كوز قاراس رۋحانيات قازاق شەجىرەسى
كەرەيدىڭ ايقىش تاڭباسى.
kerey.kz
بولعان تالاي قالامىز دا، حالىق تا،
ۋاقىت كومدى ءبارىن جەردەي تابىتقا.
بولعان تالاي اۋىلىمىز تايپامىز،
ەندى سونىڭ ءىزىن تاۋىپ بايقاڭىز…
ءجۇسىپ بالاساعۇني
دىن دەگىنىمىز جەر بەتىندەگى حالىقتاردىڭ كوك تاڭىرىمەن بايلانىس
جاساۋىنىڭ سالت-جورالارى (ريتۋال) بولادى. ياعني، كوكتەگى ءبىر اراتۋشىمەن،
ءبىر قۇدايمەن بايلانىس جاساۋدىڭ. ءبىر ءتاڭىر، جالعىز قۇداي ۇعىمى
تەنگرياندىق ءدىننىڭ باستى قاعيداسى ەكەنى بەلگىلى. بەلگىلى عالىم سابەتقازى
اقاتاي كوك تاڭىرلىك ءدىندى پايعامبارسىز ءدىن دەپ تە اتاعان ەكەن. الاي دا،
بىزدەر ەرتەدە گەسار اتانعان (قىزىر) كوك تاڭىرلىك قىدىر اتانى ەڭ العاشقى
پايعامبار دەپ تۇسىنەمىز. قىدىر اتا حريستوسقا دەيىنگى بەس مىڭ جىل بۇرىندا ءومىر سۇرگەن. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز سىيىنعان وسى دىندەگى تاڭىرلىك تاڭبا ءبىز اڭگىمە قىلعالى وتىرعان كەرەي تايپاسىنىڭ ايقىش تاڭباسىمەن بىردەي تاڭبا. (+). ياعني، ءتورت قاناتى بىركەلكى، قازاقتىڭ شاڭىراعىنىڭ ءبىر كومپونەنتىن ءبىلدىرىپ تۇرعان تاڭبا. وسى شاڭىراق اتاۋىنا قاتىستى كوپتەگەن زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ، بۇل ءسوزدىڭ بىزدەرگە ياكۋت، ماڭعول تىلدەرىنەن كەلگەنى دە ايتىلدى. الاي دا، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇل ءسوز قايتا بىزدەردەن، ياعني، قيات-قىپشاقتاردان سولاردىڭ تىلىنە بۇرمالانىپ وتكەن. فيلولوگ-عالىم گۇلسىناي يساەۆانىڭ ايتقانىندا بۇل جەردەگى «شاڭ» ءتۇبىرى كونە تۇركى تىلىندە «تاڭ شاپاعى»، «قاراق» دەگەنىمىز كوزدى بىلدىرەدى ەكەن. سوندا بۇل ءسوزدىڭ باستاپقى نۇسقاسى شاڭ+قاراق دەيدى. ال ەندى، ءتاڭىر دەگەنىمىز «تاڭ ەرى» – گەروي زاري، ۋترا دەگەننەن بولعاندا، بۇل شاڭقاراق-شاڭىراق ءسوزىن بىزدەر ءتاڭىردىڭ كوزى دەپ ۇعامىز. (تاڭ ەرىنىڭ، ياعني، كۇننىڭ كوزى). سوندىقتان دا، اتام قازاق: «شاڭىراققا قارا» دەپ، ءتاڭىردى ۇمىتپاۋدى تاپسىرادى. شاڭىراقتىڭ
ءتاڭىردىڭ كوزى ەكەنىن، سول شاڭىراق دوڭگەلەگىنىڭ ىشىندە ورنالاسقان ونىڭ
بەلگىسى، تاڭباسى – ايقىش تا ءبىلدىرىپ تۇر. بىزدىڭشە، بۇل ايقىش تاڭبانىڭ
ناقتى اتاۋى «تورتقارا» بولسا كەرەك. ەندى، الدىمەن وسى تورتقارا اتاۋى مەن
قارا ءسوزىنىڭ كەرەيلەرگە قاتىسى جونىندە ايتالىق.
قازاق شەجىرەلەرىنەن بىزدەر كوپتەگەن تايپالار وزدەرىنىڭ تاڭبالارىنا
قاتىستى اتالعاندارىن بىلەمىز. ماسەلەن، جاعالبايلى، بالتالى،
تەرىستاڭبالى، باعانالى، ىستى، شاپىراشتى، وشاقتى، اشامايلى، ەرگەنەكتى،
ويىق، تىلىك، شانىشقىلى، جالايىر (جالدى ايىر), ت.س.س. وسى سياقتى، قازىرگى
كىشى جۇزدەگى تايپانىڭ، نايمانداعى ماتايدىڭ ءبىر تارماعىنىڭ،
تەرىستاڭبالىداعى اقتوعىس تارماعىنداعى ءبىر اتاسىنىڭ تورتقارا اتاۋلارى
دا تاڭباسىنا سايكەس اتالعان بولسا كەرەك. قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ
شەجىرەسىندە ۇيسىندەگى بايدىبەكتىڭ نەمەرە قىزى دەگەن قىزايدى نايمان
اتالىق الىپ، ودان ەكى ۇلى تۋعاندا ءوزىنىڭ قايتىس بولعانى جونىندە ايتىلادى.
وسىدان كەيىن قىزايدى ءبىر كەرەي الىپ، الگى نايماننىڭ ەكى ۇلى ەر جەتكەندە
الگى كەرەيدى ءولتىرىپ تاستاعان ەكەن-مىس. مىنە، وسىدان، ياعني، كەرەيدەن قالعان
ءتورت ۇلدى كەيىن تورتقارا اتاپ كەتكەن ەكەن دەيدى بايجىگىتتىك شەجىرەشى
جەڭىسحان اتشابار. وسىمەن قاتار نايمان شەجىرەسىندە تورتقارا تارماعى
قازاق حاندىعىن قۇرىسقان ماتاي قاپتاعاي باتىردان دا تاراتىلادى. جانە دە
تورتقارا اتاۋىنا قاتىستى: «الىستان كورىنگەن ءتورت سالت اتتىنىڭ قاراسى
دەگەننەن قالعان» دەپ تە وتىرىكتى ايتا سالادى. انىعىندا، تورتقارا اتاۋىنىڭ
بۇل ءتورت ۇلعا دا، ءتورت سالت اتتىعا دا ەش قاتىسى جوق. بۇل اڭىزدار تورتقارا
رۋىنىڭ نايمان مەن كەرەيگە قاتىسىن عانا ءبىلدىرىپ تۇرعان شەجىرەلىك ميف
قانا. سوندىقتان دا، وسى كۇندەرگە دەيىن شەجىرەتانۋىشىلار كىشى جۇزدەگى
تورتقارا رۋىنىڭ شىعۋ تەگىن بىرەسە نايمانمەن، بىرەسە كەرەيمەن
بايلانىستىرادى. ال ەندى، بۇلاردىڭ قىزايدان تۋدى دەگەندەرى ۇيسىندەرگە دە
ەش قاتىسى جوق. قىزاي دەگەنىمىز ارابشا ايتىلعان حۋزاي، بىزدىڭشە قوساي،
ياعني، ەجەلگى قاڭلى-قىپشاق بولماق. قوساي دەگەنىمىز ەجەلدە ايعا تابىنعان
حالىقتىڭ اتى بولادى. قوساي دەپ انىعىندا ميفولوگيالىق قاسيەتتى قارا
بۇقانىڭ ەكى ءمۇيىزى ايتىلادى. ال ەندى، اي تاڭىرىندە بۇقانىڭ ۇرىعى بار دەگەن
ەرتەدە ۇعىم بولعان. سوندىقتان دا، ءبىزدىڭ بابالارىمىز سوناۋ اريلەردىڭ
زامانىندا تامعالىداعى تاستاردا اي ءتاڭىرى مەن قاسيەتتى سيىر انانىڭ
جىنىستىق قاتىناسقا ءتۇسىپ جاتقان كورىنىستى بەينەلەپ كەتكەن. وسىدان قاسيەتتى
قارا بۇقا، بىزدىڭشە وكىرەش (كىشى بۇقا، ەركەك بۇزاۋ) تۋعان ەكەن-مىس. بۇل اتاۋ
پارسى تىلىندەگى «ukar» (بۇقا) دەگەننەن قالعان. اريلىك «ۆەنديدادتاعى»:
«ۆزويديس، ۆوزنەسيس مەسياتس، تى، كوتورىي پوروجداەش بىكا!» دەگەن سوزدەر
قازاق جەرىندە قالعان تامعالىداعى تاستىڭ بەتىندە قاشالىپ سالىنعان
سۋرەتتىڭ ماعىناسىن ايتىپ تۇر. بۇل جەردە ءتاڭىردىڭ نۇرىنان جارالۋ ءميفىنىڭ
توركىنى جاتىر. الدىڭعىدا ايتقانىمىزداي، قازاق شەجىرەلەرىنىڭ كوپتەگەن
نۇسقالارىندا ماتريارحاتتىق بەلگىلەر بار.
ءبىز ايتىپ وتىرعان كەرەيدىڭ دە، تورتقارانىڭ دا ءتۇبى وسى قاڭلى-قىپشاق
بولادى. نايمانداعى اتاقتى شەجىرەشى، عۇلاما اتانعان عۇلام قادىر اقساقال
كەرەيدى بىلايشا تاراتۋشى ەدى. بەكارىستان مەيرامسوپى، ودان سارماناي
مەن شالمان، سارمانايدىڭ بايبىشەسىنەن اقجول، اقسوپى، ەكىنشى ايەلىنەن
قويانباي، جارعاق. اقجولدان ارعىن، اقسوپىدان نايمان. اقسوپى ءولىپ، ونىڭ
جەسىرىن قويانباي الادى. ودان كەرەي. قويانبايدىڭ بايبىشەساىنەن ۋاق.
وسىدان بىزدەر نايمان مەن كەرەيدىڭ سارمان دەگەن اتادان تاراپ
تۇرعاندارىن كورەمىز. الدىڭعىدا بىزدەر سارىمان دەگەننىڭ سارى قاڭلى
ەكەنىن ايتقان ەدىك. نايمانداردىڭ قاڭلى-نايمان، تورە-نايمان دەگەن
اتاۋلارى وسىدان بولعان. ال ەندى، شالمان دەگەنىمىز دە تورە ادام دەگەندى
بىلدىرەدى. «نايمان حاندىعىنىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمى» اتتى ەڭبەكتىڭ
اۆتورى باقىت ەجەنحان «شال» دەگەننىڭ حانزادا ەكەنىن ايتادى. شەجىرەدە
تەرىستاڭبالىنىڭ اتاسى دەگەن ەلاتا وسى شالماننىڭ نەمەرەسى رەتىندە
كورسەتىلگەن. ەلاتا دەگەن اتاۋ قىتاي دەرەكتەرىندەگى سير-قىپشاقتاردىڭ قاعان
اۋلەتى يليتۋ اتاۋىنان قالعان. بۇل يليتۋدىڭ ەندى ءبىر يلتەر دەگەن اتاۋىنا
قاتىستى نايمان شەجىرەسىندە ەلاتانىڭ باستاپقى اتى دەگەن ەلتاي ەسىمى پايدا
بولعان. يلتەر دەگەندەرى ەلتەرىس. ەكىنشى تۇرىك قاعاناتىن سير-قىپشاق
تونىكوك قۇرعاندا اشينا اۋلەتىنىڭ وكىلى قۇتلۇعقا لاقاب اتى رەتىندە وسى
اۋلەتتىڭ ەلتەرىس اتى بەرىلگەن. تەرىستاڭبالىنىڭ نوقتا اعاسى دەگەن اتاعى حان
اۋلەتى دەگەندى بىلدىرەدى. بۇل جونىندە تولىعىراق عالامتورداعى «شىڭعىس حان
جانە قىپشاقتار»، «بۇقا-تارحان تونىكوك» اتتى ماقالالارىمىزدان بىلە
جاتارسىزدار.
ال ەندى، كەرەيدىڭ اكەسى دەگەن شەجىرەلىك قويانباي، دالا اۋىز تاريحىنىڭ
دەرەك بەرۋىندەگى شەجىرەلىك تاسىلگە ساي ايتىلعان، كەرەيدىڭ ءتۇبىنىڭ قيات
ەكەنىن ءبىلدىرىپ تۇرعان سيمۆولدىق اتاۋ بولسا كەرەك. ياعني، قويان، حۋيان، قيان،
قيات. «شىڭعىس حان جانە قىپشاقتار» اتتى ماقالامىزدا بىزدەر راشيدەن
ايتقان قيان دەگەننىڭ انىعىندا اريلىك پاتشالار اۋلەتىن ءبىلدىرىپ تۇرعان
«كەيانيان» ەكەنىن ايتقان ەدىك. ياعني، پاتشالىق كاي اۋلەتى ورىسشا
«كەيانيدى» دەپ اتالسا، پارسىشا «كەيانيان» دەپ اتالعان. مىنە، وسى
كەيانيان دەگەن پارسى سوزىنەن قيان اتاۋى پايدا بولعانداي. ولاي دەپ
ايتۋىمىزدىڭ سەبەبى، قيان مەن نۇكۇز كەتتى دەگەن ميفولوگيالىق ەرگەنە قوڭ
ەجەلگى اريانام-ۆايدجنا، ياعني، يران جاقتاعى اري كەڭىستىگىنەن تابىلىپ
وتىر. اتاپ ايتقاندا، كايرات زاكيريانوۆ اعامىز بولجاعان ماۆرەنناحردان.
تاريحي دەرەكتەردەگى كايلار مەن قاڭلىنىڭ ءتۇبىنىڭ ءبىر ەكەنى انىق. قىتاي
دەرەكتەرىنەن بىزدەر ماۆرەنناحردىڭ قاڭلىلارلىڭ بايىرعى قونىسى ەكەنىن
بىلەمىز. وسمان يمپەرياسىن قۇرعاندار دا وسى سارى قاڭلى، كايلەر بولادى.
تۇرىك قاعاناتتارى قۇلاعاننان كەيىن حاندىق قۇرعان كەرەيلەر مەن نايماندار
دا وسى پاتشالىق كايلەردىڭ ۇرپاقتارى ەدى. (قيات-بەلگۋنۋت، قيات-بوگەنۋت).
