Köz qaras Swhbattar Twlğalar

Twrsınbek KÄKİŞEV:sol ötirik akademikter köziniñ tiri­sinde maqtalıp ta, madaqtalıp ta jatadı. Al közi ketkennen keyin solardı izdeytin eşkim bolmaydı…

kerey.kz

 |  Mar 7, 2020

Astana. 11 qazan. Baq.kz Twrsınbek KÄKİŞEV,filologiya ğılımınıñ doktorı, professor:

Twrsınbek ağa, büginde 85 jasqa kelip jatırsız. Ömirden ne tüydiñiz? Ökinişteriñiz bar ma? 

– «Ananı istey almadım-au», «mınau qalıp qoydı-au» degen ökiniş mende joq. Öytip ökinetindey mümkindik te bolğan joq. Şındığın aytqanda, qazir özderin «aka­demi­kpiz», «doktormız» dep jürgenderdiñ arasında arhivtiñ esigi qayda ekenin bil­meytinder bar. Şıqqan kitaptı oqıp ala­dı da soğan qarap öziniñ oy-tolğamdarın jazadı. Negizi, kitap jazu üşin arhivti bilu kerek, keşegi ötken kündi zertteu kerek. Osı jağınan kelgende, meniñ sözimde, oyımda qatqıl pikirler bolıp jatatın bolsa, köp jağdayda sol tarihtan alğan sabaqtar eriksiz solay söyletedi. Arhiv deregine süyengen adamnıñ sözi däleldi, nığız boladı. Sol arhivti aqtaram dep jürgende meniñ ananı, mınanı oylauğa uaqıtım bolğan joq.Tağı bir maqtanatın närsem, men «anau ataqtı alsam eken», «mınau ataqtı alsam eken» dep talpın­bay­mın. Adal eñbek etseñ, ataq-däreje seni özi izdep kelip jatadı.
– Qanşama eñbek jazdıñız, sınşı, zertteuşi retinde äldeqa­şan moyındalğan adamsız, professorsız. Biraq akademik atanatın da jöniñiz bar edi ğoy… 
– Swrap alğan ataq seniñ izdenispen alğan ğılımi därejeñe tatımaydı. Tipti ataqtıñ soñına tüsken adam­ Qwdaydıñ özi bergen darınınan da ayırıladı. Söytip, aqırında ne eñbeginiñ nä­tijesi joq, ne qolı jetken ataq-dañqı joq, toqıray bas­tay­dı. Kez kelgen närseden ilik izdep, päle quıp, kez kelgen adamdı dwşpan twtıp, päleqor, jalaqorğa aynaladı. Onı özderi sezip-bilmey me nemese tüsinse de, moyın­dauğa azamattığı jetpey me, erik-jigeri men küş-qayratın müjip, özi de müjilip, köş­ke ilese de almay, köşten qala da al­may, küni ötedi. Bizde akademiktiñ özi say­laumen keledi. Saylau sayasatsız bitpey­di. Pendeşilik aralasadı. Onday jerde ğılım kirley bastaydı. Osını biletindik­ten de saylaumen keletin ataqtarğa, birin­şi­den, zauqım soqpaydı. Ekinşiden, tura minezdi bolğandıqtan, on­dayğa ıñğayım joq. Kim-köringenge jalınıp, «Ağatay, akademik bolayın dep edim, sıylıq ala­yın dep edim, ma­ğan dauıs bere qoyşı?» dep jügiru meniñ tabiğatıma jat. Qarap twrsañ, sol ötirik akademikter, ğalımdar köziniñ tiri­sinde maqtalıp ta, madaqtalıp ta jatadı. Al közi ketkennen keyin solardı izdeytin eşkim bolmaydı. Mwnday jağday aqın-jazuşılardıñ da, ğalımdardıñ da ara­sın­da öte köp.

