Tarih Twlğalar Qazaq handığına 550 jıl Qazaq şejiresi
Sibir handığı nemese kerey Toğırwl hannıñ wrpağı Taybwğa äuletteri bilik qwrğan memlekettiñ qilı tağdırı men tarihi arenadan joğaluı
kerey.kz
Tarlan tarihtıñ bizge beymälim twstarı köp, aqiqatı aşılmağan jäne
äli künge deyin qwpiya paraqtarınan özindik orın alğan Taybwğa äuletteriniñ
orta ğasırlarda bilik qwrğan jwrtı Sibir ölkesi nemese Sibir jwrtı ekendigi
barşamızğa ayan. Kerey Toğrıl hannıñ Ükiden (keybir şejire añızdarda Wyqı
deydi, al qıtay derekterinde Toğrıl hannıñ bir wlınıñ esimi Oyhu) tuğan
nemeresi Taybwğa bwl aymaqta on üşinşi ğasırdıñ birinşi jartısında inisi
Tayşıqpen birge Kerey handığınan qalğan bir qauım eldi soñına ertip öz
aldına jeke handıq qwrıp jer kölemi orasan zor aumaqqa biligin jürgizdi.
Şıñğıs han imperiyasınıñ wlan-ğayır Euraziya keñistiginde bilik qwrğan
däuirinde osı imperiyağa täueldi jeke öz aldına memlekettik qwrılımı bar el
bolğan Taybwğa dinastiyası nemese Taybwğa jwrtınıñ tarih sahnasına alatın
orını özimizdiñ qazaq şejiresi men añızdarın eskere otırıp qolğa alınuı äli
tolıq zerttelmey jatır. Zerttegenniñ özinde orıs tarihi qwjattarına
imanday senumen qatar är kezeñderde Reseyge bodan bolıp otırğan
halıqtardıñ imperiyalıq sayasi auanına baylanıstı sanalı türde
bwrmalanğan añız-äñgimeleri men şejirelik közqarastarı twrğısınan negizge
alınğan kümandı tarihınıñ töñireginen asa almay jürmiz.
On üşinşi ğasırdıñ birinşi şireginde qwrılğan handıq jüyedegi
memleket Sibirdiñ soñğı hanı Köşim 1598 jıldıñ 20 tamızında Qwlındı
(qaziogi Novosibirsk) dalasındağı Qarasuıq özeniniñ jağasında Tarışı
(Tarsk) qalasınan şıqqan atamandar I.Masal'skiy men A.Voeykovtıñ
twtqiıldan jasağan şabuılınan keyin jeñiliske wşırap birjola birjola
tarih sahnasınan joğaldı. Arğı tübi Altın ordadan şıqqan Mäskeu
kinäzdigine qızmet jasağan twz öndiruşi alpauıt Grigoriy Stroganovtıñ
aqşasınıyumlnñ buına masıqqan el tonap, jol toruıldağan baskeserler men
qaraqşılar jaybaraşat jatqan Sibir ölkesine ağıla bastadı da jergioikti
halıqqa qırğiday tidi. Bwl kezeñ kerey Toğrıl hannıñ Taybwğadan tarağan
wrpaqtarı sanalatın jäne ğasırlar boyı handıq taqtı mwragerlik jolmen
ielik etken Qasım balaları Jädiger men Bekbolattı Şayban wrpağı Köşim
han tarih sahnasınan birjola joğaltqanımen onımen taytalasuğa şaması
jetetin jäne kerey ruınıñ işine siñip ketken Taybwğa äuletteri äli de
barşılıq edi Mäskeu kinäzdiginiñ qoldauımen jäne Stroganovtardıñ
qarjılandıruımen batıstan Sibir jerine lek-legimen ağılıp, mwzday
qarulanğan qaraqşı toptarğa qarsılasuğa Köşim hannıñ qauqarı jetpedi.
