تاريح تۇلعالار قازاق حاندىعىنا 550 جىل قازاق شەجىرەسى
ءسىبىر حاندىعى نەمەسە كەرەي توعىرۇل حاننىڭ ۇرپاعى تايبۇعا اۋلەتتەرى بيلىك قۇرعان مەملەكەتتىڭ قيلى تاعدىرى مەن تاريحي ارەنادان جوعالۋى
kerey.kz
تارلان تاريحتىڭ بىزگە بەيمالىم تۇستارى كوپ، اقيقاتى اشىلماعان جانە
ءالى كۇنگە دەيىن قۇپيا پاراقتارىنان وزىندىك ورىن العان تايبۇعا اۋلەتتەرىنىڭ
ورتا عاسىرلاردا بيلىك قۇرعان جۇرتى ءسىبىر ولكەسى نەمەسە ءسىبىر جۇرتى ەكەندىگى
بارشامىزعا ايان. كەرەي توعرىل حاننىڭ ۇكىدەن (كەيبىر شەجىرە اڭىزداردا ۇيقى
دەيدى، ال قىتاي دەرەكتەرىندە توعرىل حاننىڭ ءبىر ۇلىنىڭ ەسىمى ويحۋ) تۋعان
نەمەرەسى تايبۇعا بۇل ايماقتا ون ءۇشىنشى عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ءىنىسى
تايشىقپەن بىرگە كەرەي حاندىعىنان قالعان ءبىر قاۋىم ەلدى سوڭىنا ەرتىپ ءوز
الدىنا جەكە حاندىق قۇرىپ جەر كولەمى وراسان زور اۋماققا بيلىگىن جۇرگىزدى.
شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ ۇلان-عايىر ەۋرازيا كەڭىستىگىندە بيلىك قۇرعان
داۋىرىندە وسى يمپەرياعا تاۋەلدى جەكە ءوز الدىنا مەملەكەتتىك قۇرىلىمى بار ەل
بولعان تايبۇعا ديناستياسى نەمەسە تايبۇعا جۇرتىنىڭ تاريح ساحناسىنا الاتىن
ورىنى ءوزىمىزدىڭ قازاق شەجىرەسى مەن اڭىزدارىن ەسكەرە وتىرىپ قولعا الىنۋى ءالى
تولىق زەرتتەلمەي جاتىر. زەرتتەگەننىڭ وزىندە ورىس تاريحي قۇجاتتارىنا
يمانداي سەنۋمەن قاتار ءار كەزەڭدەردە رەسەيگە بودان بولىپ وتىرعان
حالىقتاردىڭ يمپەريالىق ساياسي اۋانىنا بايلانىستى سانالى تۇردە
بۇرمالانعان اڭىز-اڭگىمەلەرى مەن ششەجىرەلىك كوزقاراستارى تۇرعىسىنان نەگىزگە
الىنعان كۇماندى تاريحىنىڭ توڭىرەگىنەن اسا الماي ءجۇرمىز.
ون ءۇشىنشى عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىندە قۇرىلعان حاندىق جۇيەدەگى
مەملەكەت ءسىبىردىڭ سوڭعى حانى كوشىم 1598 جىلدىڭ 20 تامىزىندا قۇلىندى
(قازىوگى نوۆوسيبيرسك) دالاسىنداعى قاراسۋىق وزەنىنىڭ جاعاسىندا تارىششى
(تارسك) قالاسىنان شىققان اتاماندار ي.ماسالسكي مەن ا.ۆوەيكوۆتىڭ
تۇتقيىلدان جاساعان شابۋىلىنان كەيىن جەڭىلىسكە ۇشىراپ ءبىرجولا ءبىرجولا
تاريح ساحناسىنان جوعالدى. ارعى ءتۇبى التىن وردادان شىققان ماسكەۋ
كىنازدىگىنە قىزمەت جاساعان تۇز ءوندىرۋشى الپاۋىت گريگوري ستروگانوۆتىڭ
اقشاسىنىيۋملنڭ بۋىنا ماسىققان ەل توناپ، جول تورۋىلداعان باسكەسەرلەر مەن
قاراقشىلار جايباراششات جاتقان ءسىبىر ولكەسىنە اعىلا باستادى دا جەرگىوىكتى
حالىققا قىرعيداي ءتيدى. بۇل كەزەڭ كەرەي توعرىل حاننىڭ تايبۇعادان تاراعان
ۇرپاقتارى سانالاتىن جانە عاسىرلار بويى حاندىق تاقتى مۇراگەرلىك جولمەن
يەلىك ەتكەن قاسىم بالالارى جادىگەر مەن بەكبولاتتى شايبان ۇرپاعى كوشىم
حان تاريح ساحناسىنان ءبىرجولا جوعالتقانىمەن ونىمەن تايتالاسۋعا شاماسى
جەتەتىن جانە كەرەي رۋىنىڭ ىشىنە ءسىڭىپ كەتكەن تايبۇعا اۋلەتتەرى ءالى دە
بارشىلىق ەدى ماسكەۋ كىنازدىگىنىڭ قولداۋىمەن جانە ستروگانوۆتاردىڭ
قارجىلاندىرۋىمەن باتىستان ءسىبىر جەرىنە لەك-لەگىمەن اعىلىپ، مۇزداي
قارۋلانعان قاراقشى توپتارعا قارسىلاسۋعا كوشىم حاننىڭ قاۋقارى جەتپەدى.
