Täñirtau men Altay arası – Qazaqtıñ ata qonısı
kerey.kz
Büginde Qıtaydıñ soltüstik-batısındağı Şınjañ provinciyasınıñ Altay, Tarbağatay, İle, Ürimji, Sanjı, Barköl jäne Bwratala öñirleri bağızı zamannan köşpendilerdiñ, sonıñ işinde qazaqtı qwrğan köşpeli taypalardıñ ata mekeni bolğanı belgili. 2000 jıl ilgeri bwl ölkelerdi Saqtar, Nüküzder, Usünder (üysin) mekendegen. Usünder turalı sol zamandağı Qıtay derekterinde : «Usünderdiñ tütin sanı 120 mıñ, halıq sanı 630 mıñ, sadaqtı äsker sanı 180 mıñnan asatın, batıstağı eñ iri memleket», – dep körsetedi. Al şındığında Usün wlı Ğwndardıñ qarastılığındağı el bolatın. Olardı Ğwn täñirqwtı Nüküzderge qarsı attandırğan, olar Nüküzderdi jeñip İle, Täñirtaudı jaylağan. Ğwn men Han patşalığı arasındağı soğıs kezinde de Usünder Ğwn jağında boldı, Ğwndar olardıñ Han patşalığımen tikeley qarım-qatınas ornatuına jol bermegen. Usün hanınıñ ğwn bäybişesiniñ märtebesi Han patşalığınan alğa hanşasınan joğarı bolğan. Demek, Usünder Ğwnnıñ batıs şekrasın qorğauşı jasaq qızmetin atqarğan. Onı 630 mıñ halqınıñ 188 mıñı sadaqtı äsker bolğanınan da bileuge boladı. 552 jılı adamzat tarihındağa eñ alıp imperiyanıñ biri – Köktürik qağanatı qwrılıp, Altaydıñ batısı men Täñirtaudıñ teriskeyi, İle boyın Köktürik qwramındağı «on oq bodwn» (on oq halqı) mekendedi. Olardıñ işinde Qoylau Iteli(kerey), Şömegen (kişi jüzdegi Şömekey), Türgeş (qazirgi Qazaqtıñ Qañlı taypasındağı Türgis ruı) rularınıñ atı ataladı. Türik qağanatınan keyin Qarlwq memleketi qwrıldı. Qarlwqtıñ territoriyası da Altay men Täñirtaudıñ arası, batısta Şuğa deyingi jerdi alıp jattı. Qarlwq qwramındağı Beriş qazir de qazaqtı qwrağan belgili rulardıñ biri. 942 jılı YAğma, Şığıl taypalarınan Qarahan memleketi qwrıladı. YAğıma äli künge Qoñırat arasında Jäyma degen atpen belgili bolsa; Şığıldar Şapıraştı men Alban arasındağı Şıbıl atımen belgili ru. Mahmwd Qaşqari öziniñ äygili «Türik tilder sözdiginde»: «İle boyı Şığıldardıñ jäyqwnı» dep körsetedi. Şıbıldar qazir de osı mekende jasap keledi. 1125 jılı Ielüy Daşı Moñğol saharasındağı rulardan äsker alğanda Kerey, Nayman, Qoñırat, Merkit, Jalayır ruları da qatısadı.1131 jılı qwrılğan Qaraqıtay memleketiniñ qwruşılar da Qıtay (Kidan) degen ru atımen Nayman, Kerey, Qıpşaq, Uaq sındı Qazaqtıñ beldi ruları arasınan boy körsetedi. Şıñğıshan 1206 jılı «Eke Moğwl wlısın» qwrudan bwrın, onıñ biligin moyındamağan Nayman, Merkit, Kerey taypaları Altaydan beri asıp Emil boyına, Besbalıqqa bıtıray qonıstanadı. 1218 jılğa kelgende bwl öñir Şıñğıshannıñ qol astına birjola bağınadı da, İle öñiri Şağataydıñ, qazirgi Şığıs Qazaqstan men Altay, Tarbağatay, Barkölge deyin Ügedaydıñ enşisine tiedi. 1264-1301 jıldar aralığındağı Arıq Böke men Qwbılay, Qwbılay men Qaydu arasındağı soğıstardan keyin bwl jerler Şağatay handarınıñ biligine köşedi. 1225 jılı Şıñğıs qağan öziniñ jaulağan jerlerin törit wlına bölip bergende, üşinşi wlı Ügedeyge Batıs Moñğoliya (Kerey handığınıñ batısı jäne Nayman jeri), qazirgi Taulı Altay, Tıva jeri, Şığıs Qazaqstan, Täñirtau men Altay taularınıñ arası wlan-qayır dala men qosa 4 mıñ tütin (tağı bir derektk 5 mıñ tütin delinedi) Moğwl bergen. Raşid-ad-Dinniñ bwl turalı: «Jalayır Eluğay mıñdığı; Yrek Twğa mıñdığı,olar Swldws (swltuz qazır özbek wltınıñ qwramında E.K.) ruı; Dayırdıñ mıñdığı, yağni Qwñqatan (qoñqa tanau E.K.) ruı; Keyin Möñke qağan bwl jasaqtardı basqalarğa bölip, bıtıratttı. Qaydudıñ jasağınıñ köbi Arıq Bökemen ergender bolatın, keyin sol tört mıñdıqtağılar qaytadan Qaydudıñ mañına toptaldı» deydi. Al Şağatayğa berilgen mıñdıqtar Qoñırat mıñdığı men Barlas mıñdığı (özge ekeuiniñ atı öşip qalğan. E.K.). 