Batısında Oral tauınan, soltüstiginde it jegip, añ aulap, bwğı ösirudi
käsip etken bwğıldardan (orısşa vooguulı, qazirgi uaqıtta halqınıñ sanı on
bes mıñnan aspaytın Hantılar men Mansılar) şığısında Enesay, Añğar
özenderi, oñtüstistik şığısında sonau Altay ölkesin qamtığan, oñtüstiginde
qazirgi qazaq jeriniñ Torğay dalası men Qorğaljın, Nwra öñiri, odan asıp
Wlıtau aymağına deyin jetken, Sarıarqanı bütindey jaylap, qonıstanğan
Taybwğa dinastiyasınıñ ielik etken aumağı da wlan baytaq zor edi. Ärbir
tarihi derekterde birese Sibir jwrtı, endi birde Taybwğa jwrtı atauımen
belgili memlekettiñ negizgi qwramın kereylermen jäne uaqtarmen birge kişi
jüzdiñ jeti ru birlestigi, orta jüzdiñ noqta ağası sanalatın taraqtı ruı,
qıpşaq ruı jäne arğınnıñ «jeti momın» tobı men kişi arğındar (qazaq
şejiresinde bwlardı keyde toqal arğındar dep aytadı) qwradı. Rusiyanıñ
ozbırlıqpen jasağan jaulap alu sayasatınıñ saldarınan Sibir handığı
qwlağannan keyin bwl taypalardıñ köpşiligi Esim hannıñ zamanında Qazaq
handığınıñ qwramına kirdi. Keybir rulıq qauımdarı Başqwrt halqınıñ,
Sibir men Tümen, Tebriz, Baraba tatarlarınıñ qwramında da bar. Bir ğana
başqwrt işindegi – yagalmaylı, tamyanlı, tabunlı jäne girey rularınıñ
atauları köp jayttardan habar beredi. Başqwrt işindegi Girey ruı Idel'
girey jäne Orman girey bolıp eki topqa bölinedi. Olar özderiniñ tüp tamırın
Kereydiñ Buyuruk hanınan taratadı.
Kerey Torı nemese Toğrıl hannıñ nemeresi Taybwğa jwrtınıñ alğaş
qazıq qağıp, handıq bidik qwrğan jeri Şımtwraq (Esipov jılnamasında
Çimga tura) qalası. Bwl qazirgi Twrğaq özeniniñ jağasına ornalasqan Tümen
qalasınıñ aumağı. Qazaqtar bwl özendi erte kezde Twrğaq dese qazirgi orısşa
atauı Tura. Qalanı qonıstanuşılar alğaşqı üy-jayların şımnan oyıp
twrğızğanı jönindegi derekter orıstardıñ qwjattarında aytıladı. Jalpı
şımnan oyıp twrğızjan üyler men mal qoraların teriskeydegi qazaqtar
bertinge deyin qoldandı. Geografiyalıq erekşelikterine baylanıstı jeri
qırtıstı keletin (jerdiñ betindegi qattı qırtısın 15-20 sm şamasında
kirpiş tärizdi tört bwrıştap oyıp alıp qwrılıstıq materialdar retinde
paydalanu) Sibir ölkesinde osınday ädispen esimderi el belgili twlğalardıñ
keseneleri de twrğızıldı. Şımnan oyıp twrğızılğan üyler jıldam äri
qolaydı edi. Auqattı adamdar özender men kölderdiñ mañayındağı qızıl
topıraq pen qwm aralasqan sarı balşıqtı küydirip, qıştan örip baspana
jasadı. Jalpı aytqanda geografiyalıq aymaqtıñ jer bederin jaqsı biletin
qazaqtardıñ wğımında Tümen degen sözge qarağanda Tömen atauı layıqtı
tärizdi. Öyikeni Batıs Sibir jazığındağı nemese Batıs Sibir oypatındağı
Tümen qalası özge öñirlerge qarağanda eñ tömengi nüktege ornalasqan.