باتىسىندا ورال تاۋىنان، سولتۇستىگىندە يت جەگىپ، اڭ اۋلاپ، بۇعى ءوسىرۋدى
كاسىپ ەتكەن بۇعىلداردان (ورىسشا ۆووگۋلى، قازىرگى ۋاقىتتا حالقىنىڭ سانى ون
بەس مىڭنان اسپايتىن حانتىلار مەن مانسىلار) شىعىسىندا ەنەساي، اڭعار
وزەندەرى، وڭتۇستىستىك شىعىسىندا سوناۋ التاي ولكەسىن قامتىعان، وڭتۇستىگىندە
قازىرگى قازاق جەرىنىڭ تورعاي دالاسى مەن قورعالجىن، نۇرا ءوڭىرى، ودان اسىپ
ۇلىتاۋ ايماعىنا دەيىن جەتكەن، سارىارقانى بۇتىندەي جايلاپ، قونىستانعان
تايبۇعا ديناستياسىنىڭ يەلىك ەتكەن اۋماعى دا ۇلان بايتاق زور ەدى. ءاربىر
تاريحي دەرەكتەردە بىرەسە ءسىبىر جۇرتى، ەندى بىردە تايبۇعا جۇرتى اتاۋىمەن
بەلگىلى مەملەكەتتىڭ نەگىزگى قۇرامىن كەرەيلەرمەن جانە ۋاقتارمەن بىرگە كىشى
ءجۇزدىڭ جەتى رۋ بىرلەستىگى، ورتا ءجۇزدىڭ نوقتا اعاسى سانالاتىن تاراقتى رۋى،
قىپششاق رۋى جانە ارعىننىڭ «جەتى مومىن» توبى مەن كىشى ارعىندار (قازاق
شەجىرەسىندە بۇلاردى كەيدە توقال ارعىندار دەپ ايتادى) قۇرادى. رۋسيانىڭ
وزبىرلىقپەن جاساعان جاۋلاپ الۋ ساياساتىنىڭ سالدارىنان ءسىبىر حاندىعى
قۇلاعاننان كەيىن بۇل تايپالاردىڭ كوپشىلىگى ەسىم حاننىڭ زامانىندا قازاق
حاندىعىنىڭ قۇرامىنا كىردى. كەيبىر رۋلىق قاۋىمدارى باشقۇرت حالقىنىڭ،
ءسىبىر مەن تۇمەن، تەبرىز، بارابا تاتارلارىنىڭ قۇرامىندا دا بار. ءبىر عانا
باشقۇرت ىشىندەگى – ياگالمايلى، تاميانلى، تابۋنلى جانە گيرەي رۋلارىنىڭ
اتاۋلارى كوپ جايتتاردان حابار بەرەدى. باشقۇرت ىشىندەگى گيرەي رۋى يدەل
گيرەي جانە ورمان گيرەي بولىپ ەكى توپقا بولىنەدى. ولار وزدەرىنىڭ ءتۇپ تامىرىن
كەرەيدىڭ بۋيۋرۋك حانىنان تاراتادى.
كەرەي تورى نەمەسە توعرىل حاننىڭ نەمەرەسى تايبۇعا جۇرتىنىڭ العاش
قازىق قاعىپ، حاندىق بيدىك قۇرعان جەرى شىمتۇراق (ەسيپوۆ جىلناماسىندا
چيمگا تۋرا) قالاسى. بۇل قازىرگى تۇرعاق وزەنىنىڭ جاعاسىنا ورنالاسقان تۇمەن
قالاسىنىڭ اۋماعى. قازاقتار بۇل وزەندى ەرتە كەزدە تۇرعاق دەسە قازىرگى ورىسشا
اتاۋى تۋرا. قالانى قونىستانۋشىلار العاشقى ءۇي-جايلارىن شىمنان ويىپ
تۇرعىزعانى جونىندەگى دەرەكتەر ورىستاردىڭ قۇجاتتارىندا ايتىلادى. جالپى
شىمنان ويىپ تۇرعىزجان ۇيلەر مەن مال قورالارىن تەرىسكەيدەگى قازاقتار
بەرتىنگە دەيىن قولداندى. گەوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى جەرى
قىرتىستى كەلەتىن (جەردىڭ بەتىندەگى قاتتى قىرتىسىن 15-20 سم شاماسىندا
كىرپىش ءتارىزدى ءتورت بۇرىشتاپ ويىپ الىپ قۇرىلىستىق ماتەريالدار رەتىندە
پايدالانۋ) ءسىبىر ولكەسىندە وسىنداي ادىسپەن ەسىمدەرى ەل بەلگىلى تۇلعالاردىڭ
كەسەنەلەرى دە تۇرعىزىلدى. شىمنان ويىپ تۇرعىزىلعان ۇيلەر جىلدام ءارى
قولايدى ەدى. اۋقاتتى ادامدار وزەندەر مەن كولدەردىڭ ماڭايىنداعى قىزىل
توپىراق پەن قۇم ارالاسقان سارى بالشىقتى كۇيدىرىپ، قىشتان ءورىپ باسپانا
جاسادى. جالپى ايتقاندا گەوگرافيالىق ايماقتىڭ جەر بەدەرىن جاقسى بىلەتىن
قازاقتاردىڭ ۇعىمىندا تۇمەن دەگەن سوزگە قاراعاندا تومەن اتاۋى لايىقتى
ءتارىزدى. ويكەنى باتىس ءسىبىر جازىعىنداعى نەمەسە باتىس ءسىبىر ويپاتىنداعى
تۇمەن قالاسى وزگە وڭىرلەرگە قاراعاندا ەڭ تومەنگى نۇكتەگە ورنالاسقان.