1304 jılı Şağatay hanı Duua Ügeday handığına jorıq jasağanda, YUan' (Qwbılaydıñ handığı) jasağı şığısınan kelip tiedi. Şabar jeñilip Şağataylarğa tize bügedi, 1309 jılı Şabar qayta köterilmek bolıp Jebe bastağan Şağatay äskerinen jeñilip Qwbılay handığına qaray qaşadı. Osıdan keyin Ügeday ordası küyrep, jerin Şağatay handığı men YUan' handığı bölip aladı. Al däl osı jäydi Marko-Polo: «Ortalıq Moğwl wlısı (Şağatay men Ügeday wlısın aytadı) nağız Moğwl dästürin saqtağan Moğwldar, olar Şığıs Moğwldardı (YUan' moğwldarın) «Qıtaylanğandar jäne şatalar» dep boylarına toğıtpaytın, olar bayağısınşa köşpendi ömir sürip, äli künge Moğwl saltımen ömir sürude», – dep bayandaydı. Orhonnıñ batısındağı Moğwl taypaları 1260 jıldarı Qwbılaydan jeñilgennen keyin Altaydıñ soltüstigi men Eniseyge qaray şegingen. 1280 jıldarı Moñğol üstirtinde qalıñ qar apatı bolıp, aşarşılıqtan sahara halqınıñ bosıp ketkeni turalı YUan' tarihında jazılğan. Orhonnan batısındağı Moğwl taypalarınıñ batısqa köşui 1220, 1225, jäne 1260-1280-1301 jıldarı bolğanı anıq. Bwğan deyin kimder mekendegen? 1209 jılı Jetisudı Qaraqıtay, Qarlwq, Qañlı taypaları mekendegen. 1220 jıldarı Ieluy Çusay batıs esteliginde Jetisudı qaraqıtaylar mekendegenin aytadı (olar 1125 jılı Ieluy Daşımen birge kelip Qaraqıtay handığın qwrğan. 1212 jılı bilikti Küşilük özine qaratqan). Al Jetisu men Täñirtaudıñ teristigine 1225 jılı Şağataymen Ügedayğa qarastı Moğwldar (8 mıñ tütin) kele bastağanı belgili. Al olarğa keyingi soğıstarda moğwldar mıñdap kelip qosılğan. XIV ğasırda Sibirdegi Oyrat taypalarınıñ küşeyip, oñtüstikke qaray irge keñeytip, Moñğol saharasındağı taypalardı Altaydıñ bergi betine ığıstırdı. Äri, sahara taypalarınıñ halıq sanı artıp, jayılımnıñ tarıluı joğarıda atalğan soğıstarğa aparıp soqtı. Bwdan tıs, Täñirtaudıñ soltüstigi, Altaydıñ bergi beti, İle-Jetisu jeri Moñğol üstirtine qarağanda klimatı jılı, janğa jaylı edi. Bwl da sahara taypalarınıñ batısqa qonıs audaruınıñ bir sebebi deuge boladı. Mine osıdan barıp, qazirgi Almatı, Taraz, Şığıs Qazaqstan oblıstar, Altay men Täñirtau arasın Moğwl taypaları ieleydi de, ondağı Qaraqıtay men Qarlwq endigi tarihta Mäuerennahrdan boy körsetedi. Ügeday ordası qwlağannan keyin onıñ batıs territoriyası Şağatay ordasına, Duua hannıñ biligine qaradı. Duuadan keyin Esenbwğa bilik qwrdı. Esenbwğanıñ wlı Twğılıq-Temir 1253 jılı islam dinin qabıldadı jäne bir künde 160 mıñ moğwldı islam dinin qabıldatqan. Mwqammed Haydar Dulatidıñ öz eñbeginde Moğwlstan territoriyasın: «Şığısı Barısköl (Barköl), oñtüstigi Aqsu, Qaşqar ualayattarımen şektesedi, batısında Balqaş, ol Moğwlstan men Özbek ordasınnıñ şegarası» dep körsetedi. Moğwlstandı qwrağan taypalar mınalar: Dulat, Jalayır, Kerey(kereyt), Qañlı (bwrınnan sol mekende jaylağan), Barin, Arlat, Swldws, Barqi, Kürleuit, Merkit, Bekçik jäne basqalar. Al 1225 jılı Şağatayğa qarastı elder «şağataylar» atanğanda olar Moğwldardan özge äleumettik top edi. Mwhammed Haydar Dulati bwl turasında: «Moğwldar şağataylardı «qaranauıs» dese, şağataylar moğwldardı «jete» dep kemsitetin», – deydi. 