Savva Esipovtiñ 1632 jılı jazılğan jılnamasında, orıstardıñ el
arasınan jinağan basqa da derekterinde Şıñğıs hannıñ (keybir jılnamada
Şağataydıñ) aldına kelgen jiırma jasar Taybwğa toqsan jastan asuımen
ömir sürgen delinedi. Osı lerekterdi negizge alsaq Taybwğanıñ bilik qwrğan
uaqıtı 1220-1290 jıldar şaması. Qazaqtıñ auız eki şejiresinde jäne orıs
jılnamalarında Taybwğadan keyin Mamıq bi jası jetpisten asqanşa şirek
ğasır handıq qwrdı deytin joramal bar. Endi bir şejirelik añızda Mamıq
bidi Taybwğanıñ äkesi dep aytadı. Logikalıq oyğa jüginsek Mamıq bi
Taybwğanıñ wlı jäne handıq qwrğan uaqıtı 1290-1315 jıldar aralığı dep
mölşerleuge boladı. Osı twrğıdan alğanda handıq bilikti uısında wstağan
Mamıq bidiñ ömir sürgen uaqıtı 1240-1315 jıldar. Al, orıs tarihi
derekterine üñilsek, 1667-1670 jıldarı Tobıl voevodası bolğan Petr
Godunovtıñ bwyrığı boyınşa jergilikti qazaqtar arasınan jinastırılğan
añızda basqaşa: «.. kogda mongolskiy han Çingiz zavoeval Buharu, to careviç
Kirgiz-kaysackoy ordı po imeni Taybuga, sın hana Mamıka, vıprosil u
Çingiza vo vladenie mesta po rekam Işimu, Irtışu i Ture. Çingiz peredal
eti zemli emu i potomki Taybugi prodoljali pravit' etimi zemlyami…». YAğni,
qarapayım qazaq tilimen aytatın bolsaq, «… moñğol hanı Şıñğıs Bwharanı
jaulap alğan kezde Qırğız-qaysaq ordasınıñ hanı Mamıqtıñ Taybwğa esimdi
hanzadası Esil, Ertis jäne Twrğaq özenderi aumağındağı jerlerge ielik etudi
swradı. Şıñğıs oğan bwl jerlerdi berdi jäne Taybwğa äuletteri osı jerlerge
bilikterin ornatudı jalğastırdı.»
Qorıtındılay kelgende Şıñğıs hannıñ twsında Mamıq esimdi han
bolğan joq. Al, P.Godunovqa şejirelik aqparat bergen twrğılıqtı qazaqtar
Mamıq pen Taybwğanıñ tarihi orındarın auıstırıp otır nemese bayırğı
jwrttıñ tilin jete bilmegendikten audarmaşılardan qate ketip otır. Biraq,
Mamıqtı han retinde atap otır. Teristikti jaylağan kerey eliniñ añız-
äñgimelerinde Mardan esimdi adam jiırma jılday han bolğanı turalı tüsinik
bar. Mamıqtan keyin onıñ wlı Mardan da handıqtıñ tizginin jiırma jıldan
astam uaqıt wstap alpıstan asqan şağında dünie saldı. Mardannıñ han
biligine kelgen merzimi 1315-1336 jıldar jäne ömir sürgen uaqıtı 1265-1336
jıldar aralığı. Mardan hannıñ twsında wlısta islam dininiñ ıqpalı arta
bastadı. Aq orda men Altın orda handarınıñ arasındağı baqtalastıqtı öz
maqsattarına sätti paydalana bilgen Taybwğa äuletteri keñ baytaq aymağında
öz bilikterin şeberlikpen jürgizdi. Arğı ataları kerey Toğrıl hannan miras
bolıp qalğan el basqaru ürdisin jetildire bildi. Şıñğıs hannan mwra bolıp
qalğan eki birdey wlıstıñ arasınan sayasi ahual, derbestik mäselelerinde
özindik sara jolın tauıp wlısın sırtqı qauip-qaterden aman saqtadı.
Taybwğa eliniñ biligine Mardan hannan keyin mwragerlik jolmen onıñ wlı
Qoja (orıs şejirelik dereginde Hodja) keldi. On jeti jılday han tağına
ielik etken. Qoja qaytıs bolğan 1354 jıldan bastap Taybwğanıñ bauırı
Tayşıqtan tarağan Qağan bektiñ (keybir añızda Qazan bek) wlı Alşağır men
Taybwğa wrpağı Sauısqan özara ımırağa kelip, kezektesip jiırma jıldan
asuımen bilik jürgizdi. 1354-1375 jıldarı Alşağır, 1375-1384 jıldarı
şamasında Sauısqan bilikke kelse, odan keyin Mardannıñ wlı Omar on
jıldan asuımen bilik jürgizdi, bwl şamamen 1384 – 1393 jıldarı. Alşağır
men Sauısqan özara kelisip bilik qwrğan kezeñde Sauısqanmen birge tuısatın
Taybwğa äuletinen şıqqan Torğay esimdi twlğa da han keñesindegi duanda
(Taybwğa dinastiyasına jatatın wrpaqtar bilik jürgizetin aumaqtıq bölinistiñ
basşıları men qaraşıları, orıs jılnamalarında «Hanskiy divan») bilikke
aralasqanı belgili. Sibir qazaqtarınıñ Aq patşı zamanınlağı Qwsmwrın
duanı, Atbasar duanı, Bayanauıl duanı tärizdi auiaqtıq-äkimşilik
bölinisterdiñ atauları sol zamannan kele jatqan wğım tärizdi. Sauısqannıñ
bilik qwrğan kezeñinde Altın orda hanı Berkeniñ izimen Sibirde Islam dini
qanatın keñ jaya bastadı.
