Köz qaras Mädeniet Ruhaniyat Qazaq dästüri
TÄÑİRŞİLDİK — qazaqtıñ könermeytin köne dünie tanımı
kerey.kz
Täñirşildik — qazaqtıñ könermeytin köne dünie tanımı. Täñirşildik wğımında köp dinder qatarlı Jaratuşını bar dep esepteydi, biraq Ol adamdarğa elşi jibermeydi, Kökten kitap tüsirmeydi, jaratılısqa (siz ben bizge) “sälem” joldamaydı — degen nanım-senim bar. Jaratuşı barlığın jerge qaldırğan, bäri aynalıp twratın mehanizm. Sondıqtan jaqsılıq jasasañ da, jamandıq jasasañ da öziñe aynalıp keledi. Sol sebepti Täñirşildik wğımındağı eñ negizgi ğibadat — şın köñilden jaqsılıq jasau, barıñdı bölip beru. Onı repressiya jıldarında Qazaq dalasına aydalıp kelgen özge wlttar jaqsı biledi. Al qazaq nege qırğınğa wşıradı..? Oğan Islam jauap bere almaydı, oğan Täñirşildik jauap beredi: qazaq qaşan da jauınger halıq bolğan, keşe ğwndar qıtaylarğa qauip töndirse, bügin sol qıtaylardıñ wrpaqtarı bizge qauip töndirip otır. Keşe Altın Orda orıstardı oynatsa, bügin Resey bizdi oynatıp jatır. Biraq qazaq qanşa jauınger bolğanımen, qay däuirde bolsa da, qay eldi jaulasa da joyıp jiberuden aulaq bolğan, erteñ aynalıp keletin dünie ekenin Täñirşildik wğımınan bilgen, sol sebepti, yağni qırıp jibermegenimiz üşin biz de keşegi repressiyada joyılıp ketuden aman qaldıq. Mehanizm ba..? Mehanizm! Bükil jaratılıs mehanizm. Jerdiñ aynaluı arqılı kün men tünniñ auısuı da mehanizm. Sondıqtan bwl wğımdı ğwndar tañ-iñir dep tüsingen. Kün men tün, tuu men ölu, jarıq pen qarañğı, bäri de aynalıp twradı, öytkeni jaratılıs solay, ay jerdi, jer kündi, kün galaktikanı aynalıp jüredi, ömir bwl — qozğalıs, ömir bwl — şeñber. Eger jer kündi aynalmay qalsa, yağni toqtap qalsa — tirşilik te toqtaydı. Tipti adam balasınıñ ömirge kelip-ketui de mehanizm. Täñirlik wğımında adam tübegeyli ölmeydi, öz wrpağınan qaytıp tuadı, yağni öz wrığınan özi qaytıp ömirge keledi. Täñirşildikte “adam ömirge ne üşin keledi” degen swraqqa: adam ömirdi aynaldıru üşin keledi — dep jauap beredi. Al Islamda: Alla adamdı Özine (Allağa) qwlşılıq etu üşin jarattı — deytinder bar. Qwlşılıqqa bas wrudıñ artında kommerciya nemese qanday da bir müdde, ideologiya jatqan boluı mümkin. Al Täñirşildiktegi “qwlşılıq” ol — esesiz jaqsılıq jasau, onday jaqsılıq kommerciyamen bir qazanda qaynamaydı. Esesiz jaqsılıq körgen adam: Täñirden qaytsın — dep rizaşılığın bildiretin bolğan, oğan jaqsılıq jasağan adam da riza bolıp qalğan, öytkeni täñirşilder biledi bwl ömirdiñ bumerang ekenin. Bwl meniñ Täñirşildik turalı jeke tüsinigim, biraq Täñirşildik din statusına eşqaşan köterile alğan emes, sebebi oda Islamdağıday payğambar joq, Islamdağıday Kökten tüsken kitap joq (Kökten kitap tüspeytinin bärimiz bilemiz), jäne eşqaşan dini