ساۆۆا ەسيپوۆتىڭ 1632 جىلى جازىلعان جىلناماسىندا، ورىستاردىڭ ەل
اراسىنان جيناعان باسقا دا دەرەكتەرىندە شىڭعىس حاننىڭ (كەيبىر جىلنامادا
شاعاتايدىڭ) الدىنا كەلگەن جيىرما جاسار تايبۇعا توقسان جاستان اسۋىمەن
ءومىر سۇرگەن دەلىنەدى. وسى لەرەكتەردى نەگىزگە الساق تايبۇعانىڭ بيلىك قۇرعان
ۋاقىتى 1220-1290 جىلدار شاماسى. قازاقتىڭ اۋىز ەكى ششەجىرەسىندە جانە ورىس
جىلنامالارىندا تايبۇعادان كەيىن مامىق بي جاسى جەتپىستەن اسقانشا شيرەك
عاسىر حاندىق قۇردى دەيتىن جورامال بار. ەندى ءبىر شەجىرەلىك اڭىزدا مامىق
ءبيدى تايبۇعانىڭ اكەسى دەپ ايتادى. لوگيكالىق ويعا جۇگىنسەك مامىق بي
تايبۇعانىڭ ۇلى جانە حاندىق قۇرعان ۋاقىتى 1290-1315 جىلدار ارالىعى دەپ
مولشەرلەۋگە بولادى. وسى تۇرعىدان العاندا حاندىق بيلىكتى ۋىسىندا ۇستاعان
مامىق ءبيدىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى 1240-1315 جىلدار. ال، ورىس تاريحي
دەرەكتەرىنە ۇڭىلسەك، 1667-1670 جىلدارى توبىل ۆوەۆوداسى بولعان پەتر
گودۋنوۆتىڭ بۇيرىعى بويىنشا جەرگىلىكتى قازاقتار اراسىنان جيناستىرىلعان
اڭىزدا باسقاشا: «.. كوگدا مونگولسكي حان چينگيز زاۆوەۆال بۋحارۋ، تو تسارەۆيچ
كيرگيز-كايساتسكوي وردى پو يمەني تايبۋگا، سىن حانا مامىكا، ۆىپروسيل ۋ
چينگيزا ۆو ۆلادەنيە مەستا پو رەكام يشيمۋ، يرتىشۋ ي تۋرە. چينگيز پەرەدال
ەتي زەملي ەمۋ ي پوتومكي تايبۋگي پرودولجالي پراۆيت ەتيمي زەمليامي…». ياعني،
قاراپايىم قازاق تىلىمەن ايتاتىن بولساق، «… موڭعول حانى شىڭعىس بۇحارانى
جاۋلاپ العان كەزدە قىرعىز-قايساق ورداسىنىڭ حانى مامىقتىڭ تايبۇعا ەسىمدى
حانزاداسى ەسىل، ەرتىس جانە تۇرعاق وزەندەرى اۋماعىنداعى جەرلەرگە يەلىك ەتۋدى
سۇرادى. شىڭعىس وعان بۇل جەرلەردى بەردى جانە تايبۇعا اۋلەتتەرى وسى جەرلەرگە
بيلىكتەرىن ورناتۋدى جالعاستىردى.»
قورىتىندىلاي كەلگەندە شىڭعىس حاننىڭ تۇسىندا مامىق ەسىمدى حان
بولعان جوق. ال، پ.گودۋنوۆقا شەجىرەلىك اقپارات بەرگەن تۇرعىلىقتى قازاقتار
مامىق پەن تايبۇعانىڭ تاريحي ورىندارىن اۋىستىرىپ وتىر نەمەسە بايىرعى
جۇرتتىڭ ءتىلىن جەتە بىلمەگەندىكتەن اۋدارماشىلاردان قاتە كەتىپ وتىر. بىراق،
مامىقتى حان رەتىندە اتاپ وتىر. تەرىستىكتى جايلاعان كەرەي ەلىنىڭ اڭىز-
اڭگىمەلەرىندە ماردان ەسىمدى ادام جيىرما جىلداي حان بولعانى تۋرالى تۇسىنىك
بار. مامىقتان كەيىن ونىڭ ۇلى ماردان دا حاندىقتىڭ تىزگىنىن جيىرما جىلدان
استام ۋاقىت ۇستاپ الپىستان اسقان شاعىندا دۇنيە سالدى. مارداننىڭ حان
بيلىگىنە كەلگەن مەرزىمى 1315-1336 جىلدار جانە ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى 1265-1336
جىلدار ارالىعى. ماردان حاننىڭ تۇسىندا ۇلىستا يسلام ءدىنىنىڭ ىقپالى ارتا
باستادى. اق وردا مەن التىن وردا حاندارىنىڭ اراسىنداعى باقتالاستىقتى ءوز
ماقساتتارىنا ءساتتى پايدالانا بىلگەن تايبۇعا اۋلەتتەرى كەڭ بايتاق ايماعىندا
ءوز بيلىكتەرىن شەبەرلىكپەن جۇرگىزدى. ارعى اتالارى كەرەي توعرىل حاننان ميراس
بولىپ قالعان ەل باسقارۋ ءۇردىسىن جەتىلدىرە ءبىلدى. شىڭعىس حاننان مۇرا بولىپ
قالعان ەكى بىردەي ۇلىستىڭ اراسىنان ساياسي احۋال، دەربەستىك ماسەلەلەرىندە
وزىندىك سارا جولىن تاۋىپ ۇلىسىن سىرتقى قاۋىپ-قاتەردەن امان ساقتادى.
تايبۇعا ەلىنىڭ بيلىگىنە ماردان حاننان كەيىن مۇراگەرلىك جولمەن ونىڭ ۇلى
قوجا (ورىس ششەجىرەلىك دەرەگىندە حودجا) كەلدى. ون جەتى جىلداي حان تاعىنا
يەلىك ەتكەن. قوجا قايتىس بولعان 1354 جىلدان باستاپ تايبۇعانىڭ باۋىرى
تايشىقتان تاراعان قاعان بەكتىڭ (كەيبىر اڭىزدا قازان بەك) ۇلى الشاعىر مەن
تايبۇعا ۇرپاعى ساۋىسقان ءوزارا ىمىراعا كەلىپ، كەزەكتەسىپ جيىرما جىلدان
اسۋىمەن بيلىك جۇرگىزدى. 1354-1375 جىلدارى الشاعىر، 1375-1384 جىلدارى
شاماسىندا ساۋىسقان بيلىككە كەلسە، ودان كەيىن مارداننىڭ ۇلى ومار ون
جىلدان اسۋىمەن بيلىك جۇرگىزدى، بۇل ششامامەن 1384 – 1393 جىلدارى. الششاعىر
مەن ساۋىسقان ءوزارا كەلىسىپ بيلىك قۇرعان كەزەڭدە ساۋىسقانمەن بىرگە تۋىساتىن
تايبۇعا اۋلەتىنەن شىققان تورعاي ەسىمدى تۇلعا دا حان كەڭەسىندەگى دۋاندا
(تايبۇعا ديناستياسىنا جاتاتىن ۇرپاقتار بيلىك جۇرگىزەتىن اۋماقتىق ءبولىنىستىڭ
باسشىلارى مەن قاراششىلارى، ورىس جىلنامالارىندا «حانسكي ديۆان») بيلىككە
ارالاسقانى بەلگىلى. ءسىبىر قازاقتارىنىڭ اق پاتشى زامانىنلاعى قۇسمۇرىن
دۋانى، اتباسار دۋانى، باياناۋىل دۋانى ءتارىزدى اۋياقتىق-اكىمشىلىك
بولىنىستەردىڭ اتاۋلارى سول زاماننان كەلە جاتقان ۇعىم ءتارىزدى. ساۋىسقاننىڭ
بيلىك قۇرعان كەزەڭىندە التىن وردا حانى بەركەنىڭ ىزىمەن سىبىردە يسلام ءدىنى
قاناتىن كەڭ جايا باستادى.