Keyingi orıs tarihi qwjattarı men jılnamalıq derekterinde Çegre,
Çegir nıspısımen belgili Alşağırdıñ balası Şegir 1393 jıldan bastap
1412 jılğa deyin han boldı. Şegirden keyin Taybwğa äuletiniñ dañqına üles
qosqan Omarwlı Däuletşe (orıs derekterinde Daulatşa Şaih oglan) jeti
jıldan astam handıq qwrğan kezeñde memlekettiñ aumağı Edil özeniniñ arğı
jağına deyin keñeydi. Alşağırdıñ handıq qwrğan däuirinde öz aldına Tümen
handığı (1359 j.) atanğan aumaqtıñ negizinde arağa ğasır salıp Astrahan'
(Hajı tarhan) (1459-60 j.j.) handığı payda boldı. Al, Mardanwlı Omardıñ
Däuletşeden tuğan nemeresi Äbilqayır 1420- – 1431 j.j. şirek ğasırdan
asuımen handıqtıñ tizginin wstadı. Keybir tarihi mağlwmattarda, äsirese orıs
tarihında jäne özge tarihşılardıñ eñbeginde Şağataydan taraytın Şayban
twqımı Äbilqayır men Taybwğa wrpağı Äbilqayırdı şatastıru basım.
Ordası Sığanaq şaharı bolğan Şayban wrpağı Äbilqayırdıñ jer
qaşıqtığı üş mıñ şaqırımnan asatın jäne sol kezeñdegi öziniñ baqtalası
Altın ordanıñ ıqpalında bolğan Çimga – tura qalasına kelip han tağına
otıruı qisınğa kelmeydi. Qazaq işinde bilikke qol jetkizgen Äbilqayır esimdi
birşama twlğa bar. Mısalı Tümen oblısın mekendegen Sibir tatarları
özderin Köşim hannıñ orıs twtqınına tüsken balası Äbilqayırdıñ
wrpağımız deydi. Ol orıs tarihında Andrey Kuçumoviç-Sibir'skiy
nıspısımen belgili esim. Köşim hannıñ wrpaqtarınan Sibir'skiy tegimen
orıs memleketiniñ nığayuına igilikti ister atqarğan – Kasimov handarı,
dvoryandar, saray qızmetkerleri, voevodalar, generaldar jäne basqa da
qayratker twlğalar şıqtı.
Teristiktegi kereylerdiñ auız eki şejiresi men añızdarında Abalaq han
da İbir-sibir jwrtınıñ handıq tağına biligin jürgizdi. Onıñ esimi el auzında
Abaq han degen ataumen belgili. (ötken ğasırdıñ 20 jıldarı Qazaq ASSR-iniñ
halıq ağartu komissarı bolğan A.Baytwrsınovtıñ nwsqauı boyınşa Sibir
qazaqtarınıñ tarihi derekteri men şejirelerin jinağan Omar Sansızbaevtan
alınğan mälimetter negizinde). Abaq hannan keyin orıs derekterinde Angiştı
han dep payımdaydı. Sibirdi mekendegen qazaq, başqwrt jäne baraba
tatarlarınıñ arasında Añğal esimimen belgili. Sol zamandağı Taybwğa
äuletteriniñ Altın ordağa da, Aq ordağa da jaltaqtamay beybit sayasat jürgizip,
handıq bilikti uısında nıq wstağanın eskersek Abaq han men Añğal hannıñ
bilik qwrğan jıldarı şamamen otız jıl şamasında, yağni, 1431-1460 jıldar
aralığı tärizdi. Biz esipov, remezov, stroganov, noğay, tatar saljuit jäne
basqa da qazaq rularına qatısı joq derekközderine silteu jasağan orıstardıñ
mağlwmattarına süyenip äli künge deyin tarihtıñ bürkemelengen oqiğaların
eskermey kelemiz. Bwl arada osı handıqtıñ negizgi tiregi bolğan rulardıñ biri
kereylerdiñ añızdarı men şejire derekterine den qoyudan qımsınamız.
