qıpşaqtar ekenderin bildirip twr. «Aday men Taz egiz»
degendey, Kerey men Nayman da egiz boladı. Bwqanıñ, yağni, Ökireştiñ patşa
simvolı ekenin bizder YUeçji-Kuşan patşalığınıñ altın teñgelerinen
wğamız. Ol teñgelerde patşanıñ qolında üş aşa tañba twrsa, ekinşi
jağında qwyrığı kesilgen bwqa twr. Ariylerdiñ nanım-seniminde qasietti
qara bwqanıñ qwyrığın kesip alıp, patşanıñ simvolı retinde taqtıñ
üstine ilip qoyatın bolğan. Osımen qatar, bwl Pakistanda saqtalğan altın
teñgelerde patşanıñ simvolı retinde bwqanıñ noqtası da körsetilgen.
YAğni, bwl jerde patşanıñ «noqta ağası» ekeni aytılıp twr. Şejireşiler
bwl wğımdı sonau 1-3 ğasırlardan beri alıp kelgen bolsa kerek. Tileuberdi
Äbenay «Kereydiñ noqta ağası Oñ han edi» dep Raşidenniñ jazğanın dwrıs
audarğan. Bwl jerde noqta ağası degeni el jetekşisi, han, patşa, yağni,
«lider naciy» degen mağına beredi. YU.Zuev qıtay transkripiyasındağı
yueçji degenniñ aytıluın ati, oti, yati degen soñ, bizder yueçji degendi aday
dep wqqan edik. Al endi, Kuşan degenimiz qıtay derekterindegi huşa, huş'yang,
yağni, qıpşaq bolmaq. Türkitanuşı ğalım YU.Zuev qıtay derekterindegi
«hudjen-hi» degendi «kuşan-kai» dep tsüindirip, bwl etnonimniñ
qıpşaqtarğa qatıstı ekenin aytqan. Osıdan bzider yueçji-kuşan
patşalığı degendi aday-qıpşaq degen edik. Bwl patşalıqtıñ äygili
patşalarınıñ biri Geray edi…
Sonımen, bizdiñ däuirimizdegi 735 jıldan bastap tarihi derekterde Sir
atauı joğaladı. Maqalanıñ basında aytqanımızday, teginde handıq
bolmağandar erte zamandarda handıq qwra almağan. Şıñğıs hannıñ
däuirine deyin S.Klyaştornıy asıl tekti dep tañbalağan ejelgi Sirlerdiñ
wrpaqtarı Nayman da, Kerey de, Qıpşaq ta wlı dalada handıq qwrğan,
öytkeni, olar asıl tekti Kay äuletiniñ wrpaqtarı edi. Ekinşi türik qağanatın
qwrğandar da Tonıkök bastağan osı sir-qıpşaqtar boladı. Aşina
äuletimen Türik qağanattarın qwrıp basqarğan Tonıköktiñ Aşide äuleti
bolğan. Tarihi derekterde: «Ertedegi bir qağannnıñ äuleti» degen bwl Aşide
äuletiniñ atauı, qıtay tilinde bwrmalanıp aytılıp ketken keyanid-
keyanian-qiyan Key Oseden'nen qalğan bolsa kerek. Bwl äulettiñ tört aşa
tañbasın da bizder yueçji-kuşan patşalığınıñ altın teñgesindegi
patşanıñ qasınan köremiz. Bwl tañba da Täñirdi bildiredi. Osınıñ däleli
retinde bizder Allah degen arab jauzınan üş aşa tañbanı da, tört aşa
tañbanı da birdey köremiz.