كەيىنگى ورىس تاريحي قۇجاتتارى مەن جىلنامالىق دەرەكتەرىندە چەگرە،
چەگير نىسپىسىمەن بەلگىلى الشاعىردىڭ بالاسى شەگىر 1393 جىلدان باستاپ
1412 جىلعا دەيىن حان بولدى. شەگىردەن كەيىن تايبۇعا اۋلەتىنىڭ داڭقىنا ۇلەس
قوسقان ومارۇلى داۋلەتشە (ورىس دەرەكتەرىندە داۋلاتشا شايح وگلان) جەتى
جىلدان استام حاندىق قۇرعان كەزەڭدە مەملەكەتتىڭ اۋماعى ەدىل وزەنىنىڭ ارعى
جاعىنا دەيىن كەڭەيدى. الشاعىردىڭ حاندىق قۇرعان داۋىرىندە ءوز الدىنا تۇمەن
حاندىعى (1359 ج.) اتانعان اۋماقتىڭ نەگىزىندە اراعا عاسىر سالىپ استراحان
(حاجى تارحان) (1459-60 ج.ج.) حاندىعى پايدا بولدى. ال، ماردانۇلى وماردىڭ
داۋلەتشەدەن تۋعان نەمەرەسى ابىلقايىر 1420- – 1431 ج.ج. شيرەك عاسىردان
اسۋىمەن حاندىقتىڭ تىزگىنىن ۇستادى. كەيبىر تاريحي ماعلۇماتتاردا، اسىرەسە ورىس
تاريحىندا جانە وزگە تاريحشىلاردىڭ ەڭبەگىندە شاعاتايدان تارايتىن شايبان
تۇقىمى ابىلقايىر مەن تايبۇعا ۇرپاعى ابىلقايىردى شاتاستىرۋ باسىم.
ورداسى سىعاناق شاھارى بولعان شايبان ۇرپاعى ابىلقايىردىڭ جەر
قاشىقتىعى ءۇش مىڭ شاقىرىمنان اساتىن جانە سول كەزەڭدەگى ءوزىنىڭ باقتالاسى
التىن وردانىڭ ىقپالىندا بولعان چيمگا – تۋرا قالاسىنا كەلىپ حان تاعىنا
وتىرۋى قيسىنعا كەلمەيدى. قازاق ىشىندە بيلىككە قول جەتكىزگەن ابىلقايىر ەسىمدى
ءبىرشاما تۇلعا بار. مىسالى تۇمەن وبلىسىن مەكەندەگەن ءسىبىر تاتارلارى
وزدەرىن كوشىم حاننىڭ ورىس تۇتقىنىنا تۇسكەن بالاسى ابىلقايىردىڭ
ۇرپاعىمىز دەيدى. ول ورىس تاريحىندا اندرەي كۋچۋموۆيچ-سيبيرسكي
نىسپىسىمەن بەلگىلى ەسىم. كوشىم حاننىڭ ۇرپاقتارىنان سيبيرسكي تەگىمەن
ورىس مەملەكەتىنىڭ نىعايۋىنا يگىلىكتى ىستەر اتقارعان – كاسيموۆ حاندارى،
دۆورياندار، ساراي قىزمەتكەرلەرى، ۆوەۆودالار، گەنەرالدار جانە باسقا دا
قايراتكەر تۇلعالار شىقتى.
تەرىستىكتەگى كەرەيلەردىڭ اۋىز ەكى شەجىرەسى مەن اڭىزدارىندا ابالاق حان
دا ءىبىر-ءسىبىر جۇرتىنىڭ حاندىق تاعىنا بيلىگىن جۇرگىزدى. ونىڭ ەسىمى ەل اۋزىندا
اباق حان دەگەن اتاۋمەن بەلگىلى. (وتكەن عاسىردىڭ 20 جىلدارى قازاق اسسر-ءىنىڭ
حالىق اعارتۋ كوميسسارى بولعان ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ نۇسقاۋى بويىنششا ءسىبىر
قازاقتارىنىڭ تاريحي دەرەكتەرى مەن شەجىرەلەرىن جيناعان ومار سانسىزباەۆتان
الىنعان مالىمەتتەر نەگىزىندە). اباق حاننان كەيىن ورىس دەرەكتەرىندە انگيشتى
حان دەپ پايىمدايدى. ءسىبىردى مەكەندەگەن قازاق، باشقۇرت جانە بارابا
تاتارلارىنىڭ اراسىندا اڭعال ەسىمىمەن بەلگىلى. سول زامانداعى تايبۇعا
اۋلەتتەرىنىڭ التىن ورداعا دا، اق ورداعا دا جالتاقتاماي بەيبىت ساياسات جۇرگىزىپ،
حاندىق بيلىكتى ۋىسىندا نىق ۇستاعانىن ەسكەرسەك اباق حان مەن اڭعال حاننىڭ
بيلىك قۇرعان جىلدارى شامامەن وتىز جىل شاماسىندا، ياعني، 1431-1460 جىلدار
ارالىعى ءتارىزدى. ءبىز ەسيپوۆ، رەمەزوۆ، ستروگانوۆ، نوعاي، تاتار سالجۋيت جانە
باسقا دا قازاق رۋلارىنا قاتىسى جوق دەرەككوزدەرىنە سىلتەۋ جاساعان ورىستاردىڭ
ماعلۇماتتارىنا سۇيەنىپ ءالى كۇنگە دەيىن تاريحتىڭ بۇركەمەلەنگەن وقيعالارىن
ەسكەرمەي كەلەمىز. بۇل ارادا وسى حاندىقتىڭ نەگىزگى تىرەگى بولعان رۋلاردىڭ ءبىرى
كەرەيلەردىڭ اڭىزدارى مەن شەجىرە دەرەكتەرىنە دەن قويۋدان قىمسىنامىز.