1508 jıldarı şığıstan Oyrat, batıstan Şäybani jorıqtarınan keyin moğwldar älsirey bastaydı. Eñ köbi Qazaq handığına qosıladı, ol turalı «Moğwlstandı bükildey Özbek(qazaq) pen Qırğız ielep alğan» degen Dulatidıñ sözi dälel boladı. Wlı jwz rularınıñ deni osı Moğwldar, Orta jüzdegi Kerey (barqı men merkit qamtıladı) de osı Moğwlstan taypası bolğan. Bwlar nağız Şıñğıshan jwrtı edi. Oyratqa qarağan kezeñ Moğwl taypalarınıñ batısqa qonıs audaruınan iendep qalğan Batıs Moñğoliyağa ie bolğannan keyin oyrattar tez ösip, 1360 jıldarğa kelgende 200 mıñ halqı bar quattı küşke aynaladı. Moğwlstan jwrtı Batıs Moñğoliyanı «Qalmaq jeri» dep atay bastadı. 1428 jılı Oyrat qolı Äbilhayır qolın Sığanaq soğısında jeñip, Äbilhayır handı teñsiz kelisimge jıqtı. 1469 jılı Moğwlstan hanı Jünis te Oyrattan oysıray jeñildi. 1490 jıldarı Qwbılay wrpağı Batmöñke Dayan han oyrattarğa şabuıl jasap, oysırata şapqandıqtan Oyrat imperiyasın älsirey bastadı. Osı orayda Moğwlstan hanı Swltan Ahmet te oyrattarğa qarsı jeñisti soğıstar jürgizdi. Swltan Ahmettiñ oyrattarğa tanıtqan qataldığınan «Alaşa han» (Qanişer han) atalğan bolatın. 1505 jılğı soğısta Qalqa men Cahar qolınan oysıray jeñilgen oyrattar Batıs Moñğoliyanı tastap, Altaydıñ bergi betine, Moğwlstan jerine audı. Moğwlstanmen jerge talasu soğısında moğwldardı jeñip, batısqa ığıstırıp tastadı. 1507-1508 jıldarı wlan baytaq jerinen ayırılğan 400-500 mıñ moğwlstandıq Şuğa deyin ığıstı. Jetisuda Şaybani hanmen soğısta jeñilip, Moğwlstannıñ küni batuğa bet aldı. 400 mıñday moğwlstandıq Qasım hanğa bağınıp, Qazaq handığınıñ halıq sanı millionnan asıp, irgesi keñeydi. Attı jasağınıñ sanı 300 mıñğa jetti. Al, Oyrattıñ batıs şekarası qazirgi İlege deyin kelip tireldi. Moğwlstannıñ ıdırauımen qazirgi Qıtaydağı qazaqtar jasap jatqan aumaq Oyrattıñ ieligine ötip, İle boyın Çoros, Tarbağataydı Torğauıt, Altaydı Dörbit, Ürimjiden şığısqa qaray hoşouttar mekendeydi. Tek, 1755 jıldan keyin ğana qazaqtarğa ata mekenine qayta oralu orayı tuadı. Osığan deyingi 200 jıldan astam uaqıtta Qazaq pen Oyrat arasındağı jerge bolğan talas bir sätte tolastamağan. Territoriyasın qanağat twtpağan oyrattar 1722-1723 jıldarı 100 mıñ jasanğan qolmen Qazaq dalasına şapqınşılıq jasaydı. «Aqtaban şwbırındı, alqa köl swlama» däuirinen tartıp 1755 jılğa deyin qazaqtardıñ Joñğarğa qarsı wlt-azattıq küresi bir sät toqtamaydı. Abılay, Äbilqayır, Äbilmänbet handar; Töle, Qazıbek, Ayteke biler; Bwqar, Aqtanberdi jıraular; Qabanbay, Bögenbay, Er Jänibek, Batır bayan, Ötegen, Naurızbay, Rayımbek… batırlar bastağan Qazaq jwrtı ondağan jıldar boyı qan keşken wrıs arqılı öz elin men atamekenin şapqınşı jaudan qorğap qaldı. Cin' qolındağı kezeñ 1755 jılı şığısta Mänjou imperiyası men batısta Qazaq ordasınıñ şabuılınan soñ Joñğar memleketi joyıladı, Joñğarlar qırğınğa wşırap, ieligindegi Qazaq jeri bosatıla bastaydı. Dese de Mänjoudıñ Cin' imperiyası Qazaqtardıñ ata mekenine qonıstanuına barınşa kedergilik jasaydı. Bwl öñirlerge şığıstan Cahar