Abalaq nemese kerey şejiresindegi Abaqtıñ han bolğan jıldarı 1431-1454
jıldar desek, Añğaldıñ (Angiş) handıq qwrğan mezgili 1454-1460 jıldar.
Al, endi Keñestik kezeñde ötken ğasırdıñ soñına deyin jalpı
paydalanılıp kelgen Ülken Resey enciklopediyasındağı derek közderine nazar
audarıp körelik: «…Taybugincı 15-16 v.v. uverenno svyazıvaetsya s klanom
burkutov. Liderı etogo klana –Kepek hodja (Hodja bek) i biy Omar (Mar) v
1420 g.g. pravili v krupneyşem gorode Tyumenskogo vilayeta – Çingi tura».
Orıs tarihşılarınıñ osı derekterin eskeretin bolsaq «…uverenno
svyazıvaetsya s klanom burkutov…» degenimiz özderin bürkit tañbalı tuısqandar
odağımen baylanıstarına senimdi tärizdi oydı bildiredi. Al, tereñ qoynauına
zer salatın bolsaq mal ösirumen qatar añ aulap, qws şaldırumen aynalısqan
kerey Toğrıl hannıñ totemdik tañbası bürkit ekeni barşamızğa ayan. Bwl arada
Taybwğa äuletteriniñ totemdik tañbası Sibir ölkesiniñ ormandı-toğaylı
aymaqtarına keñ tarağan kädimgi su bürkiti. Ol wyasın özender men kölderdiñ
jağasındağı biik ösken ağaştardıñ basına saladı. Atalarımız su bürkitti
qasqır, tülki siyaqtı tüz añdarınan bölek, deneleri birşama iri keletin qaz ben
duadaqqa da salğan.
On besinşi ğasırdıñ ekinşi jartısında Altın ordanıñ basınan baq taya
bastasa, Aq ordanıñ qwramınan Qazaq handığı jeke dara bölinip şıqtı (1465
jıl)). Bwl Şıñğıs han qwrğan qwdiretti imperiyanıñ birjola ıdıray bastağan
kezeñi edi. Bwl twsta Mäskeu kinazdigi küş ala bastadı. Bir kezderi özderi
täueldi bolğan Novgorod, Ryazan', Tver', Smolensk jäne tağı basqa da orıs
kinäzdikteri Mäskeudiñ aynalasına toptasıp är handıqqa bölingen Altın orda
wlısımen sanasuın sayabırlata bastadı. Şu alqabındağı Qozıbası jerinde
Şağatay wrpağı Äbilqayır wlısınan bölinip Qazaq handığı qwrılğan
däuirden bastap Mäskeu bileuşileri Sibir jwrtımen qarım-qatınasın nığayta
bastadı. Iisi qazaq halqınıñ, odan qaldı Alaş jwrtınıñ qwramındağı ru-
taypalardıñ (Kerey-Uaq, Qıpşaq, Arğın, keyinnen kişi jüzdiñ qwramına jeke
birlestik bolıp engen Jeti ru taypalarınıñ) Taybwğa äuletterimen birge bite
qaynasıp, ösip-örkendegen däuiri tarihtıñ tasasında qaldı. Osı däuirdegi
hattalıp, qağaz betine tüsken tarihi oqiğalarğa süyene otırıp orıs
jılnamaşıları men tarihşıları jazıp ketken mağlwmattar men derekterge
zer salatın bolsaq Sibir handığı nemese Taybwğa jwrtınıñ altın tağında
otırğandar:
Mwsa bi – 1460-1480 j.j. arğı tegi Taybwğa äuletinen şıqqan; orıs
derekterinde – Musa biy, «Taybuginskaya murza sibiri». Mardanwlı Omar
bidiñ wrpağı. Tarihtı zertteuşiler köp jağdayda Mañğıt äuletinen taraytın
noğay mırzası Mwsamen şatastıradı.