Qazirgi tañda armyan, şeşen, inguş zertteuşileri ejelgi hurrit-
horeylerdi ariylerge sanağan soñ, özderin de ariylerge jatqızu üşin
olardı, yağni, hurriterdi eşbir negizsiz özderiniñ ata-babalarına
jatqızadı. Bar keltirgen dälelderi Kavkazdağı Kura özeniniñ atauı. Osını
horey, hurritten bolğan deydi. Bizdiñ däuirimizge deyingi 1340 jılı
hurritter qwrğan Mitan patşalığı qwlağannan keyin qwrılğan Armyan taulı
qırındağı Urartu memleketin hurrittermen baylanıstıradı. Urartu
degenimiz taypalar odağı edi. Olardıñ arasında Mesopotamiyadan şegingen
hurritter de bolğan şığar. Kurdtardıñ, qaraşaylardıñ, çerkesterdiñ,
qwmıqtardıñ da tübi hurritter boluları mümkin. Armyandar bolsa,
grekterge jaqın halıq. Keybir zertteuşiler olardı ejelgi arameyler dep,
evreylerge jaqındatadı. Şeşenderdiñ tübin ğalımdar sarmattarğa telidi.
Sondıqtan olar öz ata-babaların Evropa men Angliyadan izdeu kerek. Al
endi, bizdegi Kereyler bolsa, tañbalarımen, ataluarımen, ejelgi qañlı-
qıpşaq, ariy tarihımen, ejelgi nanım-senmiderimen, şejirelik
derekterimen Bibliyada atalğan horeylerdi eske salıp twrğanı anıq.
A.Aqışev koreylerdiñ Altay taularınan şıqqandarınıñ däleldengen
mäsele ekenin aytadı. Olar Korey tübegine 3-7 ğasırlarda kelgen deydi.
Olar atqa jaqsı otıratın, bes-qaruı say halıq bolğan. Kereyler siyaqtı
patşalıq äuletti bolğan. Korey tübeginde bwrın bolmağan saqtardıñ
jerleu ğwrpın äkelgen.
Töle bi babamız kerey Jänibek batırdı aytqanda: «Qazaq bolsañ Kerey
bol, bükil elge merey bol»» degen eken. «Kerey – qazaqtıñ serkesi» degen de
söz bar. Handardıñ hanı Şıñğısqa batasın berip, atqa qondırıp alaman
qılğan da, osı Kerey edi. Joğarıda bizder it januarınıñ atınıñ şejire
derekterinde ariylerge qatıstı aytılatının jazğan edik. Mäselen Änes
Saray ağamızdıñ aytuınşa «noğay» degenimiz de mañğolşa itti bildirgen
soñ iteli boladı. Noğay-qıpşaqtar qonıstanğan Itil' özeniniñ naqtı atauı
it eli deydi. Ariylerdiñ şejiresinde Sarmattardıñ da ariylerdiñ
wrpaqtarı ekenderi körsetilgen eken. Sondıqtan da, sarmattardıñ
wrpaqtarı qırğızdar şejiresinde özderin qasietti itten (qızıl tazı) jükti
bolıp qalğan qırıq qızdan taratadı. Ariylik tegin bildiretin osınday
añız Kerey jöninde de aytıladı. YAğni, bwl eldiñ alğaşqı atauı «Täñir
wldarı» eken. Ertede olar bir zor-alapat şapqınşılıqqa wşırap, külli eli
qırılıp, bir ğana boyjetken qız aman qwtılıp ketedi. Osı qızğa bir ala
küşik erip ketedi. Keyin, älgi qız özderine tanıs bir eldi tauıp, sol elde
twrmısqa şığıp bir wl tabadı. Osı wlğa, özine serik bolğan älgi ala küşiktiñ
Kereit degen atın bergen eken-mıs. (Aşamaylı Siezhan). Birinşiden: bwl
jerdegi «ala küşik» handıq belgi bolıp twr. Arğıqazaq mifologiyasında ala
belgisi hannıñ wlına qatıstı aytıladı. Alaş atauınıñ tübiriniñ «ala»
sözi ekeni haq. «Manas» jırındağı han bolatın Boqmwrındı da «ala küşik»
dep atağan. Köketay han ölerinde balanı olay atamauların swrağan,
jetimidigin betine basarsıñdar dep. Ekinşiden: bwl jerde külli Kereydiñ it
eli ekeni aytılıp twr. Olay bolsa, patşalıq tekti bildiretin «noqta ağası»
degen ataq jalğız bir Kereydiñ işindegi ruınıñ emes, külli Kereydiñ atağı
bolmaq. Köpti bilgen Raşiden sondıqtan da, Kereit taypasınıñ atauınıñ
bir patşanıñ jeti wlınıñ atauı ekenin aytqan edi. YAğni, dala auız tarihı
Kerey elin monarhiyalıq äuletke jatqızadı.