ولاردىڭ زاماندارىندا تەگىندە حاندىق بولماسا، ەشكىم دە حاندىق تا قۇرا
الماعان، حان اتاعىن دا الا الماعان. ماسەلەن، بۇل جاعدايدى جاقسى بىلگەن
قىتاي يمپەراتورلارى نايماننىڭ حانىن مويىنداپ وعان «داۋاڭ»، كەرەي
حانىن مويىنداپ وعان «ۋاڭ» اتاقتارىن بەرسە، قياتقا كىرمە بورجىگىن قابىل
قاعان جونىندە «تسزا-تسزي» دەرەگىندە لي سين-چۋان: «يح ۆلادەتەل تاكجە
نەزاكوننو نازىۆالسيا پەرۆىم اۆگۋستەيشيم يمپەراتوروم-رودوناچالنيكوم»
دەپ جازادى. ياعني، بۇل جەردە تەگىندە حاندىق بولماعان قابىل قاعاننىڭ ءوزىن
ەڭ العاشقى حان دەپ زاڭسىز اتاپ العانى ايتىلىپ تۇر. نە بولماسا، «حان
اۋلەتىن زاڭسىز (نەگىزسىز) قۇردى» دەپ ايتىلىپ تۇر. مىنە، وسى سەبەپتەن قابىل
قاعان ءوزىنىڭ ۇلدارى بولا تۇرا ءوز تاعىن زاڭدى مۇراگەر تايچيۋت امبەگەيگە
بەرگەن. تايچيۋت-تايدزي+ۋت دەگەنىمىز قانىنان حانزادا، ياعني، پرينتس پو كروۆي،
تاق مۇراگەرى دەگەندى بىلدىرەدى. تايچيۋتتار بەسۋتتارمەن بىرگە بورجىگىنگە
سىڭگەن شاراقاي (شاراحاي لينحۋم، شارا كاي), ياعني، سارى كايلار بولادى.
«الاش» تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ تاپقان شەجىرەلىك دەرەكتەرىندە
نايماندار وسى پاتشالىق كاي اۋلەتىنەن تاراتىلىپ تۇر. نايمان اتاسى
بەلگىباي دەگەنىمىز قيات-بەلگۋنۋتتاردى ءبىلدىرىپ تۇر.
قازىرگى بىزدەردىڭ «ماڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» دەپ جۇرگەنىمىز انىعىندا
قيات-قىپشاقتاردىڭ شەجىرەسى بولادى. مۇحتار اۋەزوۆ قياتتاردى قيات-
قىپشاق دەسە، الكەي مارعۇلان اتامىز قوڭىرات-قيات دەگەن ەدى. كەڭەس
داۋىرىندەگى ايگىلى عالىم ءايتىم ابدراحمانوۆ «قازاقستان ەتنوتوپنيميكاسى»
اتتى زەرتتەۋ كىتابىندە قوڭىرات پەن قياتتىڭ ءبىر ۇعىم ەكەندەرىن ايتقان ەدى.
بۇلاردىڭ قازىرگى ماڭعول ەتنوسىنا ەش قاتىستارى جوق. شەجىرەدەگى:
«قويانبايدىڭ بابىشەسىنەن ۋاق» دەگەندەرى دە، ۋاقتىڭ ءتۇبىنىڭ قاڭلى-قيات
ەكەنىن ءبىلدىرىپ تۇر. ۋاق دەگەنىمىز قىتاي دەرەكتەرىندەگى وڭعىت. بۇل وڭعىت
دەگەنى ۋاڭعى، قاڭعى، ياعني، قاڭلى+ۋت بولماق. ۋاقتاردىڭ بايىرعى قونىسى دا
باتىس جاقتا بولعانىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەيدى. ال ەندى، شىڭعىس حاننىڭ ءوز
اۋلەتى قياتتاردان بولماعان سوڭ، ونىڭ يدەولوگتارى بورجىگىن اۋلەتىنىڭ اتاسى
بودانجاردى بۇل شەجىرەدە نۇردان جاراتىپ، ءتاڭىردىڭ ۇلىنا جاتقىزعان. ەگەر
دە، تەمۋدجين (تەمىرجان) حان اۋلەتى قياتتاردان بولسا، وندا، بۇل لاقابتىڭ
ەش كەرەگى جوق ەدى. بەلگىلى ماڭعولتانۋشى زاردىقان قيناياتۇلى ايتقانداي،
شىڭعىس حاننىڭ توعىزىنشى باباسى بودانجار ەسىك الدىنداعى باياۋت
ماعالىق، ياعني، بايۇلى مۇڭالدىق جىگىتتەن تۋعان سوڭ، ونىڭ شەشەسى، اسىل تەكتى
دۋبۋن باياننىڭ جەسىرى الان انا نۇردان جارالۋ لاقابىن تاراتقان. ويتكەنى،
نۇردان جارالدى دەگەندەردىڭ ءتاڭىر ۇلدارى، ياعني، حان بولاتىندارى بەلگىلى.
شىڭعىس حان حاندىق قۇرعاندا باتانى كەرەيلەردىڭ حانى توعۇرۇلدان العان
ەدى. كەرەي ەتنونيمى تۋرالى پىكىر ەڭ العاش راشيدەننىڭ ەڭبەگىندە كەزدەسەدى.
ول بىلاي دەپ جازادى: «كەرايت. راسسكازىۆايۋت، چتو ۆ درەۆنيە ۆرەمەنا بىل
ودين تسار; ون يمەل سەم سىنوۆەي، ۆسە وني (بىلي) سمۋگلىە. پو ەتوي پريچينە
يح نازىۆالي كەرايتامي». بۇل جەردە راشيدەن كەرايت دەگەندەردىڭ پاتشادان
تارايتىندارىن ايتىپ وتىر. (پاتشا اۋلەتى). ياعني، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا،
كەرايت دەگەننىڭ مونارحيالىق اۋلەت ەكەنى ايتىلىپ تۇر. ال ەندى «سمۋگلىي»
دەگەننىڭ بىزدىڭشە «قارا تورى» ەكەنى بەلگىلى. سوندا كەرەي، كەرەيت، كەرايت
دەگەندەگى «كەر» ءتۇبىرى كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ايتقانداي «قىر» دەگەندى ەمەس،
«قارا» دەگەندى بىلدىرسە كەرەك. قازاق تىلىندە «قارا» دەگەن ءسوز تەك قانا ءبىر
زاتتىڭ تۇسىنە قاتىستى عانا ايتىلمايدى. ماسەلەن، قارا شاڭىراق دەگەنىمىز،
بۇل شاڭىراقتىڭ قارا ءتۇستى ەكەنىن ايتىپ تۇرعان جوق. ۇلكەن ءۇيدى بىلدىرەدى.
ياعني، ەجەلگى، بايىرعى، اتام زاماننان كەلە جاتقان شاڭىراق دەگەن ماعىنادا.
وسىمەن قاتار قارا اسپان دەگەن ءسوز ماڭگى اسپان دەگەن ماعىنا بەرەدى. سوندا
بىزدەر تورتقارا دەگەن اتاۋدىڭ ءتورت ماڭگىلىك، ءتورت اقيقات، ءتورت نەگىز دەگەندى
ءبىلدىرىپ تۇرعانىن تۇسىنەمىز. بۇل جەردە دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشى دا، ياعني،
تورتكۇل دۇنيە دە، ءار نارسەنىڭ تۇپكى نەگىزى ءتورت دۇنيە – وت، سۋ، توپىراق، اۋا دا
ايتىلىپ تۇر. ياعني، بۇل تورتقارا اتاۋىنىڭ نەگىزىندە بىزدەردىڭ اتا-
بابالارىمىزدىڭ دۇنيەتانىمى جاتىر.
بۇل كوك ءتاڭىرىن بىلدىرەتىن تورتقارا تاڭبانى ءبىزدىڭ بابالارىمىز جىپكە
بايلاپ مويىندارىنا اسىنىپ، نە بولماسا، ماڭدايلارىنا بوياۋمەن سۋرەتىن
سالىپ قوياتىن بولعان. ياعني، ساقتام رەتىندە پايدالانعان. بۇنداي، ءتورت قاناتى
بىركەلكى ايقىش تاڭبالار قازبا جۇمىستارىندا التاي مەن دۋناي ارالىعىندا
ءجيى تابىلعان. جانە دە بىزدەر وسى قازبا جۇمىستارىنان تورتقارا تاڭبانىڭ
حريستيان ءدىنىنىڭ پايدا بولۋىنان نەشە عاسىر، مىڭجىلدىقتار بۇرىن
بولعانىن اڭعارامىز. قازىرگى ءدىن زەرتتەۋشىلەرى حريستيان ءدىنىنىڭ وسى
تەنگرياندىق دىننەن باستاۋ العانىن ايتىپ ءجۇر. ءتىپتى، يسانىڭ قۇداي
بولماعانى، بيبليانىڭ قۇدايدىڭ ءسوزى ەمەس ەكەنى دە ايتىلادى. حريستيان
دىنىنە قاتىستى بۇل جەردە مىنانى ايتىپ كەتكەندى ءجون كوردىك. قازاق
رۋشىلدارى نايماندار مەن كەرەيلەردىڭ ەرتەدە حريستيان ءدىنىن
ۇستانعاندارىن ايتىپ بەتتەرىنە باسادى. انىعىندا، نايماندار مەن
كەرەيلەر شىڭعىس حاننىڭ داۋىرىنە دەيىن نەستورياندىق باعىتقا ۇقسايتىن
ءدىندى ۇستانعان. بۇل ءدىن حريستيان دىنىندە «ەرەس»، ياعني، ءدىن بۇزارلىققا
سانالعان بولعان. ويتكەنى، نايماندار مەن كەرەيلەر ۇستانعان ءدىن حريستيان
ءدىنىنىڭ اتىن جامىلعان شىركەۋلەردىڭ قاعيداسىن بۇزىپ، ونى قۇدايعا
ساناماعان. ءبىر عانا تاڭىرگە سىيىنىپ، وزدەرىنىڭ اتا-بابالارىنان كەلە
جاتقان تەنگرياندىق ءدىندى جاڭا ءبىر قالىبىندا ۇستانعان. ال ەندى، ولاردىڭ
مويىندارىنا اسىنىپ جۇرگەن ايقىش، ياعني، تورتقارا تاڭبا يسانى شەگەلەدى
دەگەن باعاندى ەمەس، وزدەرىنىڭ قارا نانىم-سەنىمىنىڭ سيمۆولىن، ياعني، كوك
ءتاڭىرىنىڭ سيمۆولىن بىلدىرگەن بولعان. ولاردىڭ تاسقا قاشالىپ قالعان
تاڭبالارىنان بىزدەر ءتورت قاناتى بىركەلكى كەرەيدىڭ ايقىش تاڭباسىن
كورەمىز. سول زامانداردان بەرى ساقتالىپ كەلگەن نەستورياندىق كرەشتەن
بىزدەر ورتاسىندا كۇن بەينەلەنگەن، ءتورت قاناتى بىركەلكى كوك تاڭىرلىك
ايقىشتى كورەمىز. ولاردىڭ كرەشتەرىندە يسۋستىڭ اعاشقا شەگەلەنىپ تۇرعان
بەينەسى بولماعان. ۆ.ۆ.ءبارتولدتىڭ ايتقاندارىندا كوشپەندىلەر وزدەرىن
حريستياندار دەپ تە، نەستورياندار دەپ تە اتاماعان. نازارەي دەپ اتاعان.
نازارەي دەگەنىمىز تەولوگ مادام ە.پ. بلاۆاتسكايانىڭ ايتقانىندا «سۋ
بۇركۋشى» (نازار), نە بولماسا «نازارايوس» – بولىنگەندەر، ءوز بەتىمەن
جۇرگەندەر دەگەندى بىلدىرەدى. بلاۆاتسكايانىڭ ايتقانىندا شوقىندىرۋشى
يوان (كرەستيتەل يوان) نازارەي سەكتاسىنىڭ ادامى بولعان ەكەن. وسىدان
بىزدەر «نازارەي» دەگەندى «سۋ بۇركۋشى» (باقسى) دەپ تۇسىنەمىز. نازارەيلەر
ساۋەگەي، باقسى-بالگەرلەر بولعان. يسۋستىڭ ادامدى ءتىرىلتىپ، الاپەستى ەمدەپ
جىبەرگەنى، ونىڭ نازارەيلەردىڭ ەڭ مىقتىسى بولعانىن ءبىلدىرىپ تۇر. ونىڭ
تۋعان نازارەت قالاسى وسى نازارەيلەردىڭ اتىمەن اتالعان دەيدى. سكيف
ديونيسي مالىيدىڭ جازعان ساحابالار ەرەجەسىنىڭ نەگىزىنىڭ تەنگرياندىق
دىندە جاتقانى بەلگىلى. دەمەك، ەجەلگى نانىم-سەنىمدى ۇستانىپ، نازارەي
اتانىپ ءبىر تاڭىرگە سىيىنعان نايماندار مەن كەرەيلەر كوك ءتاڭىرىنىڭ
الدىندا ەشقانداي دا، كاپىرلىكتە، كۇپىرلىكتە بولماعان. ال ەندى، بۇل نازارەي
باعىتىنداعى دىندە بولماعان تايپالار ول زاماندا مانيحەيلىك، شاماندىق
دىندەردە بولىپ، ارۋاقتى قۇدايدان كۇشتى ساناپ، نەشە ءتۇرلى قۇدايشىقتارعا
سىيىنىپ، ناعىز كاپىر، كۇپىرشىلدى، نادان بولعان. وسى تۇرعىدان قاراعاندا،
كەيىن يسلام ءدىنىن قابىلداعان نايماندار مەن كەرەيلەر ەرتەدە دە، كەيىن دە
ءبىر تاڭىرگە ەش سەرىكتىك جاساپ كۇناحار بولعان ەمەس. بىزدىڭشە، نازارەي
دەگەنىمىز تەنگرياندىق ءدىننىڭ ەۆرەيشە اتاۋى. ال ەندى، يسۋستى ب.د 325 جىلى
ۆيزانتيا يمپەراتورى كونستانتين قۇدايعا ساناپ كوك تاڭىرىمەن قاتار قويدى.
بۇل شەشىمنىڭ تۇبىندە ساياسات جاتتى. يسۋس حريستوس ەشقاشان دا، ءوزىن
قۇدايمىن دەپ ايتپاعان. جالعىز اللاھقا تابىنعان ول ناعىز مۇسىلمان
بولعان. يسلام عۇلامالارىنىڭ ايتۋلارىنشا يسا پايعامبار، وعان اللاھتىڭ
سالەمى بولسىن، اللاھتىڭ ەڭ سۇيىكتى ەلشىلەرىنىڭ ءبىرى بولعان. وسى سياقتى، ءبىر
قۇدايعا سىيىنعان نايماندار مەن كەرەيلەردى كاپىر بولدى دەگەندەر،
مەكەنتەس مىرزاحمەت اعامىز ايتقانداي، «كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ
كۇشىمەن ماڭگۇرتتەنگەندەر». ولار، تەولوگيانى، تەوسوفيانى، يسلام ءدىنىن،
يسا پايعامباردىڭ ءومىر بايانىن بىلمەگەن، جوعارعى وقۋ ورىندارىندا
وقىماعان، اتەيزم پانىنەن دىندەردىڭ تاريحىن زەرتتەمەگەن قۋ كوكىرەك
ناداندار. ەندى كەرەيدىڭ شىققان تەگىنە كەلەلىك.
تاريح عالىمدارىنىڭ دوكتورى زاردىقان قيناياتۇلى مارقۇم: « قاڭلى مەن
كەرەيتتەر جاعراپيالىق ورنالاسۋى، ەتنوتەگى، كەلەشەك قازاق مەملەكەتىن
قۇرۋدا اتقارعان رولىنە قاراعاندا ەتەنە جاقىن حالىقتار بولۋى مۇمكىن.