ابالاق نەمەسە كەرەي شەجىرەسىندەگى اباقتىڭ حان بولعان جىلدارى 1431-1454
جىلدار دەسەك، اڭعالدىڭ (انگيش) حاندىق قۇرعان مەزگىلى 1454-1460 جىلدار.
ال، ەندى كەڭەستىك كەزەڭدە وتكەن عاسىردىڭ سوڭىنا دەيىن جالپى
پايدالانىلىپ كەلگەن ۇلكەن رەسەي ەنتسيكلوپەدياسىنداعى دەرەك كوزدەرىنە نازار
اۋدارىپ كورەلىك: «…تايبۋگينتسى 15-16 ۆ.ۆ. ۋۆەرەننو سۆيازىۆاەتسيا س كلانوم
بۋركۋتوۆ. ليدەرى ەتوگو كلانا –كەپەك حودجا (حودجا بەك) ي بي ومار (مار) ۆ
1420 گ.گ. پراۆيلي ۆ كرۋپنەيشەم گورودە تيۋمەنسكوگو ۆيلايەتا – چينگي تۋرا».
ورىس تاريحشىلارىنىڭ وسى دەرەكتەرىن ەسكەرەتىن بولساق «…ۋۆەرەننو
سۆيازىۆاەتسيا س كلانوم بۋركۋتوۆ…» دەگەنىمىز وزدەرىن بۇركىت تاڭبالى تۋىسقاندار
وداعىمەن بايلانىستارىنا سەنىمدى ءتارىزدى ويدى بىلدىرەدى. ال، تەرەڭ قويناۋىنا
زەر سالاتىن بولساق مال وسىرۋمەن قاتار اڭ اۋلاپ، قۇس شالدىرۋمەن اينالىسقان
كەرەي توعرىل حاننىڭ توتەمدىك تاڭباسى بۇركىت ەكەنى بارشامىزعا ايان. بۇل ارادا
تايبۇعا اۋلەتتەرىنىڭ توتەمدىك تاڭباسى ءسىبىر ولكەسىنىڭ ورماندى-توعايلى
ايماقتارىنا كەڭ تاراعان كادىمگى سۋ بۇركىتى. ول ۇياسىن وزەندەر مەن كولدەردىڭ
جاعاسىنداعى بيىك وسكەن اعاشتاردىڭ باسىنا سالادى. اتالارىمىز سۋ بۇركىتتى
قاسقىر، تۇلكى سياقتى ءتۇز اڭدارىنان بولەك، دەنەلەرى ءبىرشاما ءىرى كەلەتىن قاز بەن
دۋاداققا دا سالعان.
ون بەسىنشى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا التىن وردانىڭ باسىنان باق تايا
باستاسا، اق وردانىڭ قۇرامىنان قازاق حاندىعى جەكە دارا ءبولىنىپ شىقتى (1465
جىل)). بۇل شىڭعىس حان قۇرعان قۇدىرەتتى يمپەريانىڭ ءبىرجولا ىدىراي باستاعان
كەزەڭى ەدى. بۇل تۇستا ماسكەۋ كىنازدىگى كۇش الا باستادى. ءبىر كەزدەرى وزدەرى
تاۋەلدى بولعان نوۆگورود، ريازان، تۆەر، سمولەنسك جانە تاعى باسقا دا ورىس
كىنازدىكتەرى ماسكەۋدىڭ اينالاسىنا توپتاسىپ ءار حاندىققا بولىنگەن التىن وردا
ۇلىسىمەن ساناسۋىن سايابىرلاتا باستادى. شۋ القابىنداعى قوزىباسى جەرىندە
شاعاتاي ۇرپاعى ابىلقايىر ۇلىسىنان ءبولىنىپ قازاق حاندىعى قۇرىلعان
داۋىردەن باستاپ ماسكەۋ بيلەۋشىلەرى ءسىبىر جۇرتىمەن قارىم-قاتىناسىن نىعايتا
باستادى. ءيىسى قازاق حالقىنىڭ، ودان قالدى الاش جۇرتىنىڭ قۇرامىنداعى رۋ-
تايپالاردىڭ (كەرەي-ۋاق، قىپشاق، ارعىن، كەيىننەن كىشى ءجۇزدىڭ قۇرامىنا جەكە
بىرلەستىك بولىپ ەنگەن جەتى رۋ تايپالارىنىڭ) تايبۇعا اۋلەتتەرىمەن بىرگە بىتە
قايناسىپ، ءوسىپ-وركەندەگەن ءداۋىرى تاريحتىڭ تاساسىندا قالدى. وسى داۋىردەگى
حاتتالىپ، قاعاز بەتىنە تۇسكەن تاريحي وقيعالارعا سۇيەنە وتىرىپ ورىس
جىلناماشىلارى مەن تاريحشىلارى جازىپ كەتكەن ماعلۇماتتار مەن دەرەكتەرگە
زەر سالاتىن بولساق ءسىبىر حاندىعى نەمەسە تايبۇعا جۇرتىنىڭ التىن تاعىندا
وتىرعاندار:
مۇسا بي – 1460-1480 ج.ج. ارعى تەگى تايبۇعا اۋلەتىنەن شىققان; ورىس
دەرەكتەرىندە – مۋسا بي، «تايبۋگينسكايا مۋرزا سيبيري». ماردانۇلى ومار
ءبيدىڭ ۇرپاعى. تاريحتى زەرتتەۋشىلەر كوپ جاعدايدا ماڭعىت اۋلەتىنەن تارايتىن
نوعاي مىرزاسى مۇسامەن ششاتاستىرادى.