moñğoldarın, sibelerdi, dağwrlardı, mänjoulardı jäne Qaşqariyadan wyğwr eginşilerin (6 mıñnan astam wyğır diqandarın İledegi mänjou äskerleriniñ astığın eguge Qaşqariyadan küştep qonıs audartqan) köşirgen. Qwlja, Ürimji, Şäueşek qalaları salına bastaydı. Osı qalalarğa Qazaqtar keruen tartıp kelip sauda jasaydı. Qazaq malşıları eptep şekaradan ötip mal otarlata bastaydı. Joñğar handığı joyılğannan keyin, 1750-1770 jıldar arasında beybit ömir sürgen qazaqtıñ halıq sanı ösip, mal sanı artadı. Bwl jayılımnıñ tarıluına, ol barıp öris-qonıstı keñeytu qajettigin tudıradı. 1771 jılı torğauıttar şığısqa Joñğariyağa qonıs audaradı da, Kişi jüzdiñ ata qonıstarınıñ birazı qazaqtıñ qolına qayta ötedi. Torğauıttar şığısqa qayta qonıs audarğanda 180 mıñ halqınıñ 60 mıñı ğana İlege jetedi, onı Cin' imperiyası İle, Bwratala, Qobıqsarığa ornalastıradı, Altayda Wrañqaymen qaldıq Dörbitter mekendep twradı. Abılay hannıñ köregen strategiyalıq sayasatı boyınşa Abaq Kereyler Altayğa; Nayman ruları Tarbağatayğa; Alban-Suan ruları İlege qaray jılji beredi. Abılay han qazaqtıñ ata-qonısın qaytarıp alu üşin Kenjeğara bastağan elşilerin Cin' patşalığına jiberedi. Cin' bileuşisi: «Sender jibergen elşilerdiñ mälimdemesinde Tarbağatay bizdiñ bwrınğı köşip-qonıp jürgen jerimiz edi. Biz sizden öziñizdiñ iltipatıñızdı bildirip, osı jerdi bizge berseñiz» degen sözder bar eken. Bwl jerdi biz endi ğana ornıqtırdıq, küni bügingi deyin bos twr. Asılında, men bwl jerdi qimaytın edim. Degenmen, sender bizge endi ğana kelip bağındıñdar, äli eşqanday eñbekteriñ siñgen joq. Mwnday jağdayda (talap etken jerdi) osılay bere salsaq, memleketimizdiñ tärtibine say kelmeydi. Eger sender opasız qılmısker Ämirsananı wstap berseñder, onda men öz iltipatımdı körsetip (talap etken jerdi) sıylar edim» (Mwhan Isahan, Elbol Rayhanwlı. Qıtaydağı qazaq qoğamınıñ qalıptasu tarihı. Qazaqstan-Zaman, 13 şilde, 2007 jıl; Cin' patşası Gauzüun patşalığınıñ orda esteligi. Taypey. 1964, 548 tom, 9-10 better) dep jauap beredi. Bwdan keyin Abılay han aşıq wrısqa barmau sayasatın wstana otırıp, bos jatqan öñirge birtindep Wlı jüz ben Orta jüzdiñ keybir ruların köşire bastadı. Mwnı estigen Cin' ordası, qorğanıs ministri A. Güyge bergen jarlığında: «…jedel äsker jiberip Tarbağatayğa qonıs tepken qazaqtardı şekaradan asırıp quıñdar! Abılayğa adamdarın dereu qaytarıp äketudi ayt!» (Cin' patşası Gauzüun patşalığınıñ orda esteligi. Taypey. 1964, 609 tom, 18 bet) – dep bwyıradı. Al Abılay han Altay men Tarbağatay jäne İle öñirine köşken qazaqtı keri qaytarudıñ ornına Cin' patşalığına elşiler attandırıp, qalıptasıp otırğan jağdaydı moyındauğa şaqıradı. Osığan oray, 1760 jılı Cin' patşasınıñ ordası Abılay hanğa jauap hatında: «… seniñ elşileriñniñ aytuı boyınşa Joñğar jeri qazir ien bos jatır. Äbilpeyistiñ qol astındağı Tañatar, Qarqaralı, Esengeldi, Jolımbet ruları Alın, Qaratal, Barlıqta mekendep otır. Sonda sender patşa jarılqağan üstine jarılqay tüssin dep, İlege barıp, qonıstansın degen ekensiñ. Tarbağatay öñiri ejelden Joñğardıñ jeri. Patşa ol jerdi qalıñ qolımen barıp tınıştandırdı. Qazaqtar senderdiñ jerleriñ wlan-ğayır bolğandıqtan, bizdiñ şekaramızdan ötuimizge jol joq. Tarbağataydı patşa sağan bermegen edi ğoy, sen qalayşa öz bilgeniñmen şığısqa qaray öris jayıp otırsıñ. Joñğarlar ol jerdi kezinde küşpen tartıp alğanda, sender olardıñ mañayına kele almağan ediñder. Patşa İleni tınıştandırğannan keyin, sender beybit ömir süruge mümkindik aldıñdar. Osını nege qanağat twtpaysıñdar?» (Cin' patşası Gauzüun patşalığınıñ orda esteligi. Taypey. 