– Sizdiñ zertteuşilik, sınşılıq eñbegiñizdiñ asa jemisti kezeñi keñes däuirimen twspa-tws keldi. Sol uaqıttı zerdeley kelgende, qazaq ädebietiniñ negizgi jetistigin qalay sipattar ediñiz? 
– Qazir keñestik kezeñdi twtastay qara­lap jatırsıñdar, bärin «oñbağan», «ja­man» deysiñder. Al, şındığında, socia­lizm ja­man­dığınan ne bolmasa adamzatqa qastı­ğınan qwlağan joq. Bwl sol jüyeni dwrıs basqara almağan jekelegen adam­dardıñ qateliginen boldı. Solardıñ köbi mark­sizm­niñ ne ekenin bilmeytin. Marks pen Engel's: «Socializm mädenieti örken­degen, şaruaşılığı güldengen birneşe elde qatar nemese jeke-jeke ornauı mümkin. Biraq ol mindetti türde ösken, kör­keygen el boluı kerek» dedi. Lenin Europa moyın­damağan, Reseydey artta qalğan elde so­cia­lizmdi ornatuın ornattı. Biraq artın­şa bäri Stalinge qaldı. Üydi bas­qaru üşin onıñ iesi mığım boluı kerek qoy. Negizi, socializm jaman jüye emes bolatın. Mı­sa­lı, kim birinşi Ayğa wştı? Artta qalğan Resey socializmniñ arqasın­da älemdi auzına qaratqan iri memleketke aynaldı. Jalğız Resey ğana emes, onıñ qolastında bolğan qazaq ta, özbek te, basqa­lar da kere­met jetildi. Ekonomika­lıq, mädeni twrğıda mıqtı örleu boldı. Ras, socia­lizm zama­nındağı aştıq, halıqtıñ qırıluı, 1937-38 jıldardağı quğın-sürgin saldarı auır tidi. Stalin äuelde quğın-sürgindi Trockiy­lerdi qwrtu üşin bastap edi, biraq ekpinin basa almay, artınan külli wlt respublika­larındağı ziyalı qauımdı qwrtıp jiberdi. Onıñ ziya­nın eñ köp körgen el – qazaq boldı. Säken, İliyas, Beyimbetterdiñ ketui – qazaq ädebie­tin qwrtuğa bağıttalğan qadam boldı. Mäselen, sol kezde 20 şaqtı jazuşı wsta­lıp ketti. Tipti dağdarısqa wşıray jazda­dıq. Qwday saqtap, äyteuir Qasım Aman­jolov, Sattar Erubaev siyaqtı jas da­rın­dar ädebietimizdi alıp qaldı.
Men tipti qazaq ädebieti sol kezde halıq auız ädebietimen, onıñ Jambıl siyaq­tı iri ökilderiniñ talantımen de daralanıp köri­ne aldı dep oylaymın. Jambıl, mısa­lı, bükil Odaqqa, bükil älemge tanıldı. Al on­day aqını bar el qalayşa artta qalğan el boladı?
– Solay bola twra, degenmen, «biz jaqsılıq ataulınıñ bärin sırttan aldıq, önerdi de özgeler­den üyrendik» degenge özimizdi sendiruge tırısqan joqpız ba?..