يباق حان 1480 – 1496 ج.ج. شايبان تۇقىمىنان، ورىسشا سايد يبراگيم
حان، سىن ماحمۋدەكا، ياعني شايبان ۇرپاعى ماحمۇدەكتىڭ بالاسى، كوششىم حان
مۇرتازاۇلىنىڭ اتاسى، مۇحامەد تايبۇعانىڭ قولىنان قازا تاپتى. تاتارلار
ايباك دەسە، قازاق ۇعىمىندا تاعى دا اباق حان.
مۇحاممەد تايبۇعا 1496-1502 ج.ج.، تايبۇعا اۋلەتىنەن تارايتىن ءابدىر
ءبيدىڭ ەكىنششى بالاسى، يباق حاندى تاقتان تايدىرىپ بيلىكتى قولىنا الدى.
قاسىم احمەتۇلى -1502 – 1530 ج.ج.، كەيبىر جىلنامالىق دەرەكتەردە
مۇحامەد تايبۇعانىڭ ۇلى رەتىندە قابىدانادى، بىراق كەرەي ۆەرسياسى بويىنشا
مۇحامەد تايبۇعامەن بىرگە تۋىساتىن احمەتتىڭ بالاسى. احمەت استراحان
حانىنىڭ باس ءۋازىرى بولعان ادام.
جادىگەر قاسىمۇلى 1530 – 1563 ج.ج. تۋعان باۋىرى بەكبولات
قاسىمۇلىمەن بىرلەسىپ حان بولدى. بەكبولاتتىڭ حان بولعان مەرزىمى 1555-1558
جىلدار:
ورىس تاريحشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىنەن دەرەك كەلتىرەتىن بولساق: بەك-بۋلات
– سىن كاسيما تايبۋگى (1555- 1558 گ.گ.), ۆوزموجنىي وتەتس سيمەونا
بەكبۋلاتوۆيچا. بەكبولاتتان – سەيداحمەت، سايىنبولات، قايىربولات،
قۇلتايبولات، قانتايبولات ەسىمدى ۇلدار تۋعان. ونىڭ ۇرپاقتارى زامانانىڭ
ارقيلى ساياسي وقيعالارى مەن اۋمالى-توكپەلى كەزەڭىنە وراي كەرەي رۋلارىنىڭ
اراسىنا ءسىڭىسىپ كەتتى. سيمەون (سايىنبۋلات) بەكبۋلاتوۆيچ يۆان IV گروزنىيدىڭ
قولداۋىمەن 1575 – 1576 جىلدارى بۇكىل ءرۋستىڭ ۇلى كىنازى اتاندى، قازاقتىڭ
ءبىر اۋىز سوزىمەن ايتقاندا تۇڭعىش پاتشاسى (تسار) بولىپ جاريالاندى. وعان
دەيىن رەسەيدە پاتشالىق لاۋازىمى بولعان ەمەس. تەك قانا كىناز اتاۋى بولدى.
سەيت احمەد (سەيدياك) – 1582/83-1588 ج.ج. تايبۇعا اۋلەتىنىڭ ءسىبىر
جۇرتىنا يە بولعان سوڭعى حانى. قازاق اراسىندا سەيتەن حان دەگەن ەسىممەن
بەلگىلى. ماسكەۋ كانازدىگى ءسىبىر جەرىن جاۋلاعان كەزدە حان ورداسى تورعاي ءۇستىرتى
مەن تورعاي وزەنىنىڭ القابىندا ورنالاسسا، كەيىنگى ۇرپاقتارى ورىس-كازاكتاردان
قىسىم كورىپ، كەرەيلەر مەن ارعىندار جايلاعان بۇقپا تاۋى مەن بۋرابايدىڭ
اتىرابىنا ىعىستىرىلدى. ورىستىڭ ەنتسيكلوپەديالىق دەرەكتەرىندە سەيتەن حان
جونىندە مىناداي دەرەكتەردى كەزدەستىرەمىز «سەيدياك (سەيد-حان) سوپەرنيك
كۋچۋما، يزگنال ەگو سىنوۆەي يز يسكەرا، نو ۆ 1588 گودۋ سام بىل پلەنەن دانيلوي
چۋلكوۆىم». ورىستىڭ تاريحي مۇراعاتتىق قۇجاتتارىندا تايبۇعا جۇرتىنىڭ
نەگىزگى قۇرامى قازاقتار بولا تۇرسا دا، ولاردى تۇركى تىلدەس بولعاندىقتار
تاتارلار دەپ جازادى. بۇل ورىس شاپقىنشىلىعى مەن وتارلاۋشىلارىنىڭ 1552
جىلى قازان حاندىعىن قۇلاتۋىمەن، 1556 جىلى نوعايلىنىڭ سوڭعى تىرەگى
استراحان (حاجى تارحان) حاندىعىن جاۋلاپ الۋىمەن بايلانىستى بولۋى دا
مۇمكىن. ەسيپوۆ جىلناماسىندا كوشىمنىڭ اسكەرباسى مامەتقۇلدىڭ ورنالاسقان
تۇراعى تۋرالى ەرماكقا حابار جىبەرەتىن سەنباحتى دەگەن كىسىنىڭ ەسىمى اتالادى.