Qazirgi zamanda qırğızdar men qazaqtardıñ Attilağa talasıp jatqandarı
belgili. Qazaqtar Attilanıñ esimin qıpşaqşalap Edil dey saladı. Bwl
esimde eki «t» ärpi bolğanına män bermeydi. Germandıqtar men
skandinavtıqtar onıñ atın Etcel' dep jazğan. Sonda, Attila degenimizdiñ
qıpşaq tilinde Attılı boluı mümkin. Edil özeniniñ naqtı atauı Atıl, yağni,
at özeni deuişler de bar. Eger de Attilanıñ atı Atılğa (Edil) qatıstı
aytılğan bolsa, onda onıñ atı Atıl, ne bolmasa, Atıllıq bolar edi.
Mifologiya onıñ teginiñ Kerey men Qırğızdardiki siyaqtı it tegi (ariy)
ekenin, yağni, itten jaralğanın aytatının eskeretin bolsaq, onda, Attila
degenniñ bastapqı nwsqasınıñ It+töli boluı mümkin degenimiz orındı
bolar. Osı Ittöli degen atau Evropalıqtardıñ tilinde Attila dep aytılıp
ketui mümkin. Bwl jerde logika bar. Bizderdiñ, Attilanı şejiresinde itten
tarap twrğan qırğız degenge qarsılığımız joq bolar edi, eger de onıñ
tuında Kereydiñ ayqış tañbası bolmağanda. Attila da patşalıq äuletten
şıqqan. Al qırğızdar bolsa, patşalıq äuletti qoyıp, Şıñğıs hannıñ
törelerin de bilmegen. Qırğız qağanatındağı kömusiz qalğan Bars begileri
eşbir monarhiyalıq äulettiñ ökili bolmağan. Attilanıñ ejelgi hurriterdiñ
wrpağı boluı mümkin, öytkeni, onıñ boyında memleketşildik qasiet öte
basım bolğan.
Ejelgi Mesopotamiya, Mısır jaqta joğarğı hurrit, horey, hettı,
şumerlerden basqa kassit, giksos degen de halıqtar bolğan. Osındağı
kassitter jöninde «Qazaq örkenietiniñ negizi» attı kitaptıñ avtorı, ğalım
Erenğayıp Omar: «Biz Oljas Swleymenovtıñ qazaqtar öz bastauın
qassaqtardan aldı, al qassaqtar öz kezeginde şumerler men kassitterden
şıqqan degen joramalın qoldap quattaymız. Bwl – qazaq örkenietiniñ
qaynar közi, ol turalı tarihi hronologiyada naqtı jazılğan. Kassitter
jöninde bizdiñ qazaqstandıq ğılımi ädebiette is jüzinde arnaulı ğılımi
zertteuler joq» degen eken. Erenğayıp Omar kassit degendi qas+it, it
degenimiz parsışa saq, sonda, kassit degenimiz kassaq bolmaq degendi aytqan
eken. Al endi, kassit degendi Babıldıqtar «koşşi», Bibliya «kuşitı»,
grekter «kossei» degenderine qarağanda, bwl kassit degenimiz kosait, yağni,
Qosay bolğanday. Arabtar huzaa, huzay dep aytqan. Osı arabşa aytılğan
huzaa sözinen qazaq atauınıñ payda boluı da mümkin. Mifologiyada bizderge
qazaq atauın arabtar berdi degen söz de bar. Jäne de, tarihi derekterdegi
«haso», kaso» degen sözder de Qosaydı eske salıp twr. Bwl Qosaylardıñ