1964, 613 tom, 17 bet) dep jazdı. Alayda, dürkin-dürkin qazaq köşin toqtatuğa mümkindigi jetpeytinin tüsingen Cin' patşalığı Altay, Tarbağatay, İle öñirin qazaqtardıñ mekeni retinde bekitip beredi. Bwl turalı Cin' patşalığınıñ Abılay hanğa joldağan mına hatında aytıladı: «…sender birneşe ondağan jıldardan beri eptep işkerilep jıljıp enip kelesiñder. Bizdiñ general-şonjarlarımızdıñ ötinişi boyınşa senderdi jazağa tartu kerek edi. Biraq, patşa senderge keñpeyildik jasadı. Senderdiñ şekara qarauımızdıñ ber jağında jatqan ien jerlerge kelip mal bağularıña rwqsat jarlığın jariyaladı. Bwnıñ bäri senderdiñ bizben eldeskenderiñ üşin patşanıñ jasağan şapağatı. Özderiñ ösip-örkendeumen qatar körşiles eldermen de tatu twrıp, patşanıñ meyir-şapağatına mäñgi bölene beriñder» (Cin' patşası Gauzüun patşalığınıñ orda esteligi. Taypey. 1964, 793 tom, 20 bet). Bwl 1772 jıldan keyingi oqiğa, Mänjou bileuşileri Qazaqtarğa Torğauıt qatarlı Moñğol taypalarına jayılımdıq jerlerdi bölip bergennen keyin rwqsat bergen. Qazaqtardıñ Altaydı mekendeui 1778 jılı Abaq Kerey Orta jüzdiñ Arğın, Nayman, Qıpşaq, Qoñırat jäne Uaqtıñ bi-töreleri bas qosqan wlı jiında Äbilpeyizdiñ wlı Kögedaydı töre etip törine otırğızıp, tizginin wstatadı. Kögedaymen birge inileri Sämen men Jabağı törelerde ere kelip, el bilegen. 1790 jılı (Ciyanlwnnıñ 55 jılı) Kögeday töre 18 jasqa tolğanda Beyjiñge barıp, Manjoudıñ Ciyanlwn patşasına kezigip, Zaysan, Altaydıñ kün betiniñ bileuşisi retinde «Gwñ» (Swltan) lauazımı men mör-şekpenin alıp qaytadı. Bwl turalı halıq arasında: Barlıbay ,Şwbaş ergen Kögedayğa, Jantorı, Bayqanda bar osı jäyda. Ejen han Kögedayğa Mänsap berip, Wqsadı Abaq eli tuğan ayğa, – degen jırlar saqtalğan. Asqar Tatanaylı öz eñbeginde: « … bir jılı qayıñ sauğan jwt bolğanda Jäntekey Bayımbet auıldarı jılqıların Sauır tauına aparıp baqtıradı, Bayımbet wldarına : Ata-babamız Sauır dep atağan jer osı, birneşe ğasır ötken soñ jetken wrpaq biz ekenbiz, osı kül tökkenimiz tökken bolsın! – depti. Alıstan aybındanıp köringen Altaydıñ aqbas şıñdarına da köz tigipti, jön swray kelgen Torğauıt kegeniniñ elşisine: Jau emespiz, elmiz! Jerimizde jwt jürgen soñ mal otarlatıp jürmiz! – degen eken… Osıdan soñ el Sauır tauına köşip kelip mekendey bastaptı» . Bwl şamamen 1770-1775 jıldar aralığında bolğan oqiğa dep boljauğa boladı. Üyitkeni 1771 jılı torğauıttar kelgeni belgili. Sauırdağı «Şalşıqay», «Şänşeke», «Aqmırza» sol Bayımbet baydıñ balalarınıñ atımen qoyılsa, «Qarjau» Sämenbettiñ bir balasınıñ atı. Al, Abaq Kereydiñ Altayğa bet aluı 1771 jılı deuge boladı. Sebebi, Cin' jılnamasınıñ Ciyanlwnnıñ 36 jılı bizdiñ jıl sanauımızdıñ 1771 jılına tura keledi. Abaq Kereydiñ Er Jänibek batırdıñ bastauında Sır boyınan auğanına kelse, ol twsta köşpeli qazaq qısta Sırdı qıstap, jazda Sarıarqanı jaylağan. Orta jüz ruları 1000-1200 şaqırım köşip-qonıp otırğan. Torğauıttar Abaq Kereyden jıl bwrın barıp qonıs tebedi. Abaq Kereydiñ keyingi ruları