جانە جەتىسۋ قاڭلىلارى وزدەرىن قاڭلىنىڭ بەس بالاسى، قارا قاڭلىنىڭ التى
بالاسىنان تاراتادى. ەگەر «كەرەيت» اتاۋىنىڭ تەگى «كەرى»، «باران» – دا جاتسا،
كەرەيتتەردىڭ ءتۇبى نەگە قارا قاڭلىدا جاتپاسقا!» دەگەن ەدى. ياعني، بۇل كىسى دە،
كەرەي اتاۋىنىڭ «قارا» دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇرعانىن ايتادى. ال ەندى، قىتاي
دەرەكتەرىنە سۇيەنگەن ا.ش. قادىرباەۆ بولسا: «كەرەيتتەر قاڭلىلاردىڭ
اتالارى بولعان. باتىستاعىلار قاڭلى، شىعىستاعىلار كەرەيت اتانعان» دەيدى.
وسىعان قوسارىمىز: قاڭلىنىڭ ەسكى تاڭباسىندا التى شۋاقتى كۇننىڭ استىندا
كەرەيدىڭ ايقىش تاڭباسى كورسەتىلگەن ەكەن. بىزدىڭشە، قازىرگى كەرەيت، كەرەي،
شىمىر اتاۋلارى ەجەلگى دۇنيە تاريحىندا حۋرريت، حورەي، شۋمەر اتالىپ
جۇرگەندەي. «بيبليادا» حورەي اتاۋى ءبىر-ەكى جەردە اتالادى. وندا: «ي
حورەەۆ، ۆ گورە يح سەيرە، دو ەل-فارانا» دەپ ايتىلعان ەكەن. (بىت. 14:6). جانە
دە بۇل قاسيەتتى كىتاپتا «حەتتەيانى»، ياعني، تاريحي دەرەكتەردە «حەتتى» دەپ
تاڭبالانعان دا ءبىر حالىق اتالادى. بۇلار قازىرگى كىشى جۇزدەگى كەتەلەردىڭ
بابالارى بولسا كەرەك. زەرتتەۋشى ل.مەيەردىڭ دەرەكتەرىنەن بىزدەر بۇل
كەتەلەردىڭ دە ءبىر تاڭباسىنىڭ ايقىش ەكەنىن كورەمىز. ال ەندى، سوناۋ
شۋمەرلەردىڭ زامانىنان كەيىن مەسوپوتاميادا ميتان پاتشالىعىن قۇرعان
حورەي-حۋرريتتاردان قالعان قابىرعاداعى ەجەلگى سۋرەتتەردەن بىزدەر
شەڭبەردىڭ ىشىندە تۇرعان وسى تورتقارا تاڭباسىن كورەمىز. ياعني، بۇل جەردە
قازاقتىڭ شاڭىراعىنىڭ بەينەسى ناقتى كورسەتىلگەن. وسى تاڭبانىڭ استىندا
تۇرعان ءدىني قىزمەتكەردىڭ سۋرەتىنەن، ونىڭ وڭ قولىن الدىعا سوزىپ، قازىرگى
حريستياندار سياقتى بىرەۋدى شوقىندىرىپ تۇرعانى ءبىلىنىپ تۇر. وسىدان بىزدەر
ايقىشتىڭ دا، شوقىنۋ ءرامىزىنىڭ دە حريستيان دىنىنەن نەشە مىڭ جىلدار
بۇرىن پايدا بولعانىن تۇسىنەمىز. شوقىنۋ دا ساقتامدىق سالت-جورالىنىڭ ءبىر
ءتۇرى بولادى. بىزدەردىڭ بالا كەزىمىزدە اتا-اجەلەرىمىزدىڭ بىرەۋدى
ۇشىقتاعىندا اۋىزعا سۋ الىپ بۇركەتىنىن كىم كورمەدى؟ سۋمەن بۇركۋ
الاستاۋدىڭ ءبىر ءتۇرى بولادى. شوقىنۋ مەن سۋمەن الاستاۋ جونىندە
ە.پ.بلاۆاتسكايا: «كرەششەنيە ياۆلياەتسيا ودنيم يز درەۆنەيشيح ريتۋالوۆ ي
پراكتيكوۆالاس ۆسەمي نارودامي ۆ سۆويح ميستەرياح ۆ ۆيدە سۆياششەننىح
وبليۆاني» دەيدى. راشيدەن كەرەيلەر جونىندە جازعاندا: «كەرەيتتەر
قايسانىڭ حاق جولىن ۇستاندى، ءدىنىن كۇتتى» دەگەن ەكەن. بۇل جەردە حريستيان
ءدىنىن ۇستاندى دەگەن ءسوز جوق. ال ەندى، «قايسانىڭ حاق جولى» دەگەندە،
كوپتەگەن قۇپيانى بىلگەن، سونىڭ ءۇشى ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن راشيدەن، ونىڭ
نازارەيلىك، ياعني، تەنگرياندىق جولىن ايتقان بولسا كەرەك. «ءدىنىن كۇتتى»
دەگەنى، ساقتادى دەگەن ماعانادا ايتىلعانداي. تەوسوفيا تۇرعىسىندا قالام
تارتىپ جۇرگەن مادام بلاۆاتسكايا، «قايسانىڭ حاق جولىنىڭ» ونىڭ اقىرعى
ساقاباسى ولگەندە تاۋسىلعانىن ايتادى. ال ەندى، يسلام ءدىنىنىڭ عۇلامالارى
بولسا، قايسانىڭ حاق جولىن ۇستاعانداردىڭ ناعىز مۇسىلماندار ەكەندەرىن
ايتادى.
تاريحتا بۇل حورەيلەردىڭ ارابتار دا، ەۆرەيلەر دە ەمەس ەكەندەرى ايتىلعان.
تەك قانا كوشپەندىلەر بولعاندارى انىق. عالىمدار ولاردىڭ بەت-الپەتتەرىن
«جەرورتاتەڭىزدىك ناسىلگە» جاتقىزادى. (سرەديزەمنومورسكايا راسا). بۇل
ناسىلگە ساقتار مەن قىپشاقتاردىڭ دا جاتاتىندارى عىلىمدا بەلگىلى. ەجەلگى
كوشپەندى اريلەر، ياعني، تۋراندىقتار دا، وسى ناسىلگە جاتادى. بۇلار ەكى وزەن
ارالىعىنا قوساياقتى سوعىس اربالارىمەن كەلىپ، سول زامانداعى ەڭ كۇشتى سوعىس
قۇرالدارىنا يە بولعاندىقتارىنان جەرگىلىكتى حالىقتى جاۋلاپ الىپ
وزدەرىنىڭ ميتان پاتشالىعىن قۇرادى. ايگىلى نەفەرتيتي حانىم وسى
ميتانداردان ەدى. جەرگىلىكتى حالىق ول زاماندا بۇل سوعىس اربالارىن
بىلمەگەن ەدى. ال ەندى، سوعىس اربالارى ەرتەدەگى اريلەردە بولعان.
اريلەردىڭ سوعىس اربالارىنا مىنگەن زاماندارى تاريحتا «قاھارماندىق
عاسىر» دەپ اتالادى. قاڭلى دەگەنىمىزدىڭ اربالى دەگەندى بىلدىرەتىنى بەلگىلى.
وسىمەن قاتار قىتاي دەرەكتەرىندەگى «يۋيليبەيلي»، ورىس دەرەكتەرىندەگى
«پولوۆتسى وريۋپليۋەۆە» دەگەندەرى «اربالى قىپشاق» دەگەندى بىلدىرەدى.
وسىدان دا، بىزدەر كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر ايتقانداي ەجەلگى قاڭلى مەن
قىپشاقتىڭ ءبىر ماسسيۆ ەكەندەرىن تۇسىنەمىز. ابىلعازىنىڭ ايتقانىندا،
اربانى ويلاپ تاپقاندار قاڭلىلار بولادى. ال ەندى، قازاق جەرىندەگى
قاڭلىلاردىڭ بايىرعى مەكەنى بولعان تامعالىداعى پەتروگليفتەردەن بىزدەر
قولا داۋىرىندە سالىنعان اريلەردىڭ قوساياقتى اربالارىن كورەمىز. جانە دە،
ورتالىق قازاقستانداعى ساتان قورعانىنان دا، قوساياقتى سوعىس اربالارى
تابىلعان. سوندىقتان دا، قاڭلىلار تەك ءتورت اياقتى اربانى عانا ويلاپ تاپقان
دەگەندەرى قاتە تۇجىرىم. كوشپەندىلەر قاڭلى زامانىندا قوساياقتى
اربالارعا رەكونسترۋكتسيا جاساپ، كوشىپ-قونۋ كولىكتەرىنە اينالدىرعان.
زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىر توبى بۇل حۋرريت-حورەيلەردىڭ يران قىرىنان
كەلگەندەرىن ايتسا، ەندى ءبىر توبى قاۆكاز تاۋلارىنان كەلگەندەرىن ايتادى.
كاۆكاز تاۋىنىڭ مىسىرلىق اتاۋى حابيرۋ ەدى. (كاۆي؟). كاۆكاز، ياعني، كاپ
تاۋىنىڭ باستاپقى اتاۋى كاۆي+كاز بولسا كەرەك. ەجەلگى اريلىك اۆەستادا كاۆي
ءسوزىنىڭ ەكى ماعىناسى ايتىلادى. ەرتە اۆەستادا بۇل ءسوز ابىز-اقىن دەگەندى
بىلدىرسە، كەيىنگى اۆەستادا پاتشا دەگەندى بىلدىرەدى. سوندا، كاۆي-كاز دەگەنىمىز
ابىز-اقىن، نە بولماسا، پاتشالار تاۋى دەگەندى بىلدىرمەك. بۇل جەردەگى «كاز»
ءسوزى – تىك، شىڭ دەگەن ماعىنادا ايتىلعان ەجەلگى تۇرىك ءسوزى بولسا كەرەك.
ماسەلەن، قازاقتا «قاز تۇردى» دەگەن ءسوز بار، ياعني، ءوز بەتىمەن، تىك تۇردى
دەگەن ماعىنادا ايتىلادى. كاۆي دەگەن سوزدەن قازاقتا قابي ەسىمى قالعان. بۇل
جەردە كوك ءتاڭىرىنىڭ ءسوزىن ساناعا قابىلداۋ دەگەن ۇعىم جاتىر. جوعارعى كاي
دەگەن ەتنونيم وسى كاۆي اتاۋىنىڭ ءبىر فونەتيكالىق نۇسقاسى بولادى. وسىدان
جارتىلاي ميفولوگيالىق، پاتشالىق كاي اۋلەتىنىڭ اتاۋى پايدا بولعان. بۇل
اۋلەتتىڭ باستى اتاسى كاي كوبااد ارعىقازاق ميفولوگياسىندا كەيقۋات اتانىپ
قالعان. ورىستاردىڭ بىزدەردى كەزىندە «كاي+ساك» دەپ اتاعاندارى – كاي، قاڭلى،
كاۆي ساقتارى دەگەندى بىلدىرەدى. دەمەك، قايساق دەگەنىمىز كەزىندە گەرودوت
ايتقان «تسارسكيە سكيفى»، ياعني، حان ساقتارى بولادى. قىتايداعى قانداس
تاريحشىمىز كەرەي نىعمەت مىڭجان «تسارسكيە سكيفى» دەگەندى «حان اۋلەتى
ءداۋىرى» دەگەن ەدى. قىپشاق اتاۋى وسى كاۆيگە قاتىستى كاۆي+ساق دەگەننەن
قالعان. وسىنىڭ دالەلى رەتىندە بىزدەر قازىرگى قىپشاقتاردىڭ شەجىرەسىندەگى
ولاردىڭ باستى اتاسىنىڭ ءبىرىنىڭ كوبەقالىپ اتالعانىن كەلتىرەمىز. بۇل
جەردەگى «كوبە» دەگەنى كاۆي اتاۋىنىڭ قازاقشالانىپ ايتىلعانى دا، «قالىپ»
دەگەنى – بولمىس دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇر. ياعني، بولمىسى كاۆي-ابىز، كاۆي-پاتشا
دەگەن ماعىنادا. بەلگىلى كوشپەندىتانۋشى، تۇركىتانۋشى عالىم س.كلياشتورنىي
قىپشاقتاردىڭ «كىپچاك كوۆى» دەگەن اتاۋىن دا كەلتىرگەن ەدى. (كاۆي-قىپشاق).
بيبليادا حورەي، حۋرريت (كەرەيت) دەگەن ەتنونيمدەرمەن بىرگە سەير
حەررەيانين دەگەننەن تۋعان جەتى ۇلى تۋرالى دا ايتىلادى. بۇلار، جوعارىداعى
راشيدەن ايتقان پاتشالىق جەتى ۇلدى ەسكە سالىپ تۇر. بۇل جەردەگى
«حەررەيانين» دەگەندى «حەررەيسكي» دەپ تە ايتۋعا بولادى. بيبليادا
حورەيلەردى وسى سەير حەررەيانيننىڭ ۇرپاقتارى دەپ ايتادى. راشيدەن ايتقان
كەرەي شەجىرەسىندە بولسا، كۇللى كەرەي دە پاتشالىق جەتى ۇلدان تاراعان.
حۋرريتتەر قۇرعان ميتان پاتشالارىنىڭ ەسىمدەرى يندويراندىقتاردىڭ، ياعني،
يندواريلەردىڭ ەسىمدەرى بولعان. ولار وزدەرىن «حايەر» دەپ اتاعان. وسى
حايەر اتاۋى مەن پاتشالىق كاي اۋلەتىنىڭ اتاۋىنىڭ ۇندەس ەكەندەرىن ايتپاسا
دا تۇسىنىكتى. قيات ەتنويمىنىڭ باستاپقى نۇسقاسى كاي+ۋت بولسا كەرەك. بۇل
جەردەگى «ۋت» جالعاۋى وت، وشاق، اۋلەت دەگەن ماعىنادا. سوندا كاي+ۋت
دەگەنىمىز كاي اۋلەتى بولادى. ماسەلەن ولحون+ۋت – ولحون اۋلەتى، تايچي+ۋت –
تايشى اۋلەتى. قىپشاق حاندار اۋلەتىنىڭ ۇران دەگەن رۋىنان شىققاندارى
بەلگىلى. مىنە، وسى ۇرانداردى كاي+ۇران دەپ تە ايتادى. ياعني، كاي اۋلەتىنىڭ
ۇران رۋى دەگەن ءسوز. تىلەۋبەردى ابەناي «ۇرىڭقاي» دەگەندى ۇرانقاي دەپ
دۇرىس اۋدارعان. بۇلار وتە تەكتى حالىق بولعان. شىڭعىس حاننىڭ ەڭ مىقتى
نوياندارىنىڭ ءبىرى سۇبەدەي ءباھادۇر وسى ۇرانقايلاردان ەدى. كەزىندە
وزدەرىنىڭ قانداستارى قىپشاقتاردى الا الماي جاتقان سۇبەدەي ولارعا ەلشى
جىبەرىپ: «بىزدەر ءبىر اتانىڭ بالاسىمىز. ال اناۋ الاندار بىزدەردەن بولەك.