– Ol – europacentristik wğımnıñ sal­darı. «Barlıq mädeniet, barlıq ğılım-bilim Europadan taradı, odan basqalar, Aziyanıñ, Afrikanıñ halıqtarı nadan, qarañğı, eşteñeni bilmeydi» dep eseptey­tinder – sol tüsinikpen ulanğandar. Biraq dünie – dünie bolıp jaralğalı Aziyanı Europa asırap kele jatır ma? Qarap twr­saq, Qıtaydıñ mıltıqtıñ oq-därisin oy­lap tapqanına 5 mıñ jıl bolğan eken. Al osınday närselerdi qalay elemeuge bola­dı? Men özim ötken ğasırdıñ 60-jıl­­darı­nan beri osı europacentrizm­ge qarsı bo­lıp kele jatqan adammın. Sol kezde Z.Ked­ri­nanıñ bir kitabı şıqqan. Älgini oqısam, qazaqtıñ ne tilin, ne ädebietin, ne tarihın bilmeytin adam «Ananı öytu kerek, mınanı büytu kerek» dep bizge sırt­tan aqıl aytıptı. Mwnday aqıl Mäskeude, Leningradta şıqqan eñbekterde köp. Olar bizge «bwlar nadan, mal bağıp, sonı­men ğana kün körgen, bizdiñ arqamızda adam boldı», tipti «qazaq halqı Oktyabr' revolyu­ciyasınan keyin tudı» dep qaray­tın. Al, şındığına kelgende, mülde olay emes. Oylap twrsaq, Reseyge qarağan ua­qıt­qa deyin qazaq dalasında ne bir türme, ne bir esikke salatın qwlıp bolğan emes. Ne sonda tentegi, bwzaqısı bolmap pa? Boldı, ärine. Endeşe, sonıñ bärin qalay toqtattı? Mıl­tıqtıñ küşimen emes, sözdiñ küşimen toq­tat­tı. Söz ben qazaqtıñ kindigi bir. Biz wyqastırıp söyleuge şebermiz, ändetip otı­ra­tın adamdardı jaqsı köre­miz. Özimizdiñ qara dombıra Europanıñ barlıq muzıkasın oynaydı. Qanday aspapta, qan­şama orkestrmen orındala­tın dünieler­diñ bärin eki işekpen-aq qwla­ğıña siñirip beredi.
– Ökinişke qaray, öziñiz aytqan­day, kesteli tilmen maqamdap, äuezdi söyleu ürdisin büginde joğaltıp alğan siyaqtımız. Qazaqtıñ söyleu tili, mäneri özgerip bara jatqan tärizdi…
– Onıñ bäri – şoqındırudıñ nätije­si. Bizde oquğa tüsetinder – qızdar. Öytkeni nükte, ütirden qatelespey, universitetke aldımen solar tüsedi, qay jerde de qız­dar erekşe belsendi. Büginde joğarı oqu orın­darında oqıp jatqandardıñ 70-80 payı­zı – qızdar jäne köbisi orıs bölim­derin bitirip, şüldirlep şığadı. Sonıñ saldarı­nan qazir qazaq balalarınıñ 60 payızı (bwrın 40 payız edi) orısşa söy­leydi. Bayağıda, şamamen alğanda 1870 jıldarı ma eken, Svyatoy Senat «Bwratana halıqtar­dıñ wldarınan göri bizge qızda­rın oqıtqan äldeqayda paydalı. Öytkeni olar küyeuge şığıp, ana bolğannan keyin öziniñ balasına da, üyiniñ işine de orıstıñ ruhın seuip otıradı» degen twjırımdama qabıldağan. Mwnıñ şındıqqa aynalğa­nın künde körip jürgen joqpız ba? Tanıs­tarıñnıñ üyine bara qalsañ, balasımen de, onıñ äjesimen de orısşa söylesip otırğan kelindi köresiñ. Socializm twsın­da internacionalizm degen tüsinik boldı. Negizi, «halıqtar dostığı, bäri auız jala­sıp birge jüredi» degen – jeleu ğana. Al şındığına kelgende, ol – orıs şovinizmi­­­­niñ sırtqı körinisi. Söytip, internaciona­lizm bizdi odan äri şoqındırıp ketti. Özgeni bılay qoyğanda, Abay tuğan jerdiñ 50 jıl boyı poligon bolğanına könip keldik. Tipti Volgogradtıñ twsındağı Kras­noyarskiden raketa atadı, sol raketalar küni büginge deyin bizdiñ Sarışağanğa kelip tüsedi. Onday jerler Aqtöbe oblısında da bar. Bayqoñırdı jalğa alğan Resey bizge jılına 117 mln dollar töleydi, al Bay­qoñırdan ayına bolmasa da, toqsanı­na 3-4 ret zımıran jiberip jatır. Ameri­kanıñ, Italiyanıñ, Germaniyanıñ, basqa da memleketterden bir turistiñ sonımen wşıp barıp kelgeni – 20 million dollar. Sonda kim payda tauıp otır? Tas-talqan bolıp jatqan kimniñ aspanı, kimniñ jeri?..