Qalba tauında, al üdire köşkenderi Mañıraq, Sauır-Sayqannan asıp, Qabağa, tipti Üliñgir boyına deyin jetip toqtaydı. Kögedaydıñ Beyjiñ saparınan keyin Abaq Kerey Cin' patşalığına jılına 81 at salıq töleytin bolğan. Bwl salıq sol zaman twrğısınan öte az mölşerdegi salıq esepteledi, osı boyınşa 1861 jılğa deyin jalğasqan. Kögeday bastağan Abaq Kerey Cin' imperiyasına «kinäzdik» retinde 1912 jılı imperiya ıdırağanğa deyin Qobda arqılı salıq tölep, tikeley bağınıp twrdı. Cin' patşalıq ükimeti kereylerdiñ işki sayasi, äleumettik, äkimşilik isterine aralaspadı. Eli 1836 jıldan bastap «Abaq Kerey jarğısı» boyınşa «Tört bi-töre» biligi basqarıp twrdı. 1824 jılı Ör-Altayda «Begen şabılğan Qaraseñgir» oqiğası boldı. Bwl dörbitterdiñ 4 mıñ jasağı kelip, Jäntekey Begen baydıñ elin şapqan oqiğa bolatın. Dörbitterge qarsı Abaq Kerey qol jiıp, Altaydan asıra quadı. Sol soğısta Izğwttı batır qaza tabadı. Osıdan keyin Ör-Altay tolıqtay Abaq Kereydiñ ieligine ötedi. 1830 jıldarı Abaq Kereyge barıp qaytqanda ağa-swltan Qwnanbaydan: «Qıtayğa qarağan Kerey balası 15 mıñ tütinnen asıp, däuleti şalqıp, eli ösip, kegin joqtar eri, dauın söyler bii tuıp, baq qonğan elge aynalğan eken», – degen söz qalğan. Bwdan sol twstağı Altayğa qonıs tepken Abaq Kereydiñ 80 mıñğa juıq halıq ekenin topşılauğa boladı. Qazaqtardıñ Tarbağataydı mekendeui Tarbağatay aymağına Qazaqtıñ Nayman rularınan Qarakerey, Dörtuil, Mataydıñ Qızay ruları 1771 jıldardan bastap qonıstana bastadı. Qızay ruı Tarbağataydıñ Maylı-Barlıq taularında 70 jıl qonıstanıp 1865 jılğı «Qızıl ayaq şapqınşılığınan» keyin Bwratalağa qaray aua bastağan. 1851-1864 jıldar arasında Cin' imperiyasına qarsı Tyanpiñ köterilisi boldı, bwnı sol zamanda «Qızıl ayaq soğısı» dep atağan. 1860 jıldarı «Qızıl ayaq soğısı» Tarbağataydı mekendegen qazaqtarğa da aur zardap äkelgen. Bwl twsta Şäueşek mañın Dörtuilder, Barlıqtıñ batısın Mänbetter, Orqaşar tauın Saybolattar mekendegendep twrğan. «Qızılayaqtarğa» qarsı Qabanbay batırdıñ nemeresi Ädilbek batır qol bastap Şäueşekti basıp aladı. «Qızıl ayaq soğısı» Cin' imperiyasınıñ Şınjañdağı üstemdigin şayqaltqandıqtan, bwl oraydan paydalanıp Qoqan handığı YAqwppektiñ bastauında Qaşqariyağa basıp alıp, «Jeti şahar handığı» qwrıladı. Tarbağataydan ığısqan «Qızıl ayaq» äskerleri 1867 jılı Altayğa kiredi. Onda Köbeş batır, Twrım batır, Dalay mergen bastağan Abaq Kerey qolı oysırata qırıp, Qobdağa asırıp tastaydı. Qazaqtardıñ İleni mekendeui İlede 1762 jılı «İle general basqarması» qwrılıp, Qwlja, Süydiñ, Qorğas qatarlı toğız äskeri qalaşıq boy köteredi. Qazaqtıñ Alban-Suan ruları 1771 jıldan keyin İlege qaray köş tüzeydi. İleni mekendegen torğauttardı jer talası soğıstarında ığıstıra otırıp, 1850 jıldarı Täñirtaudan arı asırıp tastaydı. 1864 jılı İlede Cin' biligi joyılıp, onıñ ornına Taranşılardıñ «Qara swltan» ükimeti qwrıladı. Alban Tazabek batırdıñ olarğa qoldau körsetkenin jeleu etken Resey äskerleri İleni basıp aladı. Sol twsta G. A. Kolpakovskiydiñ tikeley basqaruımen 1871 jılı 22 mausımda wyımdastırğan ekspediciyanıñ mälimetinde, İlede 3 mıñ tütinnen asa Alban, 2 mıñ 162 tütin Suan, 1 mıñ 409 tütin Bayjigit ruı bar ekenin körsetken [4.117 b.]. Sol twsta İlede 37 mıñnan qazaq, olardan basqa 51 mıñ taranşı, 6 mıñ şamasındağı Düngen, 24 mıñ aynalasındağı moñğoldar bolğan. | Materialdı köşirip bassañız https://qazaqtimes.com/article/58574 saytınıñ gipersiltemesin mindetti türde qoyıñız. Avtorlıq qwqıqtı saqtañız.