payğambarımız Mwhammed s.ğ.s.-nıñ düniege keluinen eki jüz jıl bwrın
Araviyada bolğanı tarihta aytılğan. Jäne de, payğambarımız Mwhammed
Mwstafa s.ğ.s.-nıñ besinşi atasınıñ atı da Qosay edi. Mekkeni alğaş payda
közine aynaldırğan adam osı Qosay ata. Bwl huzaa-qorayış- qosaylar
Mekkeni djurgim degen bir taypadan tartıp alğan eken. Qazaq
taypalarınıñ basım köpşiliginde osı Qosay tarmağı bar. Al endi, giksos
degendi Qayrat Zakiryanov ağamız «kökses» dep aytqan eken. Bizdiñşe, giksos
degenimiz qazaq şejiresindegi Kökşe bolsa kerek. Er Kökşe, Er Qosay degen
bizdiñ genealogiyalıq mifimizdegi atalarımızdıñ esimderi arğıqazaq
mifologiyasında sayrap jatır. Bwlardan asqan er bolmağan.
Osımen qatar, qazirgi Kişi jüzdegi Älimwlı tarmağınıñ tügeldey keşegi
hurrit-hetteyandardıñ wrpaqtarı bolsa kerek. (horey-kerey). Olardağı
Qarasaqal degenderi, horeylerdiñ qara saqaldı bolğandarın aytıp
twrğanday. Qarakesek degenimiz iri qara, yağni, qasietti qara bwqa, kete –
hetteyandar, törtqara – tört qırlı dünieni bildiretin ejelgi kerey-
horeylerdiñ tañbasınıñ atı, Şömekey – qıtay derekterindegi çu-mu- kun',
yağni, kereydegi şımır-şimoyın. Al endi, Şekti degenimiz tañbasınıñ
atına qaray, yağni, arıstan, jolbarıstıñ şabuılına şek qoyatın eki aşa
qwraldıñ atımen atalğan bolsa kerek. Ejelgi hurritter arıstannıñ küşigin
jetektegende, jetek arqanmen birge osı Şektiniñ tañbasına wqsağan eki aşa
qwraldı wstap jürgen eken. Osımen qatar ertedegi Şektide,
Dobromıslovtıñ mälimetinde köretinimizdey kereydiñ biz aytqan törtqara
tañbası da bolğan. Hurrit suretterinen bizder arıstandı aulauğa baratın
añşınıñ basına bwqanıñ müyizin tağıp, beline qwyrığın baylap alatının
bayqaymız. Demek, ol zamandardağı bwqalardan añ patşası degen
arıstandardıñ özderi seskenetin bolğan. Al endi, osı arıstan aulaytın
añşınıñ art jağında orıstardıñ ayuğa barğanda wstaytın «rogatina»
atalatın qwralına wqsas qwral twr. (şek). YAğni, bizder «müyiz», «bağan», atap
jürgen Şektiniñ, Bağanalınıñ, Şımırdıñ, Şapıraştınıñ tañbalarına
wqsas qwral.
Mine, qwrmeti oqırman, Kerey taypasınıñ tarihı osınday bolmaq. Bwl
maqalanıñ şığuına ğalamtordağı «Oralman batır» attı maqala sebep
boldı. Bwl maqalada qazaqtıñ has batırlarınıñ biri bolğan kerey Jänibek
Berdäuletwlı turalı aytılğan eken. Osı batırdı «oralman» depti. Kerey
Jänibek batırdı taldıqorğandıq bir şejiresımaq «oynastan tuğan
arğınnıñ balası» degen de edi. Bwl ösek tipti joqqa şığaruğa da twrmaydı.