سولاردى بىزدەرگە جەكە قالدىرىڭدار» دەگەن ەدى. ياعني، بۇل جەردە سۇبەدەي
ماڭعول مەن قىپشاقتىڭ ءبىر تۇرىك ەكەندەرىن ايتىپ تۇرعان جوق، ۇرانقاي، ياعني،
قاي ۇران مەن قىپشاقتىڭ ءبىر ەكەنىن ايتىپ تۇر. ال ەندى، الان دەگەندەرىنىڭ
ساقتاردان ارۋاعى بولەك سارماتتار ەكەندەرى بەلگىلى.
يسلام ءدىنىنىڭ قاعيداسى بويىنشا، يسانى اللاھ تاعالا باعانعا شەگەلەۋدەن
امان الىپ قالعان. ياعني، وعان باسقا ادامدى ۇقساتىپ ۇستاتىپ بەرگەن. سول
ادام يسانىڭ ورنىنا ازاپ شەگىپ ولگەن. نايمان شەجىرەشىسى عۇلام قادىر
اللاھ تاعالانىڭ يساعا ونى ساتقان يۋدانى ۇقساتىپ جىبەرگەن دەگەن ەكەن. بۇل
دەرەكتى عۇلام قادىر اقساقال ۆارناۆانىڭ «ىنجىلىنەن» بىلسە كەرەك. يۋدانىڭ
ورنىنا پونتي پيلات تۇرمەدەگى ءبىر كىسى ءولتىرۋشىنى بايتەرەكە اسىپ قويعان
دەيدى. ال ەندى، حريستيان ءدىنىنىڭ ۋاعىزداۋشىسى، اتاقتى يرينەي، يسانىڭ
ورنىنا جان تاپسىرعان سول باسقا ادامنىڭ اتى-ءجونىنىڭ سيمون كيريسكي
بولعانىن ەكىنشى عاسىردا جازىپ كەتىپتى. (يرينەي. 1.23.). بۇل «كيريسكي»
دەگەن اتى-جوندە ەكى «ي» ءارپى بولعانىنا قاراعاندا انىعى – «كيرەيسكي»،
ياعني، «حورەيسكي» بولسا كەرەك. حريستيان ءدىنىنىڭ ەجەلگى حورەيدىڭ، ياعني،
كەرەيدىڭ تورتقارا تاڭباسىن العانىنىڭ سەبەبى وسىدان بولار. ەجەلگى
ريمدىكتەردىڭ جازالايتىن اعاشتارى ەشقاشان دا ايقىش بولماعان، ت-ارپىنە
ۇقساس بولعان. ياعني، حريستيانداردىڭ كرەشىنىڭ باعاندى بىلدىرەتىنى جالعان
اڭگىمە. وسىدان بىزدەر حريستيان دىنىنە تورتقارا تاڭبانىڭ حورەيلەردەن،
ياعني، وسى كۇنگە دەيىن وسى تاڭباعا يە بولىپ وتىرعان كەرەيلەردەن كەلگەن دەپ
بولجاي الامىز. بىزدىڭشە، سيمون كيريسكي دەگەندەرى اڭىزدا ايتىلعانداي،
يسا پايعامباردىڭ ورنىنا ءوز ەركىمەن جان تاپسىرعان ادام بولسا كەرەك. يسا
پايعامبار ساحابالارىنان: «كىم مەنىڭ بەت-الپەتىمدى العىسى كەلەدى؟» دەپ
سۇراعاندا ءبىر جاس جىگىت الدىعا شىققان دەيدى.
ەرتەدەگى شۋمەرلەر قۇدايدى ەا دەپ اتاعان ەكەن. «ءتىل ۇشىنداعى تاريح»
اتتى كىتاپتىڭ اۆتورى بايبوتا قوشىم-نوعاي وسى ەا قۇدايدىڭ اتىنان
ەۆرەيدىڭ يەگوۆا، ياعني، ياحۆە قۇدايىنىڭ اتى، جانە دە قازاقتا قۇدايدى
بىلدىرەتىن يە ءسوزى پايدا بولعان دەيدى. مىسالى، و جاراتقان يەم!
قازاقتاردىڭ ءتاڭىر يە دەگەندەرى كۇن قۇداي دەگەندى بىلدىرسە كەرەك. قازىرگى
تاڭدا كوپتەگەن عالىمدار شۋمەرلىك اڭىز-ءاپسانالارىنىڭ «تاۋراتقا» نەگىز
بولعانىن ايتادى. ەڭ باستىسى، توپان سۋعا قاتىستى بيبلەيلىك اڭىزدىڭ توركىنى
شۋمەرلىك گيلگامەش ەپوسىندا جاتىر. وسىمەن قاتار اۆەستالىق يەمگە دە
قۇداي ايان بەرىپ توپان سۋدان ساقتاندىرعان. وسىدان بىزدەر شۋمەر
داستاندارىمەن ءدىني كىتاپتاردان توپان سۋدان ساقتانعان ءۇش كەيىپكەردى
بىلەمىز. گيلگامەش ەپوسىنداعى ۋتناپيشتي مەن نۇح پايعامبار توپان سۋدان
كەمە جاساپ ساقتانسا، يەم پايعامبار ساماننان دۇرىس ءۇشبۇرىش ءپىشىندى ءۇي
تۇرعىزىپ، سونىڭ ىشىنە تىعىلىپ ساقتانعان. دۇرىس ءۇشبۇرىش ايەل انانىڭ
جاتىرىن بىلدىرەتىن بولعاندىقتان، وسىنداي تاڭبانى يۋ.زۋەۆ، قارجاۋباي
سارتقوجا سياقتى عالىمدار «سيمۆول جەنسكوگو ناچالا» دەپ اتاعان. يەم
سالعان ءۇيدىڭ اتى ۆارا بولعان، ياعني، ۆاراحانا. ابدەن قالىپتاسقان ءپىشىنى
دۇرىس ءۇشبۇرىشتى بولىپ كەلگەن، مىرزاشولگە قاراعان جالعىز قاقپاسى بار
فەرعانا اڭعارى وسى ۆاراحانا بولادى. ەسكى اتاۋى يارگانا. ياعني، قيات-
قىپشاقتىڭ وتانى ەرگەنە قوڭ دا وسى بولادى. اۆەستادا يەمنىڭ ۆارا ءۇيىنىڭ
ىشىنە سۋ تارتقانى ايتىلادى. بۇل سۋ فەرعانا اڭعارىنىڭ ورتاسىندا اعىپ
جاتقان سىرداريا وزەنى بولماق. ەرگەنە دەگەنىمىز تاجىك تىلىندەگى فەرعانانىڭ
ەسكى اتاۋى يارگانا – تاۋ شاتقالىنداعى اڭعار بولسا، قوڭ دەگەنىمىز سەرىكبول
قوندىباي ايتقان كوڭع، قاڭع، ياعني، اۆەستاداعى قانگحا قامالى. دەمەك، ەرگەنە
قوڭ دەگەنىمىز تاۋ شاتقالىنداعى قامال دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇر. وسىندا كەتكەن
«قيان (كەيانيان) مەن نۇكىز بەكىندى» دەگەندەرى، وسى قامالدى ايتقاندارى
ەدى. بۇل قامال ەجەلدە ۆارا ۇيىنەن كەيىن كوشپەندى اريلەردىڭ، ياعني،
تۋرانداردىڭ مەكەنىنە اينالعانداي. كانگحا دەگەننىڭ قاڭلى ەكەنىن كوپتەگەن
عالىمدار ايتقان ەدى. مىنە، سوندىقتان دا، وسى ەرگەنە قوڭنان شىققان ۇلىستى
ەرتەدە قوڭىرات، ياعني، كانگ+ارات – قاڭلى حالقى دەپ اتاعان. «قازاق
تايپالارىنىڭ تاريحى» اتتى كىتاپتىڭ اۆتورى سايداققوجا ءدۇسىپۇلى
قوڭىراتتاردىڭ ءبىر بولىگىنىڭ 1006-ءشى جىلى فەرعاناعا كەلىپ
قونىستانعاندارىن ايتادى. دەمەك، ولار وزدەرىنىڭ شىققان جەرى، تاريحي
وتاندارىنا قايتىپ كەلگەن. قوڭىرات ەلىنىڭ «الپامىس» جىرىنداعى قاسيەتتى
مەكەنى جيدەلى-بايسىننىڭ دا وسى ماڭدا ەكەنى بەلگىلى. جانە دە، «الپامىس»
جىرىنداعى: «قاراقان تاۋدا قامالىم» دەگەن سوزدەر «قارا قانگ»، «قارا
قانگقا»، ەجەلگى كانگحا قامالى دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇرعانداي. كانگحا قامالىن
ۆارا-كانگحا دەپ تە اتاعان. مىنە، وسى ۆارا-كانگحا دەگەن اتاۋدان فەرعانا
اتاۋىنىڭ پايدا بولۋى دا مۇمكىن. ارينە، بۇل جىردا قازىرگى قوڭىرات
تايپاسى عانا ايتىلىپ تۇرعان جوق، قوڭىرات ۇلىسى، ياعني، قاڭلى-قىپشاق،
قازاق ەلى ايتىلىپ تۇر. ەرگەنە قوڭدى التاي تاۋلارىنان ىزدەپ جۇرگەندەر
اداسقاندار. اڭىزدا قيان مەن نۇكۇزدىڭ ارحاردىڭ ىزىمەن كەتكەندەرى
ايتىلادى. ارحار جانۋارى تامعالى تاستاردا كورسەتىلگەندەي، كۇن ءتاڭىرىنىڭ
ءبىر سيمۆولى بولادى. دەمەك، قيان مەن نۇكۇز كۇننىڭ ارتىنان، ياعني،
شىعىستان باتىسقا كەتكەن. فەرعانا اڭعارىنىڭ قىتاي دەرەكتەرىندە «باتىس
ءوڭىرى» دەپ اتالاتىنى بەلگىلى. ال ەندى، حورەيلەر مەسوپوتامياعا ەرگەنە
قوڭنان كەيىن باردى ما، الدە، ول جاقتان قايتقاندا بەكىندى مە، ول جاعى ءالى
جەتە زەرتتەلگەن جوق. ويتكەنى، ەرگەنە قوڭ وقيعاسىنىڭ قاي زاماندا بولعانىن
ءبىر اللاھ قانا بىلەدى. راشيدەن وزىنەن ەكى مىڭ جىل بۇرىنعى زاماندى
ايتادى. ال ەندى، ۆارا ءۇيى وسىدان وتىز مىڭ جىل بۇرىن سالىنۋى مۇمكىن.
ەرگەنە قوڭنىڭ باستى نۇسقاسىنداعى قايان مەن توعىز دا، يەم سياقتى بۇل
اڭعارعا ادامنىڭ، جان-جانۋاردىڭ ۇرىقتارىن اكەتكەن. بىزدىڭشە، ەرگەنە قوڭ
وقيعاسى اۆەستالىق يەمنىڭ وقيعاسىنان پلاگيات قانا. بۇل ەرگەنە قوڭنىڭ دا،
اۆەستالىق يەمنىڭ دە، قازىرگى ماڭعول اتاۋلىعا ەش قاتىسى جوق. الاي دا،
ەرگەنە قوڭنىڭ ەستەلىگى رەتىندە قالعان قازاقتىڭ تۇمار تاڭباسى مەن مىسىر
پيراميدالارىنىڭ اراسىندا بايلانىس بار سىڭايلى. نەگىزىندە، بۇل تۇمار
تاڭبا مىسىردىڭ قاسيەتتى قارا بۇقاسىنىڭ ماڭدايىنداعى دۇرىس
ءۇشبۇرىشتى اقتاڭلاعىنىڭ دا ءپىشىنىن بىلدىرەدى. ءبىر بۇرىشى تومەن قاراپ
تۇرعان بۇل ءۇش بۇرىش اقتاڭلاقتا «قاسيەتتى سيىر انانىڭ ۇلى» دەگەن ۇعىم
بار. تاناكوكتىڭ جەكە تاڭباسى دا وسىنداي ەدى.
ءبىزدىڭ بابالارىمىز سوناۋ شۋمەر زاماندارىنان بەرى ەا قۇدايدىڭ اتىن
وسى كۇنگە دەيىن الىپ كەلگەندە، سول زامانداعى ەلدىڭ حورەي اتاۋى دا
حالىقتىڭ جادىندا ۇمىتىلماعانداي. ەگەر دە بىزدەر ەجەلگى حۋرريت-
حورەيلەردەن بۇگىنگى كەرەيدىڭ تاڭباسى مەن قازاقتىڭ شاڭىراعىنىڭ بەينەسىن
كورىپ ءبىر-بىرىمەن بايلانىستارى بار ەكەنىن ايتساق، ارحەولوگيالىق قازبا
جۇمىستارى ەڭ العاشقى وركەنيەت يەلەرى بولعان شۋمەرلەر مەن ورتا ازيالىق
اريلەردىڭ دە ءبىر-بىرىمەن بايلانىستارى بولعاندارىن دالەلدەپ وتىر. جانە
دە، ەجەلگى شۋمەر تىلىندە قىپشاق ءتىلىنىڭ ەلەمەنتتەرى بار. ماسەلەن، اكە
دەگەندى ولار ادا دەپ ايتسا، ءۇش دەگەندى ۋش، شوپان دەگەنى شۋبا دەپ ايتقان
ەكەن. جانە دە، بارەلەفتەردەن كورەتىنىمىزدەي ولاردىڭ قوس اياقتى ارباعا
جەككەن اتتارى اراب تۇقىمى ەمەس. ولار ورتا ازيادان ول جاققا ارباعا
بەيىمدەلگەن ءوز اتتارىمەن كەلگەندەي. قازاقتا بۇنداي اتتاردى «جىلانباس»
دەپ اتايدى. ارباعا جەگىلىپ الامانعا شاباتىن بولعان سوڭ، ولاردىڭ باسى مەن
موينى الدىعا ۇمتىلىپ تۇرادى. مىنە، حۋرريتەردە وسىنداي اتتارى بولعان.