1881jılı Cin' imperiyası Şınjañğa Zo zwñtañ bastağan zeñbirek jäne mıltıqpen qarulanğan 100 mıñ äsker attandıradı. Olar Şıñjañnıñ şığıs qaqpası Barköldi jedel alıp YAqwpbek qosındırın oysırata jeñedi de, Qaşqariyanı qaytarıp alıp, Reseymen İle mäselesi turasında kelissöz jürgizedi. 1880 jılı Cin' ökili Zıñ Jizı qol qoyğan kelisim boyınşa Resey İleniñ Tekes, Qwlja, Qorğas, Süydiñ jäne basqa da toğız qalaşığın qaytaradı; İleniñ 70 mıñ şarşı-şaqırım jeri Cin' ükimetine qaytarıladı. Bwnıñ esesine Zaysan , Wrjar, Şonjını qamtığan 70 mıñ şarşı-şaqırım jer Reseyge tän boladı. Reseyge äskeri şığın esebinde 9 million säri kümis aqşa tölenedi. Al osı üş öñirdegi qazaqtarğa qaysı ükimettiñ biligin qabıldau turalı tañdau erki men bir jıl uaqıt beriledi. Osı uaqıt işinde İleden 20 mıñ qazaq (Alban men Suan rularınan 6 mıñ adam İlede qaldı), 45 mıñ taranşı, 4500 düngen patşalıq Resey jağına ötti. Al, 1883 jılı Wrjardan Mämbet ruınıñ 1000 tütini Jalbağaydıñ bastauında Barlıq tauınıñ şığısına köşti. 1883 jılı Zaysannan 1000 tütin Merkit jäne Kereydiñ özge ruları Jäke bidiñ bastauında Jemeneyge köşti. 1888 jılı seksen tütinnen asa Uaq Barlıq tauınan qonıs tepti. 1884 jılı Şıñjañ ölke bolıp qwrıldı da Qazaqtar eki elge bölinip qonıstanğan däuir resmi türde bastaldı. İşki köşi-qondar 1864 jılı Altaydıñ Sauır men Buırşın öñirinen Abaq kereydiñ 400 tütini Maydı-Jayır taularına qonıs audardı. Olarğa qosa Uaqtan 200 tütin Mañıraqtan Jayırğa köşti. Kelesi jılı Altaydağı Abaq Kereyden tağı 300 tütin Maylığa audı. 1880 jılı 150 tütin tağı köşti. 1883 jılı Tarbağatayda 4 ükirday (bolıs) el mekendedi (Kerey 1 ükirday 7 zäñgi; Nayman 1 ükirday 8 zäñgi; Dörtuil 1 ükirday 7 zäñgi; Mänbet 1 ükirday 6 zäñgi. Bwlardan tıs 2 zäñgige qarağan uaqtar bar). Tarbağatay aymağına qarağan qazaqtardıñ sanı 5600 tütin, yağni 32 mıñ adam, al soltüstik Joñğariyanı mekendegen qazaqtardıñ sanı 88 mıñ dep körsetilgen [4.116 b.]. Erkerte keterligi, Şihu, Sauan jerleri 1945 jılğa deyin Ürimji (Dihua) aymağına qarağan, äri bwl sanaqta Ürimji aymağındağı qazaqtar kirmegen. 1883 jılı Bwratala mañındağı Qızay ruınan 3 mıñ tütin İleniñ şığıs audandarına qonıstandı. Qızay ruı bwl mekende ornığıp otırıp, 1962 jılı 120 mıñğa, 1990 jıldırı 270 mıñğa jetti. 1908 jılı İlede 10 bolıs Qızay, 6 bolıs Alban, 1 bolıs Suan jäne bir bolıs Töre-tölengit, Teristañbalı, Uaq ruları bar bolğan. Qazaqtardıñ Sanjı, Ürimji, Barköldi mekendeui 1864 jıldan bastap Altay aymağında halıq sanı artıp, öristiñ tarayuına baylanıstı qazaqtar jappay basqa öñirlerge qonıs audara bastadı. Tarbağatayğa köşuden tıs, 1883 jılı Böke batır bastağan mıñ tütinnen asa kereyler Boğağa köşti. 