Ibaq han 1480 – 1496 j.j. Şayban twqımınan, orısşa Sayid Ibragim
han, sın Mahmudeka, yağni Şayban wrpağı Mahmüdektiñ balası, Köşim han
Mwrtazawlınıñ atası, Mwhamed Taybwğanıñ qolınan qaza taptı. Tatarlar
Äybak dese, qazaq wğımında tağı da Abaq han.
Mwhammed Taybwğa 1496-1502 j.j., Taybwğa äuletinen taraytın Äbdir
bidiñ ekinşi balası, Ibaq handı taqtan taydırıp bilikti qolına aldı.
Qasım Ahmetwlı -1502 – 1530 j.j., keybir jılnamalıq derekterde
Mwhamed Taybwğanıñ wlı retinde qabıdanadı, biraq kerey versiyası boyınşa
Mwhamed Taybwğamen birge tuısatın Ahmettiñ balası. Ahmet Astrahan'
hanınıñ bas uäziri bolğan adam.
Jädiger Qasımwlı 1530 – 1563 j.j. tuğan bauırı Bekbolat
Qasımwlımen birlesip han boldı. Bekbolattıñ han bolğan merzimi 1555-1558
jıldar:
Orıs tarihşılarınıñ eñbekterinen derek keltiretin bolsaq: Bek-bulat
– sın Kasima Taybugı (1555- 1558 g.g.), vozmojnıy otec Simeona
Bekbulatoviça. Bekbolattan – Seydahmet, Sayınbolat, Qayırbolat,
Qwltaybolat, Qantaybolat esimdi wldar tuğan. Onıñ wrpaqtarı zamananıñ
ärqilı sayasi oqiğaları men aumalı-tökpeli kezeñine oray kerey rularınıñ
arasına siñisip ketti. Simeon (Sayınbulat) Bekbulatoviç Ivan IV Groznıydıñ
qoldauımen 1575 – 1576 jıldarı bükil Rus'tiñ Wlı kinäzı atandı, qazaqtıñ
bir auız sözimen aytqanda Twñğış patşası (car') bolıp jariyalandı. Oğan
deyin Reseyde patşalıq lauazımı bolğan emes. Tek qana kinäz atauı boldı.
Seyt Ahmed (Seydyak) – 1582/83-1588 j.j. Taybwğa äuletiniñ Sibir
jwrtına ie bolğan soñğı hanı. Qazaq arasında Seyten han degen esimmen
belgili. Mäskeu känazdigi Sibir jerin jaulağan kezde han ordası Torğay üstirti
men Torğay özeniniñ alqabında ornalassa, keyingi wrpaqtarı orıs-kazaktardan
qısım körip, kereyler men arğındar jaylağan Bwqpa tauı men Burabaydıñ
atırabına ığıstırıldı. Orıstıñ enciklopediyalıq derekterinde Seyten han
jöninde mınaday derekterdi kezdestiremiz «Seydyak (Seyd-han) sopernik
Kuçuma, izgnal ego sınovey iz Iskera, no v 1588 godu sam bıl plenen Daniloy
Çulkovım». Orıstıñ tarihi mwrağattıq qwjattarında Taybwğa jwrtınıñ
negizgi qwramı qazaqtar bola twrsa da, olardı türki tildes bolğandıqtar
tatarlar dep jazadı. Bwl orıs şapqınşılığı men otarlauşılarınıñ 1552
jılı Qazan handığın qwlatuımen, 1556 jılı noğaylınıñ soñğı tiregi
Astrahan' (Hajı tarhan) handığın jaulap aluımen baylanıstı boluı da
mümkin. Esipov jılnamasında Köşimniñ äskerbası Mämetqwldıñ ornalasqan
twrağı turalı Ermakqa habar jiberetin Senbahtı degen kisiniñ esimi ataladı.