قۇلاقتارى اراب تۇقىمىندىكىندەي ەسەك قۇلاق ەمەس. وسىمەن قاتار ءبىزدىڭ
پايعامبارىمىز مۇحاممەد س.ع.س-نىڭ تايپاسى قورايىشتىڭ دا اتاۋىنىڭ
ءتۇبىرى حورەيگە ۇقساس قوراي، كۋرەي بولىپ تۇر. يسلام تاريحىن جەتە زەرتتەگەن
بەدەلدى عالىم انري ماسسە ءوزىنىڭ «يسلام» اتتى كىتابىندە: «سەميا
مۋحاممەدا پرينادلەجالا ك اريستوكراتي مەككي، ك پلەمەني كۋرەيش،
دەليۆشەمۋسيا نا دەسيات رودوۆ. پرويسحوجدەنيە ەتوگو پلەمەني سوۆەرشەننو
نەيزۆەستنو» دەگەن ەكەن. كوشپەندىلەرگە جاتقان قورايىشتاردىڭ ارابتار
ەمەس ەكەندەرىن كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر ايتادى. وسىلاردىڭ قۇرامىندا
پايعامبارىمىز مۇحاممەد س.ع.س شىققان «بانۋ كالب» رۋى بار. بۇل ءسوز «يت
ۇلدارى»، ياعني، «يت ەلى» دەگەندى بىلدىرەدى. ال ەندى، قازىرگى قازاق اراسىنداعى
كەرەيدىڭ قۇرامىندا دا وسى يت ەلى تارماعى بار. وسى يتەلى دە، قورايىش تا
ەجەلگى حۋزاا (حۋزاع) تايپاسىنىڭ قۇرامىندا بولعان سوڭ، ورىس شوۆينيستەرى
قازاقتاردى «كالبيتى» دەپ اتاعان. ياعني، پايعامبارىمىز مۇحاممەد س.ع.س.-
نىڭ اتا تەگى بانۋ كالب رۋىنا قاتىستى «قالبالىقتار»، «يتەلىلەر» دەگەندەرى
ەدى. ورىس زەرتتەۋشىلەرى قازاقتىڭ ءتۇبىنىڭ ساقتار ەكەندەرىن جاقسى بىلگەن،
سوندىقتان دا بىزدەردى جوعارىدا ايتىلعانداي كاي+ساك دەپ اتاعان. ال ەندى،
ساق دەگەنىمىز پارسى تىلىندەگى ساعا، ياعني، يت بولادى. يت جانۋارى ەجەلگى
اريلەردە اۋليە سانالعان. اريلەردىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى ساقتار بولادى.
ولاردىڭ ۇرپاقتارى قازاقتار يت جانۋارىن جەتى قازىناعا ساناپ، وسى كۇنگە
دەيىن اريلەر «وستروموردايا وحوتنيچيا سوباكا دۋجاكا» دەپ اتاعان تازى ءيتتى
ءۇيدىڭ ىشىندە جاستىققا جاتقىزىپ قويادى. تازى اتاۋى وسى اريلىك دۋجاكا
اتاۋىنان رەكونسترۋكتسياعا تۇسكەن. (دۋجا-تازى). اريلەر تازى يتپەن بىرگە ءبىر
داستارقان باسىندا تاماق ىشەتىن بولعان.
عالىمداردىڭ ءبىر بولىگى كەرەي مەن نايماندى ماڭعول حالقىنا
جاتقىزاتىنى بەلگىلى. جانە دە، كەرەيلەردىڭ بەت-الپەتىن مونگولويدتىق دەپ
ايتادى. انىعىندا، كەرەيلەردىڭ انتروپولوگياسى «تۇركىلەنگەن اريلىك تيپ»
بولادى. ياعني، مونگولويدتىق بەت-الپەتتى عۇن-تۇرىكتەرمەن سۇيەك-شاتىس
بولعاندىقتان وزدەرىنىڭ ەۆروپەويدتىك، اريلىك بەت-الپەتتەرىن جارتىلاي
جوعالتقاندار. دوكتور زاردىقان قيناياتۇلى تاريحي دەرەكتەردىڭ نەگىزىندە
نايمانداردىڭ دا بەت-الپەتتەرىنىڭ ەجەلدە ەۆروپەويدتىق بولعاندارىن
ايتقان ەدى. (اقسارى اريلىك تيپ). بىزدەردىڭ زەرتتەۋلەرىمىزدە شىڭعىس حاننىڭ
ماڭعولدارى دەگەندەردىڭ تەك قانا قيات-بورجىگىن اۋلەتى ەكەندەرى ايتىلعان
ەدى. ونىڭ ءمانىسى مىنادا. ماڭعولداردىڭ تاريحىن جازعان عۇلاما عالىم،
مەملەكەتتىك قايراتكەر راشيدەن «وعىز-ناما» ەڭبەگىندە «ماڭعول» دەگەن
اتاۋدىڭ ماعىناسىن – «بۋدتە ۆسەگدا وپەچالەننىمي» دەپ تۇسىندىرگەن ەكەن.
بۇل جەردەگى «وپەچالەننىمي» دەگەن ءسوزدىڭ «مۇڭالىڭدار»، «مۇڭايىڭدار»،
ياعني، «مۇڭدى الىڭدار» دەپ اۋدارىلاتىنى تۇسىنىكتى. «شەجىرە تۇرىكتى»
جازعان ابىلعازى حان دا «مۋنول» دەگەندەگى «مۋن» ءتۇبىرىن «پەچال» دەپ
تۇسىندىرەدى. وسىنداي ءبىر ەمەس، ەكى عۇلاما شەجىرەشىلەردىڭ ماڭعول ءسوزىنىڭ
ماعىناسىن ايتىپ تۇرعاندارىندا قازىرگى زەرتتەۋشىلەردىڭ بۇل اتاۋدىڭ
ماعىناسىن نەبىر قيسىنسىز قيالدارعا بەرىلىپ انىقتاماقشى بولعاندارىنا
تاڭ قالامىز. «وپەچالەننىمي» دەگەن انىقتامانىڭ «ۆوزمي پەچال» دەگەن
ماعىنادا ايتىلىپ تۇرعانىندا، بۇل اتاۋدىڭ تۇرىكشە، وزبەكشە «مۇڭ+ول»
قازاقشا «مۇڭ+ال» ەكەنى ايدان انىق. بۇل اتاۋ قازىرگى اداي بىرلەستىگىنىڭ
قۇرامىنداعى شىڭعىس حاننىڭ ءۇش اشا تاڭباسىمەن جۇرگەن، قارا شاڭىراق
دەگەن مۇڭال رۋىنىڭ اتاۋى بولادى. ياعني، بەكەت اتانىڭ دا رۋى. شىڭعىس
حاننىڭ توعىزىنشى باباسى دەگەن بودانجاردىڭ دا نۇردان جارالعانى
جالعان ميف ەكەنى بەلگىلى. جوعارىدا ايتىلعانداي بۇل بودانجار ەسىك
الدىندا جۇرگەن «باياۋت-مااليح» اتالعان جىگىتتەن تۋعان. بۇل جەردەگى
«مااليح» دەگەندەرى تۇركى تىلىندە «ماالدىق» دەگەندى بىلدىرسە كەرەك. ماڭعول
اتاۋىن سول زامانداعى ايتىلۋى، ەستىلۋى بويىنشا گيلوم دە رۋبرۋك «موال»
دەپ جازعان ەدى. مىنە وسى «ماال» دا، «موال» دا، راشيدەن مەن ابىلعازى
ايتقان مۇڭال بولماق. ابىلعازى بۇل «مۇڭال» ءسوزىنىڭ ايتىلۋى قيىن
بولعاندىقتان «مۋگۋل» دەپ ايتىلىپ كەتكەنىن دۇرىس ايتقان. مىنە وسى
مۋگۋلدان موعول، مونگول، ماڭعول اتاۋى پايدا بولعان. دەمەك، بۇل جەردەگى
«باياۋت-مااليح» دەگەنىمىز بايۇلى مۇڭال بولماق. باياۋىتتىڭ بايۇلى ەكەنىنە
قازىرگى تاڭدا ەشكىم دە، ءشۇبا كەلتىرمەيدى. سونىمەن، قيات-بورجىگىن
دەگەندەرىمىز قيات-قىپشاقتارعا كىرمەلەر بولادى. اداي مەن قىپشاقتىڭ
ايىرماشىلىقتارى – ادايلار سۋ ساقتارىنىڭ ۇرپاقتارى بولسا، قاڭلى-
قىپشاقتار حان ساقتارىنىڭ ۇرپاقتارى بولادى. (تسارسكيە سكيفى). سوندىقتان
دا، قاڭىلىنىڭ ءتۇبىن بىلگەن اتام قازاق: «كەلەلى ەلدە قاڭلى بار، قاڭلىدان
حان كوتەر»، قاڭلىدان وزگە حان بولماس» دەپ ايتقان. (نىعمەت مىڭجان).
ارينە، بۇل جەردە قازىرگى ۇلى جۇزدەگى قاڭلى تايپاسى ايتىلىپ تۇرعان جوق.
كەڭ ماعىنادا حان اۋلەتى داۋىرىندەگى حان ساقتارى ايتىلىپ تۇر. ماعولدى،
ياعني، مۇڭالدى شەجىرە سوزاقتان، ياعني، سۋ ساقتارىنان تاراتادى. شىڭعىس حان
اۋلەتىنىڭ الەمدىك مونارحتار اۋلەتىنە الىنباعانى وسىدان. ال ەندى، كاي
اۋلەتىنە جاتاتىن كاي-قاڭلىلىق وسماننىڭ اۋلەتى مونارحيالىق اۋلەت بولىپ
سانالادى.
وسى مۇڭالداردىڭ تاڭباسىنىڭ شىعۋ تەگىنە قاتىستى بىزدەر كوپتەگەن
زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن ەدىك. ياعني، بۇل تاڭبا مۇڭالداردا شىڭعىس حاننان كەيىن
پايدا بولدى ما، الدە، ودان ەرتەدە پايدا بولدى ما؟ بۇل سۇراقتىڭ ماڭىزى
زور، ويتكەنى، بىزدەر كاي اۋلەتىنىڭ ەسىك الدىندا جۇرگەن اسىراندى جىگىتتەن
تاراعان شىڭعىس حاندى كاي اۋلەتى پاتشالارىنىڭ تاڭباسىن مالدانىپ كەتتى
دەگەن ەدىك. يۋەچجي-كۋشان پاتشالىعىنىڭ التىن تەڭگەلەرىنەن بىزدەر
پاتشانىڭ قولىنان وسى جالدى ايىر تاڭبانى كورەمىز. جوعارىدا اتالعان
ماقالالارىمىزدا وسى جونىندە تولىعىراق ايتىلعان سوڭ، ءبىز ۋاقىتتى الماس
ءۇشىن قايتالانىپ جاتپالىق. ءۇش اشا تاڭبانىڭ كاي اۋلەتىنىڭ پاتشالارىنىڭ
تاڭباسى ەكەنى انىق. التىن تەڭگەدە بۇل تاڭبا قازىرگى جالايىردىكىندەي
تاراققا ۇقساعان بولسا، ايىر-تاراق سكيپەتردىڭ تۇبىنە اتتىڭ جالى ءورىلىپ
بايلانعان. بۇل جالدى ايىر تاڭبا «تاراق» دەپ ناداندىقتان ايتىلعان ەدى. ال
ەندى، مۇڭالدىڭ تاڭباسىنىڭ پوشىمى ولاردىكىنەن بولەك، ياعني، ءۇش اشانىڭ
ءتۇبى ءبىر-بىرىنە قوسىلىپ كورسەتىلگەن. دۇرىس ۇشبۇرىشقا دا ۇقساعان سوڭ، «ءتىل»
دەپ ناداندار ايتىپ جۇرگەن بۇل تاڭبانى «مۇڭالوشاق» دەپ تە اتايدى. ياعني،
قازاقتىڭ قازانىنىڭ استىنداعى شەڭبەردىڭ اياقتارىنىڭ دۇرىس ءۇشبۇرىشتى
قۇراپ ورنالاسقانىنا قاتىستى. دۇرىس ءۇشبۇرىش تاڭبانى «وشاق» دەگەن سوڭ،
وشاقتى تايپاسىنىڭ اتى پايدا بولعان. شاپىراشتىلار بۇل تاڭبانى «تۇمار»
دەيدى. ال ەندى، حۋرريت-حورەيلەردىڭ زامانىنداعى بارەلەفتەردەن بىزدەر
جالاڭاش ايەلدىڭ جاتىرىنىڭ اينالاسىنان وسى دۇرىس ءۇشبۇرىشتى كورەمىز.
ياعني، دۇرىس ۇشبۇرىشقا قاتىستى «سيمۆول جەنسكوگو ناچالا» دەگەن ۇعىم وسى
شۋمەر-اككاد، حۋرريت-حەتت، مىسىر زاماندارىنان كەلە جاتىر. ال ەندى،
قازاقبايشىلىقتان دا بولعان، مۇڭالدىڭ وسى تاڭباسىن «بۇتىمداعى
تۇلاعىم» دەپ تە، ايەل انانىڭ جاتىرىنا قاتىستى ايتادى. وسىمەن قاتار، ءدال
مۇڭالدىكىندەي ءۇش اشا (تاراق سياقتى ەمەس) تاڭبانى بىزدەر بارەلەفتەردەگى
حۋرريت-حەتتەردىڭ نايزاعاي قۇدايىنىڭ قولىنان كورەمىز. ال ەندى، شىڭعىس
حاننىڭ ماڭعولدارىنىڭ (مۇڭالدارىنىڭ) نايزاعايدان قاتتى قورىققاندارى
بەلگىلى. بەينە ءبىر، ءۇش اشا تاڭبالى نايزاعاي قۇداي ولاردىڭ قاندارىندا،
ياعني، گەندىك جادىندا (گەننايا پاميات) ساقتالىپ قالعانداي. جانە دە، ولار
نايزاعايدى قۇدايمەن بارا بار ەتكەن. ەگەر دە، كاي اۋلەتىنىڭ اريلىك ءۇش اشا
تاڭباسى تامعالى تاستاردا كورسەتىلگەندەي اي ءتاڭىرىن ءبىلدىرىپ تۇرسا،
مەسوپوتاميادا بولعان حۋرريت-حەتتەردىڭ (كەرەيت-كەتە) نايزاعاي قۇدايىنىڭ
تاڭباسى نايزاعايدى ءبىلدىرىپ تۇر. وسىمەن قاتار، حۋرريتتەردىڭ بۇل
قۇدايىنىڭ ەندى ءبىر تاڭباسى (ف) – راشيدەننىڭ دەرەگىندەگى بايات رۋىنىڭ
تاڭباسىنا ۇقساس. ماحمۋد قاشعاريدىڭ سوزدىگىندە بايات دەگەننىڭ قۇداي ەكەنى
ايتىلعان. دەمەك، بايۇلىنا كەلگەندەر نايزاعاي قۇدايدى بىلگەن. ءۇش اشا
سياقتى نايزاعاي تاڭبا قىرىم تاتارلارىنداعى كاراكۋردى دەگەن رۋدا دا بار.
بۇلادىڭ باستى اتاۋىنىڭ كارا+حۋرريدى بولۋى مۇمكىن. قازىرگى كۋردىلەردى دە
حۋرريتتەردىڭ ۇرپاقتارى دەۋشىلەر بار. جانە دە، قيات-مۇڭالداردىڭ اتاسى
بودانجاردىڭ ءوز تاڭباسىنىڭ «قارشىعا»، ياعني، ءبىز بىلەتىن «سۆاستيكا»
بولعانى بەلگىلى. بۇل سۆاستيكا تاڭبا ەجەلگى حورەيلەردە دە بولعان. كۇننىڭ
سيمۆولىن بىلدىرگەن. ءتاڭىردىڭ، كەرەيدىڭ ايقىش تاڭباسىنىڭ دا كۇندى
بىلدىرەتىنى بەلگىلى. انىعىندا، سۆاستيكا دا ايقىش تاڭبا بولادى.