1883 jılı Jamısbay bastağan 170 tütin Barkölge barsa, Jılqışı Aqtaywlı mınan astam tütindi bastap Moñğoliyağa qarastı Qobda jerine ötti. 1906 jılğa deyin Altaydağı qazaqtardıñ jarımı atalğan öñirlerge qonıs audardı. Osı twsta Altay Kereyden 3 täyji (bolısqa teñ) Jäntekey, 2 täyji Jädik, Iteli, Molqı, Qaraqas, Merkit, Şıbarayğır, Sarıbas ruları bir täyjiden, bir ükirday Şeruşi, Jastaband, Qwltaybolat ruları bir zalıñ el bolıp otırğan. Jalpı sanı 13-14 mıñ tütin, yağni şamamen 60 mıñnan astam kereyler mekendep twrdı. Bwdan tıs bir täyji Nayman Jarboldı ruı men bir zäñgi Uaqta 5 mıñnan asa tütin boldı. Al, 1913 jılı 1000 tütin Kerey Altaydan Tarbağataydıñ Maylı tauına, 1916 jılı 400-den asa tütin, 1933 jılı 100-den asa tütin Erenqabırğağa (Manas, Sauan, Qwtıbi jeri) audı. Bwğan deyin 4 mıñ tütinnen asa halıq Moñğoliyağa qonıstanıp qalğan bolatın. 1912 jılı Mänjou Cin' imperiyası qwladı da, onıñ orınına qıtaylar bilikke keldi. 1919 jılı Altaydıñ «Erekşe aymaq» märtebesi joyılıp Şıñjañ ölkesine biriktirildi. Bwğan deyin, şamamen, Altay-Qobdada 85 mıñ, Ürimjide 60 mıñ, Tarbağatayda 60 mıñ, İlede 60 mıñnan asa, jalpı sanı 270 mıñğa juıq Qazaq mekendegen. Bwlar negizinen Orta jüzdiñ Kerey, Nayman, Uaq ruları men Wlı jüzden Alban-Suan ruları boldı. 1916-1933 jıldar arasındağı köşi-qon 1916 jılğı «Mausım jarlığınan» keyin Torğay men Jetisudağı narazılıq wlt-azattıq köteriliske wlastı. Patşa ükimeti äskeri küşpen basıp-janşuğa kiristi. Sonıñ saldarınan İlege 160 mıñ, Tarbağatayğa 70-80 mıñ qazaq bosıp ötti. Köş boyında talay qazaq orıs äskeriniñ oğınan jer qwştı. Keyin bwl qonıs audaruşılardıñ basım köbi öz mekenderine qayttı, az böligi ğana Qıtay territoriyasında qalıp qoydı. 1932-1933 jıldardağı zwlmat aştıq twsında 96 mıñnan asa Qazaq (tarihşı Talas Omarbekovtıñ sanağı) Qıtay territoriyasına auıp barğan. Biraq, bwl qonıs audarğandardıñ qanşası keri qaytqanı turalı anıq derek joq. Keyingi kezeñ 1920 jıldarı Zuqa jäne Äkim batırlardıñ qozğalısı bolsa, 1938 jılı Qıtaydıñ işki ölkelerine qaray 20 mıñnan asa Altay-Barköl qazaqtarı audı. Onıñ soñı Tibet asqan köşke wlastı. 1939 jılı Altaydıñ Köktoğay-Şiñgilinde Ospan batırdıñ wlt-azattıq köterilisi bastaldı. 1945 jılı Qwljada Şığıs Türkistan Respublikası uaqıttıq ükimeti qwrıldı. 1946 jılı ŞTR-da (Altay, Tarbağatay, İle) 725 mıñ halıqtıñ 383 mıñı, yağni 53 payızı qazaqtar boldı. Wyğwrlar 156 mıñ, qıtaylar 52 mıñ, moñğoldar 49 mıñ, orıstar 18 mıñ adamdı qwradı. İledegi 450 mıñ halıq bolıp (Bwratalanı qamtığan) qazaq 220 mıñ (48 payızı), 140 mıñ wyğır, 27 mıñ qıtay, 24 mıñ moñğol qwradı; Tarbağatayda 170 mıñ halq bolıp, 100 mıñnan astamın qazaqtar (60 payızdan köbin), 22 mıñın qıtaylar qwradı, 10 mıñğa juıq wyğır boldı. Altayda 90 mıñ halıqtıñ 83 mıñın qazaqtar (negizinen Abaq Kerey ruı) qwrap 90 payızdan asıp twrdı. 4 mıñ moñğol, 2 mıñğa juıq qıtay jasağan. Manastan Barkölge deyingi Täñirtau (Erenqabırğa) öñirinde (Qıtaydağı qazaqtardıñ törtinşi aymağı) 60 mıñnan asatam qazaq mekendegen. 1949 jılı qazanda 100 mıñnan asa kommunist qıtay armiyası Şınjañğa kirdi. 15 mıñ äskerge ie «Üş aymaq» ükimeti soğıssız berildi. Tek Ospan batır, Qalibek Hakim, Orazbay bastağan wlt-azattıq kürestiñ qaharmandarı ğana qızıl ükimetke qarsı wrıs saldı. «Üş aymaq» ükimeti kerisinşe osı köterilisşilerge qarsı soğıstı. Ör-Altayda 1958 jılı soñğı ret köterilis boldı, bwdan keyin Şınjañ qazaqtarı kommunistik Qıtay bilginiñ qol astında qala berdi. Kommunistik armiyanıñ 100 mıñ äskeri kirgen jılı Şınjañda 3,3 mln wyğır (75 payız), 500 mıñğa juıq qazaq (12 payız), 291 mıñ qıtay (6,7 payız) bolğan.
Erzat Käribay
Pikir qaldıru