Bwl oqiğa 1582 jıldıñ 20 aqpan ayında bolğanı jayında Remezov
jılnamasında da jazılğan. On altı ğasırdıñ soñğı onjıldıqtarı Taybwğa
äuletteri men Köşim hannıñ bilikke talasqan kezderin eskersek Taybwğa äuleti
sanalatın Senbahtınıñ Ermakqa habar jiberui tarihi zañdılıq. Al, qazaqtıñ
auız eki şejiresinde Tarışı taypalıq odağına jatatın Aqsarı kerey
ruınıñ işindi Esenbaqtı esimdi adamnıñ Bwharada jeti jıl oqığanı jäne
Sibir jwrtına belgili dini qayratker bolğanı şındıq. Esenbaqtıdan tarağan
wrpaqtarı da din jolın qudı. Sondıqtan bolar teriskey öñirdi mekendegen
qazaqtar arasında «Esenbaqtılardıñ ögizine deyin molda, közderin jwmıp,
mülgip twradı» – degen twjırım qalıptasqan.
Köşim Mwrtazawlı – 1563-1598 j.j. Sibirdiñ soñğı hanı. Bwhar hanı
Abdollanıñ qoldauımen Sibir jwrtınıñ hanı boldı. Tuğan jılı 1525,
qaytqan jılı 1602. On toğızınşı ğasırdıñ 1819 jılı düniege kelip 1901
jılı qaytıs bolğan Jienalı qajı Dosqojawlınıñ jazıp, qaldırğan
nazımında – «… Käpirdi köp şulatqan Köşim edi, Sırbaz han tuğan jılı
meşin edi…» degen öleñ joldarı bar.
Aq ordanı bilegen Şayban wlısınıñ aumağında şañıraq köterip,
Altın ordağa birde bas iip, birde jeke dara sayasatın jürgizgen kerey Toğrıl
hannıñ nemeresi Taybwğa äuletteri (dinastiyası) basınan qilı tarihi
kezeñderdi ötkizdi. Kerey ruınıñ işinde qalğan añızdar men şejirelerdi
eskerumen qatar, Sibirdi mekendegen basqa da halıqtardıñ arasınan jinağan
orıs tarihşılarınıñ mağlwmattarı men taldaularına süyene otırıp Sibir
handığı nemese Taybwğa jwrtınıñ bileuşileri jayında kelesidey
twjırımdar jasap körelik:
1. Taybwğa, Toğrıl hannıñ nemeresi – handıq qwrğan merzimi 1220-1290
jıldar. Ömir sürgen uaqıtı 1201 – 1290 j.j.
2. Mamıq han, Taybwğanıñ balası, handıq qwrğan jıldarı 1290 -1315,
ömir sürgen uaqıtı: 1240 – 1315 j.j.
3. Mardan Mamıqwlı, Taybwğa – 1315 – 1336 jıldar aralığı, ömir
sürgen uaqıtı 1240 – 1315 j.j.
4. Hoja Mardanwlı, (orıs dereginde Hodja Maroviç), Taybwğa, han
biligine kelgen merzimi 1336 – 1354 jıldar,
5. Alşağır Qağanwlı, Taybwğa – 1354 – 1375 j.j.
6. Sauısqan, Taybwğa äuleti 1375 -1384 j.j.
7. Alşağır Qağanwlı, Taybwğa – 1384 – 1393 j.j.
8. Şegir Alşağırwlı, Taybwğa – 1393 – 1412 j.j.
9. Däuletşe Omarwlı, Taybwğa – 1412 – 1420 j.j.
10. Äbilqayır, Taybwğa äuleti – 1420 – 1431 j.j.
11. Abalaq (Abaq) han, Taybwğa – 1431 – 1454 j.j.
12. Angiş (Añğal!) han, Taybwğa – 1454 – 1460 j.j.
13. Mwsa bi, Taybwğa äuletinen – 1460 – 1480 j.j.
14. Ibaq han (Saiyd Ibragim han, qazaqşa Abaq han), Şaybanidter
wrpağı – 1480 – 1496 j.j.