– Eldiñ joğın joqtaytın, esesin qaytaratın – namıstı wl, qayrattı azamat deytin bolsaq, öziñiz aytqanday, qızdar belsenip alğa şıqqan bügingidey uaqıtta wl balalardıñ bedelin qalay kötere­miz, belsendiligin qalay arttıramız? 
– Meyli, qızdardı da oqıtayıq, jetki­zeyik. Biraq ärkimniñ tumısınan atqaratın öz mindeti bar. Men Franciyada da, Germa­niyada da, Pol'şada da boldım, kördim, bildim. Franciyanıñ qız-kelinşekteri ne bet joq, ne keude joq, tulaqtay bolıp qatıp qalğan. Odan üyrenetin eşteñe joq. Biraq jartılay jalañaş jüru – öz aldı­na, endi tipti tamam jwrttıñ aldında tır jala­ñaş jüretin qızdar şığıptı. Masqa­ra ğoy! Mädeniettiñ jetken jeri osı ma? Qazaq özi – talanttı halıq, bärin birden qağıp aladı, onda da eñ birinşi – jaman­dıq­tı… Osınday anayılıqtarğa qızda­rı­mızdıñ eti üyrenip bara jatqanı şoşı­tadı. Al wl balalardıñ qaşan adam bolıp, el qatarı­na qosıların bir Alla biledi.
– Osınday jağdayda ne isteu kerek? 
– Bizge qazir qalayda er balalar mekte­bin aşıp, olarğa joğarı bilim beru üşin arnayı kvota bölu qajet. Äytpese wldarı­mız jappay ınjıq bolıp bara jatır. Mektepte de, basqa jerlerde de wldar qızdardıñ aytqanınan şığa almaydı, qızdar olardı keudesinen iterip tastap, basınan attap jüre beredi. Mädenietke üyretudi, eñ aldımen, qızdardı tärbie­leu­­den bastağan jön. Mısalı, köşede de, uni­versitette de qazaqtıñ qızdarı kädimgi­dey jolıñdı kesip ötip ketedi, al tar dälizde jolıqsañ, böksesimen qağıp, tipti qabırğa­ğa japsıra jazdaydı. Tärbie körgen, ibalı, imandı qız osılay ister me edi? Qazir biz wlttıq mentalitettiñ köbinen ayrılıp qaldıq. Socializmniñ bizge ziyandı bolğan bir twsı – wlttıq dästürdiñ bıt-şıtın şığarıp bwzdı. Oğan sebepker bolğan – orıs halqınıñ menmendigi, şovi­nizmi. Qazaq wlın «maşina aydasa da, mal baqsa da, ölmeydi» dep, äbden basıp tastağan. Esesine, «qonaq qoy, jatqa ketetin bala ğoy, erteñ qwdalar­dıñ aldında wyalıp qalma­yıq» dep, qız­da­rın oqıtuğa küş salğan. Endi ol sanadan arılatın kez jetti.
– Bir anığı, qazir qoğam da, wlttıq qwndılıqtar jönindegi közqarastar da özgerdi. Al tarihtı zerdeleude biz neni eskermey jatırmız?
– Tarihta biz äli socializmniñ seuip ketken ideologiyasınan şığıp bolğan joqpız. Äli künge şeyin – europacentrizm. Al Resey Europadan kelgen närseniñ bar­lı­ğın jwta beredi jäne onı özine bağı­nıştı halıqtarına nasihattay bere­di. Sodan qwtılsaq qana el bolamız.
– Alaşordaşılarğa, Mwstafa Şoqayğa qatıstı köptegen mäseleler tuındap, daulı pikirler aytılıp jür. Osı orayda, öziñiz bayqağan qanday artıq-kem jayttar bar?