شەشىرەتانۋشى رەتىندە ايتارىمىز، قازاق شەجىرەلەرىندە مۇڭال سياقتى
«كەنجە بالا» كوبىنەسە كىرمە بولادى. ماسەلەن، «كەنجە بالا» دەگەن
جولىمبەتتىڭ قۋانسەيىتى (اقنايمان) اسىراپ العان بالا. «ماناس» جىرىنداعى
جار تۇبىنەن تابىلعان اسىراندى بوقمۇرىن دا تاق مۇراگەرى ەدى، ت.س.س. بۇل
جەردە تەكتى بالالاردى، ياعني، حاننىڭ تۇقىمىن اسىراپ الۋ ۇعىمى جاتىر.
وسى تۇرعىدان قاراعاندا، «كەنجە بالا» اتانعان بودانجاردىڭ اكەسى دە
انىعىندا تابىلعان بالا ەدى. ال ەندى، شەجىرەلەردەگى «جار تۇبىنەن تابىلعان»
دەگەن ءسوز، ميفولوگيادا ايتىلعانداعى كاي اۋلەتىنىڭ پاتشالارىنىڭ البۋرز
تاۋىنىڭ (ەلبۋرس) باسىنداعى سولار تۇسەتىن جاردى ايتىپ تۇرعانداي. ياعني،
بۇل جەردە جار تۇبىندەگىلەر نەبىر جاعدايلارمەن پاتشالاردىڭ تۇعىرىنان
جار تۇبىنە قۇلاپ قالعان دەگەن ۇعىم جاتقانداي. ياعني، ۇيادان قۇلاعان
بالاپاندى مەڭزەپ تۇرعانداي. جانە دە، ارعىقازاق ميفولوگياسىندا وسى جار
تۇبىنەن تابىلعاندار مىندەتتى تۇردە تەكتى (حان) بولىپ شىعادى. «ارعىقازاق
ميفولوگياسىن» جازىپ، قازاققا ارعىقازاق ميفولوگياسى اتتى عىلىمدى
ەنگىزگەن اداي-مۇڭالدىق سەرىكبول قوندىباي مارقۇم، اداي تايپاسىن – اداي
بىرلەستىگى دەپ بەكەر ايتقان جوق. ياعني، ادايدىڭ ىشىندە كىرمەلەرىنىڭ بار
ەكەندەرىن مەڭزەگەن. شىڭعىس حاندى اداي دەپ جۇرگەنىمىز، قازاقتا تەڭدەسى
جوق باتىر قابانبايدى قاراكەرەي دەپ جۇرگەنىمىز سياقتى بولسا كەرەك.
قابانبايدىڭ رۋى بايجىگىتتىڭ قاراكەرەيگە كىرمە ەكەنى بەلگىلى. وتكەن
عاسىردىڭ باسىندا ورىس زەرتتەۋشىسى ا.پ.چۋلوشنيكوۆتىڭ ەڭبەگىنە سىن ايتقان
مۇحامەدجان تىنىشباەۆ: «اۆتور ۋتۆەرجداەت، چتو چينگيس حان پرويسحوديل يز
پلەمەني «كەرەي» دەگەن ەكەن. ا.پ.چۋلوشنيكوۆتىڭ كوپتى بىلگەنى كۇمان
كەلتىرمەيدى. ماسەلەن، ول كىسى باكترياداعى ءبىز ايتقان يۋەچجي-كۋشان
پاتشالىعىن قازاقتارمەن بايلانىستىرعان. مۇحامەدجان تىنىشباەۆ بولسا،
وسىنى ۇعا الماعان. يۋەچجي-كۋشان پاتشالىعىن قىپشاقتارمەن، قازاقتارمەن
كەيىنگىلەردەن بايلانىستىرعاندار يۋ.زۋەۆ پەن سەرىكبول قوندىبايلار ەدى.
كەرەي شەجىرەسىنىڭ دە، نايماندىكىندەي سان-اۋلان نۇسقالارى بار. وسى
نۇسقالاردا اباق-كەرەيدىڭ اتاسى دەگەن اباقتىڭ قايىنداپ قالعان ءۇيسىن
مايقى ءبيدىڭ ۇلى دەگەن لاقاب بار. ياعني، بۇل نۇسقا اباق-كەرەيدى ۇيسىنگە
جاتقىزادى. قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى اباقتى شاپىراشتىنىڭ جوعالىپ
كەتكەن ۇلى دەپ ايتادى. ياعني، اباقتى شاپىراشتىعا جاتقىزادى. بۇل
تاراتىلۋلاردى شىڭعىس حان اۋلەتىنىڭ يدەولوگتارى، راشيدەننىڭ دەرەگىندە
پاتشا اۋلەتىنەن تاراپ تۇرعان كەرەيدىڭ تەكتىلىگىن جوققا شىعارۋ ءۇشىن ادەيى
ايتتىرعان بولسا كەرەك. حاننىڭ ۇلى شوقان بۇنداي تاراتىلۋلاردى: «پو
پوۆەلەنيۋ كوتورىح وني ي پيساليس» دەپ حانداردى ايتقان. ءوزىمىز بىلەتىن
شەجىرەدەگى اباق اتى شەجىرەلىك كەرەيدىڭ بايبىشەسىنىڭ اتى بولادى. بۇل
اباقتىڭ شىن اتى اپپاق – بوزىقۇرت ءسالىم ءبيدىڭ قىزى دەيدى. (عۇلام قادىر.
زارىپحان داۋكەەۆ). دەمەك، اباق-كەرەيىمىز ەشقانداي دا ءۇيسىن، شاپىراشتى
ەمەس. وسىمەن قاتار، شەجىرەشى، ادەبيەتشى اشامايلى سيەزحان اباق دەگەننىڭ
اڭعا قۇرىلاتىن قاراپايىم قۇرال ەكەنىن ايتادى. (+). ياعني، ايقىش تاڭباسى
وسى قۇرالعا ۇقساعان سوڭ اباق كەرەي اتانعان. اشامايلىنىڭ تاڭباسى كوبەيتۋ
بەلگىسىنە ۇقساعان ايقىش. وسىمەن قاتار دۋلاتتاردىڭ اباق تاڭباسى دا كوك
ءتاڭىرىن بىلدىرەدى ول تاڭبانىڭ ورتاسىنداعى نۇكتە ءتاڭىردى بىلدىرسە،
سىرتىنداعى شەڭبەرى الەمدى، ياعني، تورتكۇل دۇنيەنى بىلدىرەدى. وسىدان بىزدەر
كەرەيدىڭ ايقىش تاڭباسىنىڭ ەندى ءبىر اتاۋىن اباق دەپ تۇسىنەمىز. ياعني، اباق
بايبىشە دەگەنى دە، جالعان ميف بولادى.
بىزدەر جوعارىدا ەجەلگى حۋرريت، حورەيلەرمەن بىرگە، الەمدەگى وركەنيەتتىڭ
اتالارى شۋمەرلەردى بەكەر ايتقانىمىز جوق. شۋمەرلەردەن كەيىن وركەنيەت
يەلەرى حۋرريتتەر مەن حەتتەر بولعان. ال ەندى، وسى ەجەلگى شۋمەرلەردى ەسكە
سالىپ تۇرعان شىمىر رۋىنىڭ اتاۋىنىڭ دا كەرەيگە قاتىسى بار. شەجىرەدە
كۇللى كەرەيدىڭ اناسى سانالاتىن اباق انانىڭ جەسىر قالىپ شىمىر دەگەن
ۇلىن ەرتىپ توركىنى ۇلى جۇزگە كەتىپ قالعانى ايتىلادى. بەلگىلى تۇركىتانۋشى
عالىم سارسەن امانجولوۆ بولسا، شىمىر مەن شاپىراشتىنىڭ ءتۇبىنىڭ ءبىر
ەكەنىن ايتقان. تاڭبالارى ءبىر (ەكى اشا) بولعاندىقتان، شاپرىشاتىنى
شىمىردان ءبولىنىپ شىققان بەس اتا دەپ تە ايتادى. جوعارعى، اباقتىڭ ءتۇبى
شاپىراشتى دەگەن ءسوز تاعى بار. ال ەندى، ناعاشىلارىنا كەلگەن شىمىردى
ناعاشى اتاسى: «اشامايلى كەرەيىم» دەپ جۇرەدى ەكەن-مىس. قايتكەندە دە،
شاپىراشتى مەن كەرەيدىڭ ءبىر-بىرىمەن بايلانىسى انىق. جانە دە، بۇل
شىمىر اتاۋى قىتاي دەرەكتەرىندە چۋ-مي دەپ تاڭبالانعان سوڭ،
قازاقشالانىپ شيمويىن دەپ تە اتالىپ كەتكەن. سوندىقتان دا، شىمىردى
شەجىرە دەرەكتەرى كەيدە شيمويىن دەپ تە اتايدى.
بۇل شەجىرە دەرەكتەرى بەرگى كەرەيگە قاتىستى بولادى. ال ەندى، ەجەلگى
كەرەيدىڭ تاراتىلۋىندا كەرەيحان، جىرحىن، تونحايت، ساحيات، توبىرات، البات
تايپالارى بولعان. نىعمەت مىڭجاننىڭ، سارسەن امانجولوۆتىڭ،
راشيدەنننىڭ، ابىلعازىنىڭ قادىرعوجا امانگەلديەۆتىڭ دەرەكتەرىندە
كەرەيدىڭ قۇرامىندا قاراكەرەي تارماعىنىڭ بولعانى ايتىلادى. نىعمەت
مىڭجان ايتقانداي كەيبىر ەتنوگرافتار كەرەيدى – سارى كەرەي، قارا كەرەي،
ۋاق كەرەي دەپ ۇشكە بولگەن ەدى. مىنە، وسى قاراكەرەي تارماعى قازىرگى
نايماننىڭ قۇرامىندا بولادى. بۇل جەردەگى «قارا» ءسوزى جوعارىدا ايتىلعان
قاسيەتتى قارا بۇقانى ء(ىرى قارا) ءبىلدىرىپ تۇر، سوندىقتان دا، نايمانداعى
قاراكەرەيدىڭ تاڭباسى بۇقانىڭ ءمۇيىزىن بىلدىرەدى.
انىعىندا، «قارا» ءسوزى دە، «كەرەي» اتاۋىنىڭ ماعىناسى دا بۇقا دەگەندى
بىلدىرسە كەرەك. زەرتتەۋشى م.اقانوۆ كەرەي ەتنونيمىنە قاتىستى زەرتتەۋ
ماقالاسىندا بۇل تايپانىڭ ەجەلگى ءتوتىمىنىڭ سيىر ەكەنىن تاريحي-
لينگۆيستيكالىق، جانە دە ەتنوگرافيالىق دەرەكتەرمەن دالەلدەۋگە تىرىسقان
ەكەن. سوندا، كەرەي اتاۋىنىڭ سيىرعا قانداي قاتىسى بار؟ بىرىنشىدەن:
بىزدىڭشە، ەجەلگى حۋرريتەردىڭ اتاۋى جوعارىدا ايتىلعان نايزاعاي
قۇدايلىرىنىڭ ءمىنىپ جۇرەتىن قارا بۇقاسىنىڭ اتىمەن اتالعان. بۇل بۇقانىڭ
ميفولوگيالىق اتاۋى حۋرري بولعان ەكەن. مىنە، كەرەي ەتنونيمىنىڭ باستاپقى
نۇسقاسى دا وسى حۋرري (حورەي) بۇقانىڭ اتىمەن اتالعان بولسا كەرەك.
ەكىنشىدەن: كەرەي اتاۋى تاريحي دەرەكتەردە ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ
اراسىندا ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ 9-شى عاسىرىنان باستاپ قانا اتالادى. تەلە
بىرلەستىگىنىڭ قۇرامىندا بزىدەر كەرەي اتاۋىن كەزدەستىرمەيمىز. ولاي بولعانى،
كەرەيلەر ول زاماندا نايمانداردىڭ بابالارى سياقتى سير اتانىپ
جۇرگەندەي. ال ەندى، سير دەگەنىمىزدىڭ بيبليالىق سەير ەكەندەرىن تالاي
زەرتتەۋشىلەر ايتادى. ەرتەدە گارگارەي (حار-حارەي) دەگەن ەل بولعان. بۇلار
كەيىن گالگال اتانىپ كەتكەن قازىرگى ينگۋشتاردىڭ اتالارى ەكەن. بىزدىڭشە،
قاراكەرەي ۇعىمى سوناۋ مەسوپوتاميا زاماندارىنان بەرى كەلە جاتىر. ال
ەندى، ساياسي ماقساتتا حاندار جاساعان شەجىرە اڭىزدارىنا سەنىپ، قاراكەرەيدى
تولەگەتايدىڭ ۇلكەن ۇلى دەپ جۇرگەن ارتتا قالعان شەجىرەسىماقتاردىڭ
ايتاتىندارى بوس ءسوز. قازىرگى ساحا اتانىپ جۇرگەن ياكۋتتەر دە كەرەيدەن
ءبولىنىپ شىققان. راشيدەن ولاردى «كەرەيت-ساقايتى» دەپ تاڭبالاعان. الاي دا،
ياكۋت پەن جاقۇت ءسوزىنىڭ ءبىر-بىرىمەن بايلانىسى جوق. ياكۋت دەگەن ەتنونيمنىڭ
باستاپقى نۇسقاسى ساع+ۋت، ياعني، ساق اۋلەتى بولعانداي. كەيىن، ياعۋت، ياكۋت بولىپ
رەكونسترۋكتسياعا تۇسكەندەي. بۇل ساحا-ياكۋتتەر كوك تاڭىرلىك دىنگە قاتتى
بەرىلگەندەر. قازىرگى ساحا ەلىندە كوك ءتاڭىرىنىڭ الەمدەگى جالعىز
عيباداتحاناسى بار. (حرام).
بەلگىلى قىتايتانۋشى، ماڭعولتانۋشى، تۇركىتانۋشى، كوشپەندىتانۋشى عالىم
س.كلياشتورنىي كەلتىرگەن قىتاي دەرەكتەرىندەگى ءبىر اڭىزدا 646-ءشى جىلى
وسىلار قۇرعان سير-قىپشاق قاعاناتىن ۇيعىر مەن قىتايلار بىرىگىپ
قۇلاتقاننان كەيىن، سيرلەردىڭ ءبىر بولىگى فەرعانا جاققا شەگىنىپ كەتكەن ەكەن.