15. Mwhamed Taybwğa Äbdirwlı – 1496 – 1502 j.j.
16. Qasım Ahmetwlı, Taybwğa – 1502 – 1530 j.j.
17. Jädiger Qasımwlı, Taybwğa– 1530 – 1555 j.j.
18. Bekbolat Qasımwlı, Taybwğa – 1555 – 1558 j.j.
19. Jädiger Qasımwlı, Taybwğa – 1558 – 1563 j.j.
20. Köşim han Mwrtazawlı, Şaybanid – 1563 – 1583 j.j.
21. Seydahmet Bekbolatwlı, Taybwğa (Seytek, Seyten) – 1583 – 1585 j.j.
22. Köşim han Mwrtazawlı, Şaybanid – 1588 – 1598 jıldar.
Soñğı on jılda (1588 – 1598 j.j.) Köşim han bilegen twsta wlan –
baytaq aumaqtı mekendegen bayırğı jwrttıñ qauqarı kete bastadı. Oğan
körşiles qazaq handığımen aradağı qırği qabaq qatınas äserin tigizse,
irgedegi qanatın keñge jaya bastağan oyrat-şoras taypalarımen teketires te
handıqtıñ şañırağı şayqalıp, birjola twralauına sebep boldı. Köşim
hannıñ wldarı Äli men Esim swltandar, nemereleri Äbilkerey men
Däuletkereyler qiyuı ketken handıqtıñ şañırağın qayta köteruge qanşama
tırısqanımen Batıstan jaylı qonıs izdep lek-legimen qaptağan kezbelerdiñ,
mwzday qarulanğan orıs otarşılarınıñ ağınına tosqauıl qoya almadı.
Basınan bağı tayıp tarih sahnasınan birjola joğalğan Sibir handığınıñ
qalğan jwrtın mekendegen ru-taypalar Esim hannıñ twsında Qazaq
handığınıñ qwramına ötti. Taybwğa äuletteriniñ bilik qwrğan zamanında Abaq
pen Aşamaylınıñ birligi men tatulığın meñzeytin «Köşebede köl köp,
Jantekeyde jer köp, Tarışıda el köp» degen naqıl söz qaldı. Şıñğıs
hannıñ zamanınan bwrın Euraziya dalasında öz aldına Wlıs atanğan, derbes
sayasatı, özindik memleket qwrılımı bolğan Toğrıl hannıñ wrpaqtarı
Taybwğalıqtar Sibirdegi kerey memleketiniñ qara şañırağın köterip, irge
tasın bekitti. Şıñğıs wrpaqtarımen bolğan dürdarazdıqtıñ, baqtalastıqtıñ
saldarınan bir kezderi özderine qwlşılıq etip, bas igen orıs kinäzdarınıñ
qandı şeñgeline tüsip tarihtıñ tereñ qoynauına ketip birjola joğaldı.
Keyingi wrpaqqa Taybwğa äuletteriniñ irgeli el bolğanı jöninde ata-
babalarımızdan qalğan añız-äñgimeleri men şejirelik derekteri jäne orıs
jılnamaşılarınıñ şovinistik közqarastı jazılğan tarihi derekteri bügingi
künge jetti. Taybwğanıñ wrpaqtarı törtkül düniege şaşırağan kerey
rularınıñ arasında qaldı. On toğızınşı ğasırğa deyin olar köbinese
teristiktegi kerey rularınıñ arasında Twrğaqtar äuleti dep jeke atalğanımen,
soñğı eki ğasırdıñ işinde orıs imperiyasınıñ öktem sayasatına baylanıstı
«Wlı orıs» şovinizminiñ otarlauşılıq piğılına oraylastırılıp
jadımızdan kömeskilene bastadı.
Şalqarbek Käribaev, Qazaqstan jurnalisteri odağınıñ müşesi, Sibir
qazaqtarınıñ tarihın zertteuşi, ölketanuşı.
Eskertu: tarihi derekter men mağlwmattar tarih ğılımdarınıñ
doktorı, abız-aqsaqalımız – Amanjol Küzembaev ağamızdıñ eñbekterin
negizge ala otırıp, orıs tarihşıları men jılnamaların saraptap taldau
arqılı jäne özimizdiñ kerey ruları arasındağı añızdar men şejirelerge
süyenip jazıldı. Keybir tarihi mağlwmattar men Taybwğa äuletteriniñ handıq
qwrğan jıldarı sol zamandağı belgili bir sayasi oqiğalarmen qabıspaytın
derekter közge ilinetin jağdayda özimizdiñ kereyden şıqqan tarihşı
ğwlamalarımız men şejireşilerimiz tüzetulerin, wsınıstarın engizip jatsa
tipti tamaşa bolar edi. Bärimizge de ortaq dünie ğoy.
kerey.kz
Pikir qaldıru