– Alaş qayratkerleri aspannan tüs­ken adamdar emes. Olar – europalana bastağan qazaq intelligenciyasınıñ iri ökilderi. Bwlar – meniñ tüsinigimde, revolyu­cio­ner-ağartuşılar, qazaq halqın jet­kiz­gisi, örken­detkisi, öz aldına jeke memle­ket etkisi kel­gen qayratkerler. Biraq olardı «barlı­ğı da keremet danışpan edi» deuge bolmay­dı. Qazir biraz jigitter tañerteñnen keşke deyin kezinde alaşor­da­şılarmen qwşaq­tasıp birge jürgendey maqalalar jazadı. Ötirik! Osı qazir oqulıq jazıp, kitap şığa­rıp jürgender­diñ köpşiligi kezinde dattap, boqtap, qara­lap, Alaş Ordanıñ tügin qoymağan. Keşegi sözderin wmıtıp ketip, endi bügin jer-kökke sıy­ğızbay maqtauğa qalay wyalmaydı deseñşi!
Şäkerimniñ «Mwtılğannıñ ömiri» deytin poeması bar ğoy. Sonda ol Alaşor­dadan nege kettim deydi? «Auızbirligi, be­re­­keleri joq eken, sondıqtan men dala­dağı qorağa barıp jatıp aldım» deydi. Demek, Alaş Ordanı basınan-ayağına deyin kere­met deuge bolmaydı. Olardıñ da qatelikteri bolğan. «Qazaqtı el qıla­mız, jwrt qıla­mız» dep talpın­ğan­darı ras. Biraq qolda­rında bilik bolmağan. Sol siyaqtı, Säken Seyfullindi de, Säbit Mwqanovtı da birjaqtı kinälağan dwrıs emes. Sebebi olar da qazaqqa qastıq jasa­yın dep socialistik ideyanı jaqtağan joq. «Qazaqqa qay jol tiimdi, qay jol payda­lı?» dep oyladı. Kommunisterdiñ «Keşegi jetim-jesirlerdi el qatarına qosamız, tipti aspazşılarğa da ökimetti basqartıp qoyamız!» degen wrandarı boldı. Jaraydı, Säken – baydıñ twqımı delik. Al Säbit – jetim, öziniñ körmegen qor­lı­ğı joq. Anan­day ideya aytılıp jatqanda ol ne isteui kerek? Ärine, sonıñ jaqtası boldı. Säbit socializmge, qazaq halqına qarsı eşqaşan eşteñe aytqan joq. Qayta «osı­nıñ arqasında qazaqtı jetkizemin» dep istegen isi basqalardan älde­qayda zor, mıqtı. Mısalı, özgeni bılay qoyğanda, Säbittiñ jan joldası, qwdası Ğabit Müsirepovti alşı. Ol bayqap söyleytin, mañına adamdı bayqap-bayqap jaqında­tatın, amandasqanda da «osınıñ qolın alsam ba, almasam ba» dep twratın minez­deri bolatın. Tap osınday minez Mw­hañ­da da boldı. Qazir Säken men Säbitti soyıp jatırsıñdar, «Keñes ökimetin ornatpağan osı ekeui bolmağanda baqıttıñ qwşağında otırar edik» dep kijinesiñder. Al şındı­ğına kelgende, «Qazaqqa ne kerek?» degendi oylağan jäne mümkindiginşe sonı iske asırğan – osı ekeui. Säken Sov­nar­komnıñ törağası bolıp twrğanda Resey­den böline­tin byudjettiñ 50 payızın qazaq balaların oqıtuğa jwmsadı, sol üşin par­tiyadan sögis estidi. Qazaq tilin memle­ket­tik tilge aynal­dırğan da, qazaq tilinde is jürgizudi bastap ketken de – Säken.
– Ziyalılar arasındağı osın­day alauızdıqtar qazir de bar. Bwl qazaqtıñ qanına siñgen närse me, jalpı, odan arılu mümkin be? 
– Şınımdı aytsam, jerdiñ keñdigi qazaqtıñ psihologiyasınıñ bwzıluına jağday jasağan ba dep oylaymın. «Oy, bauırım!» deytin qazaqtı men özim onşa köp körmeymin. Ökpelesem, jaraspay qal­sam, üyimdi jığam da köşip ketem. Jer keñ, bäri – öz atamızdıñ jeri. Osı qazaqtıñ qonaqjay bolatın sebebi nede? Bir auıl men ekinşi auıldıñ arası – 50-60 şaqı­rım. Jolğa şıqsaq, birdeñe alıp şığudı bilmeymiz. Kezdesken üyge tüse ketemiz. Bauır­mal siyaqtı bolıp körinemiz, biraq öte qızğanşaqpız. Özimizden asıp ketkendi köre almaymız. Mwnı otarşıldar odan äri qozdıra tüsti, bir-birimizge qarsı qoydı. Bwl, tipti ökimettik sayasat boldı. Al qazaq­tar bolsa: «Ketşi, sağan tabınıp otıram ba, ana jerde de su bar ğoy» dep, qolın bir siltep köşip kete berudi ädetke aynaldırğan. Al özbekter tatu, öytkeni basqa barar jeri joq, könse de, könbese de – sol. Azğantay aumaqta bir-birin «äke-üke» dep otıruğa mäjbür.