وتىكەن ماڭىندا قالعان سيرلەرگە ەكى ارۋاق كەلىپ سير اتاۋلىنىڭ جەر بەتىنەن
قۇرىپ كەتكەلى تۇراعاندارىن ايتادى. انىعىندا، بۇل جەردە ۇيعىر مەن
قىتايدىڭ سيرلەردى ءتۇپ-تامىرىمەن قۇرتىپ جىبەرۋدى ويلاعان جوسپارلارى
ايتىلىپ تۇرعان بولسا كەرەك. مىنە وسىدان كەيىن سير-قىپشاقتار وزدەرىنىڭ
سير اتاۋىنان باس تارتقان بولۋى كەرەك دەپ تۇسىندىرەدى س.كلياشتورنىي. مىنە،
وسى سير قاعاناتىنىڭ كۇيرەۋىنەن كەيىن ولاردىڭ ءبىر بولىگى اتتارىن جاسىرىپ
وزدەرىنىڭ ەجەلگى حۋرري-حورەي- كەرەي اتاۋىن العان بولسا كەرەك. ياعني،
وزدەرىنىڭ بۇقاتەكتى ەكەندەرىن ءبىلدىرىپ قالۋ ءۇشىن. سيرلەردىڭ ەندى ءبىر بولىگى
ۇيعىرلارعا قارسى وداق رەتىندە سەگىز-وگىز وداعىن قۇرىپ، كەيىن قىيداندار
ولاردى نايمان اتاعان. وزدەرىنىڭ بۇقاتەكتى سير ەكەندەرىن ءبىلدىرىپ قالۋ ءۇشىن
ولار شەجىرەسىندە ميفولوگيالىق اتالارىن وكىرەش، ياعني، كىشى بۇقا اتاعان.
سيرلەردىڭ ەندى ءبىر بولىگى توتەمىنىڭ قۇرمەتىنە وزدەرىن مۇيىزدىدەن تاراتىپ
قويعان قىپشاقتار ەدى. بۇلاردىڭ ءبارىنىڭ ءتۇپ-تامىرى كوشپەندى اريلەرگە
جاتاتىن تۋراندىقتار بولماق. تۋر دەگەنىمىز جابايى بۇقا بولادى.
نايماندار وزدەرىنىڭ حاندارىنىڭ ەسىمىنە بۇقا ءسوزىن جالعاۋ قىلعان.
قازاقتاعى تورە اتاۋىنىڭ باستاپقى نۇسقاسى تۋر، ياعني، بۇقا بولسا كەرەك،
بۇقاتەكتى نايمانداردىڭ تورە-نايمان دەگەن اتاۋلارىنا قاراعاندا.
تەرىستاڭبالى كەتبۇقا بولسا، سير قاعاناتىن قۇرعان يليتۋ (ەلاتا), ياعني، قاعان
اۋلەتىنەن بولعان سوڭ، وسىلاي اتانعان بولسا كەرەك. نايمان مەن كەرەيدىڭ
جوعارىدا ايتىلعان شەجىرەدە ءبىر اتا سارماننان تاراپ تۇرعاندارى، ولاردىڭ
ءتۇبىنىڭ ءبىر – سير-قىپشاقتار ەكەندەرىن ءبىلدىرىپ تۇر. «اداي مەن تاز ەگىز»
دەگەندەي، كەرەي مەن نايمان دا ەگىز بولادى. بۇقانىڭ، ياعني، وكىرەشتىڭ پاتشا
سيمۆولى ەكەنىن بىزدەر يۋەچجي-كۋشان پاتشالىعىنىڭ التىن تەڭگەلەرىنەن
ۇعامىز. ول تەڭگەلەردە پاتشانىڭ قولىندا ءۇش اشا تاڭبا تۇرسا، ەكىنشى
جاعىندا قۇيرىعى كەسىلگەن بۇقا تۇر. اريلەردىڭ نانىم-سەنىمىندە قاسيەتتى
قارا بۇقانىڭ قۇيرىعىن كەسىپ الىپ، پاتشانىڭ سيمۆولى رەتىندە تاقتىڭ
ۇستىنە ءىلىپ قوياتىن بولعان. وسىمەن قاتار، بۇل پاكيستاندا ساقتالعان التىن
تەڭگەلەردە پاتشانىڭ سيمۆولى رەتىندە بۇقانىڭ نوقتاسى دا كورسەتىلگەن.
ياعني، بۇل جەردە پاتشانىڭ «نوقتا اعاسى» ەكەنى ايتىلىپ تۇر. شەجىرەشىلەر
بۇل ۇعىمدى سوناۋ 1-3 عاسىرلاردان بەرى الىپ كەلگەن بولسا كەرەك. تىلەۋبەردى
ابەناي «كەرەيدىڭ نوقتا اعاسى وڭ حان ەدى» دەپ راشيدەننىڭ جازعانىن دۇرىس
اۋدارعان. بۇل جەردە نوقتا اعاسى دەگەنى ەل جەتەكشىسى، حان، پاتشا، ياعني،
«ليدەر ناتسي» دەگەن ماعىنا بەرەدى. يۋ.زۋەۆ قىتاي ترانسكريپياسىنداعى
يۋەچجي دەگەننىڭ ايتىلۋىن اتي، وتي، ياتي دەگەن سوڭ، بىزدەر يۋەچجي دەگەندى اداي
دەپ ۇققان ەدىك. ال ەندى، كۋشان دەگەنىمىز قىتاي دەرەكتەرىندەگى حۋشا، حۋشيانگ،
ياعني، قىپشاق بولماق. تۇركىتانۋشى عالىم يۋ.زۋەۆ قىتاي دەرەكتەرىندەگى
«حۋدجەن-حي» دەگەندى «كۋشان-كاي» دەپ ءتسۇىندىرىپ، بۇل ەتنونيمنىڭ
قىپشاقتارعا قاتىستى ەكەنىن ايتقان. وسىدان بزىدەر يۋەچجي-كۋشان
پاتشالىعى دەگەندى اداي-قىپشاق دەگەن ەدىك. بۇل پاتشالىقتىڭ ايگىلى
پاتشالارىنىڭ ءبىرى گەراي ەدى…
سونىمەن، ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەگى 735 جىلدان باستاپ تاريحي دەرەكتەردە سير
اتاۋى جوعالادى. ماقالانىڭ باسىندا ايتقانىمىزداي، تەگىندە حاندىق
بولماعاندار ەرتە زامانداردا حاندىق قۇرا الماعان. شىڭعىس حاننىڭ
داۋىرىنە دەيىن س.كلياشتورنىي اسىل تەكتى دەپ تاڭبالاعان ەجەلگى سيرلەردىڭ
ۇرپاقتارى نايمان دا، كەرەي دە، قىپشاق تا ۇلى دالادا حاندىق قۇرعان،
ويتكەنى، ولار اسىل تەكتى كاي اۋلەتىنىڭ ۇرپاقتارى ەدى. ەكىنشى تۇرىك قاعاناتىن
قۇرعاندار دا تونىكوك باستاعان وسى سير-قىپشاقتار بولادى. اشينا
اۋلەتىمەن تۇرىك قاعاناتتارىن قۇرىپ باسقارعان تونىكوكتىڭ اشيدە اۋلەتى
بولعان. تاريحي دەرەكتەردە: «ەرتەدەگى ءبىر قاعانننىڭ اۋلەتى» دەگەن بۇل اشيدە
اۋلەتىنىڭ اتاۋى، قىتاي تىلىندە بۇرمالانىپ ايتىلىپ كەتكەن كەيانيد-
كەيانيان-قيان كەي وسەدەننەن قالعان بولسا كەرەك. بۇل اۋلەتتىڭ ءتورت اشا
تاڭباسىن دا بىزدەر يۋەچجي-كۋشان پاتشالىعىنىڭ التىن تەڭگەسىندەگى
پاتشانىڭ قاسىنان كورەمىز. بۇل تاڭبا دا ءتاڭىردى بىلدىرەدى. وسىنىڭ دالەلى
رەتىندە بىزدەر اللاھ دەگەن اراب جاۋزىنان ءۇش اشا تاڭبانى دا، ءتورت اشا
تاڭبانى دا بىردەي كورەمىز.
قازىرگى تاڭدا ارميان، شەشەن، ينگۋش زەرتتەۋشىلەرى ەجەلگى حۋرريت-
حورەيلەردى اريلەرگە ساناعان سوڭ، وزدەرىن دە اريلەرگە جاتقىزۋ ءۇشىن
ولاردى، ياعني، حۋرريتەردى ەشبىر نەگىزسىز وزدەرىنىڭ اتا-بابالارىنا
جاتقىزادى. بار كەلتىرگەن دالەلدەرى كاۆكازداعى كۋرا وزەنىنىڭ اتاۋى. وسىنى
حورەي، حۋرريتتەن بولعان دەيدى. ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 1340 جىلى
حۋرريتتەر قۇرعان ميتان پاتشالىعى قۇلاعاننان كەيىن قۇرىلعان ارميان تاۋلى
قىرىنداعى ۋرارتۋ مەملەكەتىن حۋرريتتەرمەن بايلانىستىرادى. ۋرارتۋ
دەگەنىمىز تايپالار وداعى ەدى. ولاردىڭ اراسىندا مەسوپوتاميادان شەگىنگەن
حۋرريتتەر دە بولعان شىعار. كۋردتاردىڭ، قاراشايلاردىڭ، چەركەستەردىڭ،
قۇمىقتاردىڭ دا ءتۇبى حۋرريتتەر بولۋلارى مۇمكىن. ارمياندار بولسا،
گرەكتەرگە جاقىن حالىق. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ولاردى ەجەلگى ارامەيلەر دەپ،
ەۆرەيلەرگە جاقىنداتادى. شەشەندەردىڭ ءتۇبىن عالىمدار سارماتتارعا تەليدى.
سوندىقتان ولار ءوز اتا-بابالارىن ەۆروپا مەن انگليادان ىزدەۋ كەرەك. ال
ەندى، بىزدەگى كەرەيلەر بولسا، تاڭبالارىمەن، اتالۋارىمەن، ەجەلگى قاڭلى-
قىپشاق، اري تاريحىمەن، ەجەلگى نانىم-سەنمىدەرىمەن، شەجىرەلىك
دەرەكتەرىمەن بيبليادا اتالعان حورەيلەردى ەسكە سالىپ تۇرعانى انىق.
ا.اقىشەۆ كورەيلەردىڭ التاي تاۋلارىنان شىققاندارىنىڭ دالەلدەنگەن
ماسەلە ەكەنىن ايتادى. ولار كورەي تۇبەگىنە 3-7 عاسىرلاردا كەلگەن دەيدى.
ولار اتقا جاقسى وتىراتىن، بەس-قارۋى ساي حالىق بولعان. كەرەيلەر سياقتى
پاتشالىق اۋلەتتى بولعان. كورەي تۇبەگىندە بۇرىن بولماعان ساقتاردىڭ
جەرلەۋ عۇرپىن اكەلگەن.
تولە بي بابامىز كەرەي جانىبەك باتىردى ايتقاندا: «قازاق بولساڭ كەرەي
بول، بۇكىل ەلگە مەرەي بول»» دەگەن ەكەن. «كەرەي – قازاقتىڭ سەركەسى» دەگەن دە
ءسوز بار. حانداردىڭ حانى شىڭعىسقا باتاسىن بەرىپ، اتقا قوندىرىپ الامان
قىلعان دا، وسى كەرەي ەدى. جوعارىدا بىزدەر يت جانۋارىنىڭ اتىنىڭ شەجىرە
دەرەكتەرىندە اريلەرگە قاتىستى ايتىلاتىنىن جازعان ەدىك. ماسەلەن انەس
ساراي اعامىزدىڭ ايتۋىنشا «نوعاي» دەگەنىمىز دە ماڭعولشا ءيتتى بىلدىرگەن
سوڭ يتەلى بولادى. نوعاي-قىپشاقتار قونىستانعان يتيل وزەنىنىڭ ناقتى اتاۋى
يت ەلى دەيدى. اريلەردىڭ شەجىرەسىندە سارماتتاردىڭ دا اريلەردىڭ
ۇرپاقتارى ەكەندەرى كورسەتىلگەن ەكەن. سوندىقتان دا، سارماتتاردىڭ
ۇرپاقتارى قىرعىزدار شەجىرەسىندە وزدەرىن قاسيەتتى يتتەن (قىزىل تازى) جۇكتى
بولىپ قالعان قىرىق قىزدان تاراتادى. اريلىك تەگىن بىلدىرەتىن وسىنداي
اڭىز كەرەي جونىندە دە ايتىلادى. ياعني، بۇل ەلدىڭ العاشقى اتاۋى «ءتاڭىر
ۇلدارى» ەكەن. ەرتەدە ولار ءبىر زور-الاپات شاپقىنشىلىققا ۇشىراپ، كۇللى ەلى
قىرىلىپ، ءبىر عانا بويجەتكەن قىز امان قۇتىلىپ كەتەدى. وسى قىزعا ءبىر الا
كۇشىك ەرىپ كەتەدى. كەيىن، الگى قىز وزدەرىنە تانىس ءبىر ەلدى تاۋىپ، سول ەلدە
تۇرمىسقا شىعىپ ءبىر ۇل تابادى. وسى ۇلعا، وزىنە سەرىك بولعان الگى الا كۇشىكتىڭ
كەرەيت دەگەن اتىن بەرگەن ەكەن-مىس. (اشامايلى سيەزحان). بىرىنشىدەن: بۇل
جەردەگى «الا كۇشىك» حاندىق بەلگى بولىپ تۇر. ارعىقازاق ميفولوگياسىندا الا
بەلگىسى حاننىڭ ۇلىنا قاتىستى ايتىلادى. الاش اتاۋىنىڭ ءتۇبىرىنىڭ «الا»
ءسوزى ەكەنى حاق. «ماناس» جىرىنداعى حان بولاتىن بوقمۇرىندى دا «الا كۇشىك»
دەپ اتاعان. كوكەتاي حان ولەرىندە بالانى ولاي اتاماۋلارىن سۇراعان،
جەتىمىدىگىن بەتىنە باسارسىڭدار دەپ. ەكىنشىدەن: بۇل جەردە كۇللى كەرەيدىڭ يت
ەلى ەكەنى ايتىلىپ تۇر. ولاي بولسا، پاتشالىق تەكتى بىلدىرەتىن «نوقتا اعاسى»
دەگەن اتاق جالعىز ءبىر كەرەيدىڭ ىشىندەگى رۋىنىڭ ەمەس، كۇللى كەرەيدىڭ اتاعى
بولماق. كوپتى بىلگەن راشيدەن سوندىقتان دا، كەرەيت تايپاسىنىڭ اتاۋىنىڭ
ءبىر پاتشانىڭ جەتى ۇلىنىڭ اتاۋى ەكەنىن ايتقان ەدى. ياعني، دالا اۋىز تاريحى
كەرەي ەلىن مونارحيالىق اۋلەتكە جاتقىزادى.