بۇل وقيعا 1582 جىلدىڭ 20 اقپان ايىندا بولعانى جايىندا رەمەزوۆ
جىلناماسىندا دا جازىلعان. ون التى عاسىردىڭ سوڭعى ونجىلدىقتارى تايبۇعا
اۋلەتتەرى مەن كوشىم حاننىڭ بيلىككە تالاسقان كەزدەرىن ەسكەرسەك تايبۇعا اۋلەتى
سانالاتىن سەنباحتىنىڭ ەرماكقا حابار جىبەرۋى تاريحي زاڭدىلىق. ال، قازاقتىڭ
اۋىز ەكى شەجىرەسىندە تارىشى تايپالىق وداعىنا جاتاتىن اقسارى كەرەي
رۋىنىڭ ءىشىندى ەسەنباقتى ەسىمدى ادامنىڭ بۇحارادا جەتى جىل وقىعانى جانە
ءسىبىر جۇرتىنا بەلگىلى ءدىني قايراتكەر بولعانى شىندىق. ەسەنباقتىدان تاراعان
ۇرپاقتارى دا ءدىن جولىن قۋدى. سوندىقتان بولار تەرىسكەي ءوڭىردى مەكەندەگەن
قازاقتار اراسىندا «ەسەنباقتىلاردىڭ وگىزىنە دەيىن مولدا، كوزدەرىن جۇمىپ،
مۇلگىپ تۇرادى» – دەگەن تۇجىرىم قالىپتاسقان.
كوشىم مۇرتازاۇلى – 1563-1598 ج.ج. ءسىبىردىڭ سوڭعى حانى. بۇحار حانى
ابدوللانىڭ قولداۋىمەن ءسىبىر جۇرتىنىڭ حانى بولدى. تۋعان جىلى 1525,
قايتقان جىلى 1602. ون توعىزىنشى عاسىردىڭ 1819 جىلى دۇنيەگە كەلىپ 1901
جىلى قايتىس بولعان جيەنالى قاجى دوسقوجاۇلىنىڭ جازىپ، قالدىرعان
نازىمىندا – «… كاپىردى كوپ شۋلاتقان كوشىم ەدى، سىرباز حان تۋعان جىلى
مەشىن ەدى…» دەگەن ولەڭ جولدارى بار.
اق وردانى بيلەگەن شايبان ۇلىسىنىڭ اۋماعىندا شاڭىراق كوتەرىپ،
التىن ورداعا بىردە باس ءيىپ، بىردە جەكە دارا ساياساتىن جۇرگىزگەن كەرەي توعرىل
حاننىڭ نەمەرەسى تايبۇعا اۋلەتتەرى (ديناستياسى) باسىنان قيلى تاريحي
كەزەڭدەردى وتكىزدى. كەرەي رۋىنىڭ ىشىندە قالعان اڭىزدار مەن شەجىرەلەردى
ەسكەرۋمەن قاتار، ءسىبىردى مەكەندەگەن باسقا دا حالىقتاردىڭ اراسىنان جيناعان
ورىس تاريحشىلارىنىڭ ماعلۇماتتارى مەن تالداۋلارىنا سۇيەنە وتىرىپ ءسىبىر
حاندىعى نەمەسە تايبۇعا جۇرتىنىڭ بيلەۋشىلەرى جايىندا كەلەسىدەي
تۇجىرىمدار جاساپ كورەلىك:
1. تايبۇعا، توعرىل حاننىڭ نەمەرەسى – حاندىق قۇرعان مەرزىمى 1220-1290
جىلدار. ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى 1201 – 1290 ج.ج.
2. مامىق حان، تايبۇعانىڭ بالاسى، حاندىق قۇرعان جىلدارى 1290 -1315,
ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى: 1240 – 1315 ج.ج.
3. ماردان مامىقۇلى، تايبۇعا – 1315 – 1336 جىلدار ارالىعى، ءومىر
سۇرگەن ۋاقىتى 1240 – 1315 ج.ج.
4. حوجا ماردانۇلى، (ورىس دەرەگىندە حودجا ماروۆيچ), تايبۇعا، حان
بيلىگىنە كەلگەن مەرزىمى 1336 – 1354 جىلدار،
5. الشاعىر قاعانۇلى، تايبۇعا – 1354 – 1375 ج.ج.
6. ساۋىسقان، تايبۇعا اۋلەتى 1375 -1384 ج.ج.
7. الشاعىر قاعانۇلى، تايبۇعا – 1384 – 1393 ج.ج.
8. شەگىر الشاعىرۇلى، تايبۇعا – 1393 – 1412 ج.ج.
9. داۋلەتشە ومارۇلى، تايبۇعا – 1412 – 1420 ج.ج.
10. ابىلقايىر، تايبۇعا اۋلەتى – 1420 – 1431 ج.ج.
11. ابالاق (اباق) حان، تايبۇعا – 1431 – 1454 ج.ج.
12. انگيش (اڭعال!) حان، تايبۇعا – 1454 – 1460 ج.ج.
13. مۇسا بي، تايبۇعا اۋلەتىنەن – 1460 – 1480 ج.ج.
14. يباق حان (سايد يبراگيم حان، قازاقشا اباق حان), شايبانيدتەر
ۇرپاعى – 1480 – 1496 ج.ج.
15. مۇحامەد تايبۇعا ءابدىرۇلى – 1496 – 1502 ج.ج.
16. قاسىم احمەتۇلى، تايبۇعا – 1502 – 1530 ج.ج.
17. جادىگەر قاسىمۇلى، تايبۇعا– 1530 – 1555 ج.ج.
18. بەكبولات قاسىمۇلى، تايبۇعا – 1555 – 1558 ج.ج.
19. جادىگەر قاسىمۇلى، تايبۇعا – 1558 – 1563 ج.ج.
20. كوشىم حان مۇرتازاۇلى، شايبانيد – 1563 – 1583 ج.ج.
21. سەيداحمەت بەكبولاتۇلى، تايبۇعا (سەيتەك، سەيتەن) – 1583 – 1585 ج.ج.