Kerey Jänibek tuğanda şaqşaq Jänibek balanı qolğa alıp basınan asıra
köterip, tasağınan iiskep batasın bergen eken. Osını Kerey Jänibek
maqtan twtıp, ömir boyı özin şaqşaq Jänibektiñ balasımın dep jürgen.
Mine, Jänibektiñ osı sözderin älgi şejiresımaq ösekke aynaldırğan. Al
endi, kerey Jänibektiñ oralman ataluı mınada. Joñğar handığında taqqa
talasudıñ alasapıranı bastalğanda Abılay, Qabanbay, kerey Jänibekter
qarap qalmay, olardıñ arasında arandatuşılıqtı üdete tüsedi. Abılay
joñğar tağına talasqan hanzadalardıñ arasına iritki salıp otıradı. Osı
jöninde qıtay derekterinde: «Han etoy (Sredney) ordı Ablay
vospol'zovalsya nekogda myatejom Dauadji i soverşil neskol'ko raz
opustoşitel'nıe nabegi v Djungariyu» dep jazadı. (Embo. 117-127). Osı
kezde Ämirsananıñ büliginen keyin Qazaq jerine qaşqan joñğar äskeriniñ
kiimin kerey Jänibek şeştirip alıp kerey-naymandarğa kigizedi de,
joñğarlarşa wran saldırtıp qıtay äskerin şaptırtadı. Mine, osıdan
keyin qıtay imperatorı «Polnoe usmirenie djungar» attı äskeri jospar
qwrıp joñğar ataulını qırıp tastaydı. Beri qaşqan joñğarlardı kerey
Jänibek, Kökjal Baraq, kerey Qojabergen, bayjigit Baybaraq batırlar
qırıp tastaydı. Qojabergen batır joñğarlardıñ soñınan Qazaq jerine
kirgen qıtay äskerimen de soğısadı. Altaydağı Arşatığa, qarataylardıñ
arasına kelip tığılğan Ämirsana keyin Tobılğa qaşıp sol jaqta şeşek
auıruınan qaytıs boladı. Qırğınğa wşırağan joñğarlardan Şoqan
aytqanday, Istıq kölden Tarbağatayğa deyin birde-bir kiiz üyi qalmaydı.
Mine, joñğardıñ tübine kerey Jänibek osılayşa jetken edi. Osıdan keyin,
kerey Jänibek pen Qojabargender qıtaymen kelisip joğarlardan bos qalğan
arğı bet Altaydağı kök oray şalğın jerlerge Kerey elin qondıradı.
Keyin, orıs pen qıtay imperatorları jürgizgen şekaralıq demarkaciya
kezinde Kereyler arğı bette qalıp qalğan edi. Ombıdağa abaq-kereyler
1740-şı jıldarı 15000 joñğardıñ şapqınşılığınan keyin sol jaqqa
auıp ketip, Resey jerinde qalıp qalğandar. Osı sebepterge baylanıstı
qazaq ruşıldarı kerey Jänibekti «oralman» atağan edi. Sol bayağı, «jau
kelgende batırım, jau ketkende käpirim» atağandarı da. Kerey Jänibek
batırdıñ ejelden belgili molasınıñ basına äli künge deyin mazar
twrğızılmağanı jalğız kereylerge emes, külli qazaqqa abıroy bolmadı.
Qazirgi senat deputatı, keşegi Jarma audanınıñ äkimi bolğan Düysenğazı
Musin, Öskemendegi «Er Jänibek» qorınıñ törağası Serik Samarqanwlına,
eger de osı molanı zañdastırsa mazardı twrğızudı öz moynına alatının
aytqan eken. Osığan da, şükir deymiz. Alay da, zañdı qağaz alamız dep, qay
kereydiñ jügirip jürgenin körgen emespiz.
Qayrat Zarıphan. Şejiretanuşı. Öskemen.
kerey.kz
Pikir qaldıru