قازىرگى زاماندا قىرعىزدار مەن قازاقتاردىڭ اتتيلاعا تالاسىپ جاتقاندارى
بەلگىلى. قازاقتار اتتيلانىڭ ەسىمىن قىپشاقشالاپ ەدىل دەي سالادى. بۇل
ەسىمدە ەكى «ت» ءارپى بولعانىنا ءمان بەرمەيدى. گەرماندىقتار مەن
سكانديناۆتىقتار ونىڭ اتىن ەتتسەل دەپ جازعان. سوندا، اتتيلا دەگەنىمىزدىڭ
قىپشاق تىلىندە اتتىلى بولۋى مۇمكىن. ەدىل وزەنىنىڭ ناقتى اتاۋى اتىل، ياعني،
ات وزەنى دەۋىشلەر دە بار. ەگەر دە اتتيلانىڭ اتى اتىلعا (ەدىل) قاتىستى
ايتىلعان بولسا، وندا ونىڭ اتى اتىل، نە بولماسا، اتىللىق بولار ەدى.
ميفولوگيا ونىڭ تەگىنىڭ كەرەي مەن قىرعىزداردىكى سياقتى يت تەگى (اري)
ەكەنىن، ياعني، يتتەن جارالعانىن ايتاتىنىن ەسكەرەتىن بولساق، وندا، اتتيلا
دەگەننىڭ باستاپقى نۇسقاسىنىڭ ءيت+تولى بولۋى مۇمكىن دەگەنىمىز ورىندى
بولار. وسى ءيتتولى دەگەن اتاۋ ەۆروپالىقتاردىڭ تىلىندە اتتيلا دەپ ايتىلىپ
كەتۋى مۇمكىن. بۇل جەردە لوگيكا بار. بىزدەردىڭ، اتتيلانى شەجىرەسىندە يتتەن
تاراپ تۇرعان قىرعىز دەگەنگە قارسىلىعىمىز جوق بولار ەدى، ەگەر دە ونىڭ
تۋىندا كەرەيدىڭ ايقىش تاڭباسى بولماعاندا. اتتيلا دا پاتشالىق اۋلەتتەن
شىققان. ال قىرعىزدار بولسا، پاتشالىق اۋلەتتى قويىپ، شىڭعىس حاننىڭ
تورەلەرىن دە بىلمەگەن. قىرعىز قاعاناتىنداعى كومۋسىز قالعان بارس بەگىلەرى
ەشبىر مونارحيالىق اۋلەتتىڭ وكىلى بولماعان. اتتيلانىڭ ەجەلگى حۋرريتەردىڭ
ۇرپاعى بولۋى مۇمكىن، ويتكەنى، ونىڭ بويىندا مەملەكەتشىلدىك قاسيەت وتە
باسىم بولعان.
ەجەلگى مەسوپوتاميا، مىسىر جاقتا جوعارعى حۋرريت، حورەي، حەتتى،
شۋمەرلەردەن باسقا كاسسيت، گيكسوس دەگەن دە حالىقتار بولعان. وسىنداعى
كاسسيتتەر جونىندە «قازاق وركەنيەتىنىڭ نەگىزى» اتتى كىتاپتىڭ اۆتورى، عالىم
ەرەنعايىپ ومار: «ءبىز ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ قازاقتار ءوز باستاۋىن
قاسساقتاردان الدى، ال قاسساقتار ءوز كەزەگىندە شۋمەرلەر مەن كاسسيتتەردەن
شىققان دەگەن جورامالىن قولداپ قۋاتتايمىز. بۇل – قازاق وركەنيەتىنىڭ
قاينار كوزى، ول تۋرالى تاريحي حرونولوگيادا ناقتى جازىلعان. كاسسيتتەر
جونىندە ءبىزدىڭ قازاقستاندىق عىلىمي ادەبيەتتە ءىس جۇزىندە ارناۋلى عىلىمي
زەرتتەۋلەر جوق» دەگەن ەكەن. ەرەنعايىپ ومار كاسسيت دەگەندى قاس+يت، يت
دەگەنىمىز پارسىشا ساق، سوندا، كاسسيت دەگەنىمىز كاسساق بولماق دەگەندى ايتقان
ەكەن. ال ەندى، كاسسيت دەگەندى بابىلدىقتار «كوششي»، بيبليا «كۋشيتى»،
گرەكتەر «كوسسەي» دەگەندەرىنە قاراعاندا، بۇل كاسسيت دەگەنىمىز كوسايت، ياعني،
قوساي بولعانداي. ارابتار حۋزاا، حۋزاي دەپ ايتقان. وسى ارابشا ايتىلعان
حۋزاا سوزىنەن قازاق اتاۋىنىڭ پايدا بولۋى دا مۇمكىن. ميفولوگيادا بىزدەرگە
قازاق اتاۋىن ارابتار بەردى دەگەن ءسوز دە بار. جانە دە، تاريحي دەرەكتەردەگى
«حاسو»، كاسو» دەگەن سوزدەر دە قوسايدى ەسكە سالىپ تۇر. بۇل قوسايلاردىڭ
پايعامبارىمىز مۇحاممەد س.ع.س.-نىڭ دۇنيەگە كەلۋىنەن ەكى ءجۇز جىل بۇرىن
اراۆيادا بولعانى تاريحتا ايتىلعان. جانە دە، پايعامبارىمىز مۇحاممەد
مۇستافا س.ع.س.-نىڭ بەسىنشى اتاسىنىڭ اتى دا قوساي ەدى. مەككەنى العاش پايدا
كوزىنە اينالدىرعان ادام وسى قوساي اتا. بۇل حۋزاا-قورايىش- قوسايلار
مەككەنى دجۋرگيم دەگەن ءبىر تايپادان تارتىپ العان ەكەن. قازاق
تايپالارىنىڭ باسىم كوپشىلىگىندە وسى قوساي تارماعى بار. ال ەندى، گيكسوس
دەگەندى قايرات زاكيريانوۆ اعامىز «كوكسەس» دەپ ايتقان ەكەن. بىزدىڭشە، گيكسوس
دەگەنىمىز قازاق شەجىرەسىندەگى كوكشە بولسا كەرەك. ەر كوكشە، ەر قوساي دەگەن
ءبىزدىڭ گەنەالوگيالىق ميفىمىزدەگى اتالارىمىزدىڭ ەسىمدەرى ارعىقازاق
ميفولوگياسىندا سايراپ جاتىر. بۇلاردان اسقان ەر بولماعان.
وسىمەن قاتار، قازىرگى كىشى جۇزدەگى ءالىمۇلى تارماعىنىڭ تۇگەلدەي كەشەگى
حۋرريت-حەتتەيانداردىڭ ۇرپاقتارى بولسا كەرەك. (حورەي-كەرەي). ولارداعى
قاراساقال دەگەندەرى، حورەيلەردىڭ قارا ساقالدى بولعاندارىن ايتىپ
تۇرعانداي. قاراكەسەك دەگەنىمىز ءىرى قارا، ياعني، قاسيەتتى قارا بۇقا، كەتە –
حەتتەياندار، تورتقارا – ءتورت قىرلى دۇنيەنى بىلدىرەتىن ەجەلگى كەرەي-
حورەيلەردىڭ تاڭباسىنىڭ اتى، شومەكەي – قىتاي دەرەكتەرىندەگى چۋ-مۋ- كۋن،
ياعني، كەرەيدەگى شىمىر-شيمويىن. ال ەندى، شەكتى دەگەنىمىز تاڭباسىنىڭ
اتىنا قاراي، ياعني، ارىستان، جولبارىستىڭ شابۋىلىنا شەك قوياتىن ەكى اشا
قۇرالدىڭ اتىمەن اتالعان بولسا كەرەك. ەجەلگى حۋرريتتەر ارىستاننىڭ كۇشىگىن
جەتەكتەگەندە، جەتەك ارقانمەن بىرگە وسى شەكتىنىڭ تاڭباسىنا ۇقساعان ەكى اشا
قۇرالدى ۇستاپ جۇرگەن ەكەن. وسىمەن قاتار ەرتەدەگى شەكتىدە،
دوبرومىسلوۆتىڭ مالىمەتىندە كورەتىنىمىزدەي كەرەيدىڭ ءبىز ايتقان تورتقارا
تاڭباسى دا بولعان. حۋرريت سۋرەتتەرىنەن بىزدەر ارىستاندى اۋلاۋعا باراتىن
اڭشىنىڭ باسىنا بۇقانىڭ ءمۇيىزىن تاعىپ، بەلىنە قۇيرىعىن بايلاپ الاتىنىن
بايقايمىز. دەمەك، ول زاماندارداعى بۇقالاردان اڭ پاتشاسى دەگەن
ارىستانداردىڭ وزدەرى سەسكەنەتىن بولعان. ال ەندى، وسى ارىستان اۋلايتىن
اڭشىنىڭ ارت جاعىندا ورىستاردىڭ ايۋعا بارعاندا ۇستايتىن «روگاتينا»
اتالاتىن قۇرالىنا ۇقساس قۇرال تۇر. (شەك). ياعني، بىزدەر «ءمۇيىز»، «باعان»، اتاپ
جۇرگەن شەكتىنىڭ، باعانالىنىڭ، شىمىردىڭ، شاپىراشتىنىڭ تاڭبالارىنا
ۇقساس قۇرال.
مىنە، قۇرمەتى وقىرمان، كەرەي تايپاسىنىڭ تاريحى وسىنداي بولماق. بۇل
ماقالانىڭ شىعۋىنا عالامتورداعى «ورالمان باتىر» اتتى ماقالا سەبەپ
بولدى. بۇل ماقالادا قازاقتىڭ حاس باتىرلارىنىڭ ءبىرى بولعان كەرەي جانىبەك
بەرداۋلەتۇلى تۋرالى ايتىلعان ەكەن. وسى باتىردى «ورالمان» دەپتى. كەرەي
جانىبەك باتىردى تالدىقورعاندىق ءبىر شەجىرەسىماق «ويناستان تۋعان
ارعىننىڭ بالاسى» دەگەن دە ەدى. بۇل وسەك ءتىپتى جوققا شىعارۋعا دا تۇرمايدى.
كەرەي جانىبەك تۋعاندا شاقشاق جانىبەك بالانى قولعا الىپ باسىنان اسىرا
كوتەرىپ، تاساعىنان يىسكەپ باتاسىن بەرگەن ەكەن. وسىنى كەرەي جانىبەك
ماقتان تۇتىپ، ءومىر بويى ءوزىن شاقشاق جانىبەكتىڭ بالاسىمىن دەپ جۇرگەن.
مىنە، جانىبەكتىڭ وسى سوزدەرىن الگى شەجىرەسىماق وسەككە اينالدىرعان. ال
ەندى، كەرەي جانىبەكتىڭ ورالمان اتالۋى مىنادا. جوڭعار حاندىعىندا تاققا
تالاسۋدىڭ الاساپىرانى باستالعاندا ابىلاي، قابانباي، كەرەي جانىبەكتەر
قاراپ قالماي، ولاردىڭ اراسىندا ارانداتۋشىلىقتى ۇدەتە تۇسەدى. ابىلاي
جوڭعار تاعىنا تالاسقان حانزادالاردىڭ اراسىنا ىرىتكى سالىپ وتىرادى. وسى
جونىندە قىتاي دەرەكتەرىندە: «حان ەتوي (سرەدنەي) وردى ابلاي
ۆوسپولزوۆالسيا نەكوگدا مياتەجوم داۋادجي ي سوۆەرشيل نەسكولكو راز
وپۋستوشيتەلنىە نابەگي ۆ دجۋنگاريۋ» دەپ جازادى. (ەمبو. 117-127). وسى
كەزدە ءامىرسانانىڭ بۇلىگىنەن كەيىن قازاق جەرىنە قاشقان جوڭعار اسكەرىنىڭ
كيىمىن كەرەي جانىبەك شەشتىرىپ الىپ كەرەي-نايماندارعا كيگىزەدى دە،
جوڭعارلارشا ۇران سالدىرتىپ قىتاي اسكەرىن شاپتىرتادى. مىنە، وسىدان
كەيىن قىتاي يمپەراتورى «پولنوە ۋسميرەنيە دجۋنگار» اتتى اسكەري جوسپار
قۇرىپ جوڭعار اتاۋلىنى قىرىپ تاستايدى. بەرى قاشقان جوڭعارلاردى كەرەي
جانىبەك، كوكجال باراق، كەرەي قوجابەرگەن، بايجىگىت بايباراق باتىرلار
قىرىپ تاستايدى. قوجابەرگەن باتىر جوڭعارلاردىڭ سوڭىنان قازاق جەرىنە
كىرگەن قىتاي اسكەرىمەن دە سوعىسادى. التايداعى ارشاتىعا، قاراتايلاردىڭ
اراسىنا كەلىپ تىعىلعان ءامىرسانا كەيىن توبىلعا قاشىپ سول جاقتا شەشەك
اۋىرۋىنان قايتىس بولادى. قىرعىنعا ۇشىراعان جوڭعارلاردان شوقان
ايتقانداي، ىستىق كولدەن تارباعاتايعا دەيىن بىردە-ءبىر كيىز ءۇيى قالمايدى.
مىنە، جوڭعاردىڭ تۇبىنە كەرەي جانىبەك وسىلايشا جەتكەن ەدى. وسىدان كەيىن،
كەرەي جانىبەك پەن قوجابارگەندەر قىتايمەن كەلىسىپ جوعارلاردان بوس قالعان
ارعى بەت التايداعى كوك وراي شالعىن جەرلەرگە كەرەي ەلىن قوندىرادى.
كەيىن، ورىس پەن قىتاي يمپەراتورلارى جۇرگىزگەن شەكارالىق دەماركاتسيا
كەزىندە كەرەيلەر ارعى بەتتە قالىپ قالعان ەدى. ومبىداعا اباق-كەرەيلەر
1740-شى جىلدارى 15000 جوڭعاردىڭ شاپقىنشىلىعىنان كەيىن سول جاققا
اۋىپ كەتىپ، رەسەي جەرىندە قالىپ قالعاندار. وسى سەبەپتەرگە بايلانىستى
قازاق رۋشىلدارى كەرەي جانىبەكتى «ورالمان» اتاعان ەدى. سول باياعى، «جاۋ
كەلگەندە باتىرىم، جاۋ كەتكەندە كاپىرىم» اتاعاندارى دا. كەرەي جانىبەك
باتىردىڭ ەجەلدەن بەلگىلى مولاسىنىڭ باسىنا ءالى كۇنگە دەيىن مازار
تۇرعىزىلماعانى جالعىز كەرەيلەرگە ەمەس، كۇللى قازاققا ابىروي بولمادى.
قازىرگى سەنات دەپۋتاتى، كەشەگى جارما اۋدانىنىڭ اكىمى بولعان دۇيسەنعازى
مۋسين، وسكەمەندەگى «ەر جانىبەك» قورىنىڭ توراعاسى سەرىك سامارقانۇلىنا،
ەگەر دە وسى مولانى زاڭداستىرسا مازاردى تۇرعىزۋدى ءوز موينىنا الاتىنىن
ايتقان ەكەن. وسىعان دا، شۇكىر دەيمىز. الاي دا، زاڭدى قاعاز الامىز دەپ، قاي
كەرەيدىڭ جۇگىرىپ جۇرگەنىن كورگەن ەمەسپىز.
قايرات زارىپحان. شەجىرەتانۋشى. وسكەمەن.
kerey.kz
پىكىر قالدىرۋ