Mağan keyde qazaqtıñ wlttıq namısı äli jetilmegendey bolıp ta körinedi. Osı qazaq üşin özin otqa da, suğa da salğan adamdı körgenderiñ bar ma? Ondaylar öte sirek. Basqasın aytpağanda, til mäselesin alayıqşı. Namısımızdıñ joqtığınan da äli osı mäseleni şeşe almay otırmız. Wlttıq namıs bolmağan jerde wlttıñ öz maqsatına jetui de qiın.
– Al bügingi ädebiet qoğamdağı osınday jağımsız jayttardı, özekti mäselelerdi qanşalıqtı wtımdı bere alıp otır? 
– Qazir bizdiñ keyipkerimiz ayqın emes. Bayağıda jağımdı keyipker degen bolatın. Bügin wrı-qarını aytasıñ ba, jemqordı aytasıñ ba, kimdi aytasıñ? Qazir bäri – sol. Öytkeni aqşa jürgen jerde tazalıq jür­mey­di. Marks pen Engel's kapitalizmge aqımaqtığınan qarsı bolğan joq. Socia­lizm adamzattıñ 90 payızına, al kapita­lizm 10 payızına qızmet etedi. Onı körip jürmiz.
– Sonda jağımdı keyipker bolmağandıqtan da ädebi process ilgerilemey jatır ma? 
– Iä. Tañerteñnen keşke deyin ötirik maqtau nemese zar jılau kimdi ilgeri bas­tı­­ra­dı? Jas aqındar şetinen jılauıq. Negizi, Lenin danışpan adam bolğan. Ol: «Ädebiet öziniñ oqırmanınan bir adım bolsa da alda jürui kerek» degen. Qazir bizdiñ oqırmandarımız meyli sayasat, meyli bilim jöninen bolsın, jazuşılar­dıñ aldına tüsip ketti. Mwnıñ barlığı, ärine, mädenietimizdiñ öskeniniñ belgisi. Sonımen birge, Mwhtarlardıñ, Säbitter­diñ, Ğabit­terdiñ joqtığın bügin ayqın sezinudemiz. Mäselen, bügingi jwrt kimdi oqıdı, kimdi twtqa ğıp wstap otır? Ras, ärkim­di jaldap äkelip, özin zorlıqpen audartıp jatqandar bar. Orısşa nasihat­talğan adamdı qazaq­tıñ «E, mınau danış­pan eken» dep qabıl­daytını da belgili. Biraq bügingi jağdayda ädebietimizge twtqa bolatın adam qajet. Bayağıda «Botagöz» şıqqanda qazaqtıñ qızdarınıñ bäri Botagöz bolıp ketken joq pa edi? Al endi soñğı 20 jıldıñ işinde el­diñ auzında jürgen qanday keyipker bar? Tipti, eñ bolmağanda, jüregiñ aynitınday bir jağımsız keyipker boluı kerek qoy. Öki­niş­ke qaray, ol da joq. Söytip, ötirik maq­tan­men, keudemizdi soğıp, äli kele jatır­mız. Qanşa uaqıt jüretinimizdi Qwday bilsin…
Osınday jayttardı oylay kele, talay märte qazaqtan ketkim keldi. «Nağaşım qır­ğız ğoy» dep, qırğız bolğım keldi, biraq olar bizden de jaman eken. Meni eş­kim qabıldamadı. Amal joq, keri qayttım. Anau armyandardı, gruzinderdi körgen uaqıtta öziñdi-öziñ salıstırasıñ, söytip, qanıñ qaynaydı.
– Al sol armyandar, gruzinder siyaqtı etip, wlttı tärbieleuge bola ma? 
– Boladı. Ol üşin wlttıq namıstı oyata bilu kerek. Biz özgege kelgende jayılıp ketemiz, özimizge kelgende tarılıp qala­mız. Ol – bolmaytın närse. Aldımen öziñ­di jarılqap al, odan keyin özgege kömektes. Ökinişke qaray, bizde bäri keri­sin­şe.
Äñgimeñizge raqmet!
Avtor: Roza RAQIMQIZI

Baq.kz tegi taqırıbı:Söz ben qazaqtıñ kindigi bir

Baq.kz