22. كوشىم حان مۇرتازاۇلى، شايبانيد – 1588 – 1598 جىلدار.
سوڭعى ون جىلدا (1588 – 1598 ج.ج.) كوشىم حان بيلەگەن تۇستا ۇلان –
بايتاق اۋماقتى مەكەندەگەن بايىرعى جۇرتتىڭ قاۋقارى كەتە باستادى. وعان
كورشىلەس قازاق حاندىعىمەن اراداعى قىرعي قاباق قاتىناس اسەرىن تيگىزسە،
ىرگەدەگى قاناتىن كەڭگە جايا باستاعان ويرات-شوراس تايپالارىمەن تەكەتىرەس تە
حاندىقتىڭ شاڭىراعى شايقالىپ، ءبىرجولا تۇرالاۋىنا سەبەپ بولدى. كوشىم
حاننىڭ ۇلدارى ءالي مەن ەسىم سۇلتاندار، نەمەرەلەرى ابىلكەرەي مەن
داۋلەتكەرەيلەر قيۋى كەتكەن حاندىقتىڭ شاڭىراعىن قايتا كوتەرۋگە قانشاما
تىرىسقانىمەن باتىستان جايلى قونىس ىزدەپ لەك-لەگىمەن قاپتاعان كەزبەلەردىڭ،
مۇزداي قارۋلانعان ورىس وتارشىلارىنىڭ اعىنىنا توسقاۋىل قويا المادى.
باسىنان باعى تايىپ تاريح ساحناسىنان ءبىرجولا جوعالعان ءسىبىر حاندىعىنىڭ
قالعان جۇرتىن مەكەندەگەن رۋ-تايپالار ەسىم حاننىڭ تۇسىندا قازاق
حاندىعىنىڭ قۇرامىنا ءوتتى. تايبۇعا اۋلەتتەرىنىڭ بيلىك قۇرعان زامانىندا اباق
پەن اشامايلىنىڭ بىرلىگى مەن تاتۋلىعىن مەڭزەيتىن «كوشەبەدە كول كوپ،
جانتەكەيدە جەر كوپ، تارىشىدا ەل كوپ» دەگەن ناقىل ءسوز قالدى. شىڭعىس
حاننىڭ زامانىنان بۇرىن ەۋرازيا دالاسىندا ءوز الدىنا ۇلىس اتانعان، دەربەس
ساياساتى، وزىندىك مەملەكەت قۇرىلىمى بولعان توعرىل حاننىڭ ۇرپاقتارى
تايبۇعالىقتار سىبىردەگى كەرەي مەملەكەتىنىڭ قارا شاڭىراعىن كوتەرىپ، ىرگە
تاسىن بەكىتتى. شىڭعىس ۇرپاقتارىمەن بولعان دۇردارازدىقتىڭ، باقتالاستىقتىڭ
سالدارىنان ءبىر كەزدەرى وزدەرىنە قۇلشىلىق ەتىپ، باس يگەن ورىس كىنازدارىنىڭ
قاندى ششەڭگەلىنە ءتۇسىپ تاريحتىڭ تەرەڭ قويناۋىنا كەتىپ ءبىرجولا جوعالدى.
كەيىنگى ۇرپاققا تايبۇعا اۋلەتتەرىنىڭ ىرگەلى ەل بولعانى جونىندە اتا-
بابالارىمىزدان قالعان اڭىز-اڭگىمەلەرى مەن شەجىرەلىك دەرەكتەرى جانە ورىس
جىلناماشىلارىنىڭ شوۆينيستىك كوزقاراستى جازىلعان تاريحي دەرەكتەرى بۇگىنگى
كۇنگە جەتتى. تايبۇعانىڭ ۇرپاقتارى تورتكۇل دۇنيەگە شاشىراعان كەرەي
رۋلارىنىڭ اراسىندا قالدى. ون توعىزىنشى عاسىرعا دەيىن ولار كوبىنەسە
تەرىستىكتەگى كەرەي رۋلارىنىڭ اراسىندا تۇرعاقتار اۋلەتى دەپ جەكە اتالعانىمەن،
سوڭعى ەكى عاسىردىڭ ىشىندە ورىس يمپەرياسىنىڭ وكتەم ساياساتىنا بايلانىستى
«ۇلى ورىس» ءشوۆينيزمىنىڭ وتارلاۋشىلىق پيعىلىنا ورايلاستىرىلىپ
جادىمىزدان كومەسكىلەنە باستادى.
شالقاربەك كارىباەۆ، قازاقستان جۋرناليستەرى وداعىنىڭ مۇشەسى، ءسىبىر
قازاقتارىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋشى، ولكەتانۋشى.
ەسكەرتۋ: تاريحي دەرەكتەر مەن ماعلۇماتتار تاريح عىلىمدارىنىڭ
دوكتورى، ابىز-اقساقالىمىز – امانجول كۇزەمباەۆ اعامىزدىڭ ەڭبەكتەرىن
نەگىزگە الا وتىرىپ، ورىس تاريحشىلارى مەن جىلنامالارىن ساراپتاپ تالداۋ
ارقىلى جانە ءوزىمىزدىڭ كەرەي رۋلارى اراسىنداعى اڭىزدار مەن شەجىرەلەرگە
سۇيەنىپ جازىلدى. كەيبىر تاريحي ماعلۇماتتار مەن تايبۇعا اۋلەتتەرىنىڭ حاندىق
قۇرعان جىلدارى سول زامانداعى بەلگىلى ءبىر ساياسي وقيعالارمەن قابىسپايتىن
دەرەكتەر كوزگە ىلىنەتىن جاعدايدا ءوزىمىزدىڭ كەرەيدەن شىققان تاريحشى
عۇلامالارىمىز مەن شەجىرەشىلەرىمىز تۇزەتۋلەرىن، ۇسىنىستارىن ەنگىزىپ جاتسا
ءتىپتى تاماشا بولار ەدى. بارىمىزگە دە ورتاق دۇنيە عوي.
kerey.kz
پىكىر قالدىرۋ