jorıq jasamağan. Eger Täñirşilder dini jorıq jasağanda, Arab tübeginen de, Parsı jağalauınan da bwl künderi Şıñğıs, Ketbwğa, Ükitay, Töle, Jolşı esimdi arabtar men irandardı kezdestiruimiz mümkin edi. Bwl Täñirşildik turalı jeke oyım bolğanımen, jeke senimim emes, bir kezderdegi Wlı Imperiyanıñ ilimi, nanım-senimi. Altın Orda Täñiri ilimin qalay Islamğa ayırbastadı — solay biliginen ayırıldı. Öytkeni Täñirşildikte: qarapayım ğana ömirdi tüsindiru bolatın, al Islamda qorqıtıp-ürkitu boldı. Äytpese jartı älemdi uısında wstağan köşpendiler basqaşa qalay öz biliginen ayırılıp qaluı mümkin edi..? At twyağınıñ dübirimen-aq jauınıñ tizesin qaltıratqan köşpendiler jorığınıñ maqsatı din taratu yaki sol jergilikti halıqtı dästürinen, nanım-seniminen ayıru emes, bälki bıtırañqı halıqtardı biriktirip, basqaru tetigin bir jüyege tüsiru bolatın. Al, basqaru jüyesi bir qalıptı elderdi köşpendiler dalasına twmsığın tıqqanı üşin türe quıp tastap otırğan, mısalı: Hiua handığı, sol kezde Otırar parsımen bite qaynasıp ketken hiualıqtardıñ qolında bolatın jäne Deşti Qıpşaqtıñ esebinen öz aumağın keñeytu josparları da bolğan. Şıñğıshan kelip, olardı türe quıp tastadı. Äytpese Şıñğıshan kiiz üyde otırğan qazaqtı şappağan bolatın. “Otırar kitaphanasın örtedi” degen äñgime bar, soğıs bolğan jerde kitaphana tügil odan da zorı örtenip ketedi. Şıñğıshan naq sol kitaphananı örteu üşin şabuıldaytınday nadan emes, onıñ ädildigi sonşa jau taraptan şeber jauınger twtqınğa tüsse, öltirip tastamay, öz qatarına qosıp alğan, şeberlikti, artıqşılıqtı bağalay bilgen adam. Biraq sol böten jwrttıñ jauınger, danışpan, köregenderin öz qatarına qosa twrıp “täñirşil boluıñ kerek” dep şart qoymağan. Sonday babalarımız ömirdi — şeñber dep tüsingen. Qanday äreket qılasıñ — soğan jarasa artıqşılığıñ aldıñnan şığadı degen qarapayım da tereñ tüsinikte bolğan, Şıñğıshan äskeriniñ jıldam qimıldauı da sol tüsinikten tuğan. Ömir — şeñber, bir basında öziñ, bir basında qozğalısıñnıñ jemisi. Eger qazir jaqsı qozğalsañ — aynalıp kelgendegi nätijesi: jaqsı önim, zor jetistik, mol nesibe. Jäne täñirşilder Täñirden jaqsı äyel swrağan, tekti jerden qız aluğa tırısqan, bwl — Täñir zañdılığı, öytkeni qozğalısıñdı berekeli etetin äyel adam. Qozğalısıña böten bireu qiyanat qılsa da — Täñir zañdılığına qarsı şıqqan bolıp esepteledi. Eger qol astıñda bireu jwmıs atqarsa, aqısın layıqtı türde ber, bwl onıñ qozğalısı, ömiri. YAki bireudiñ qozğalıspen jasağan eñbegin (egin bolsın, mal bolsın) wrlama, zañdılıqqa qarsı şıqqan bolıp eseptelesiñ, bwnıñ soñı bayandı bolmaydı. Äyel taqırıbına qayta oralsam, Täñirşilder äyel adamğa ayızın qandıruşı retinde yaki wrpağın köbeytuşi ğana retinde qaramağan, ot bası, oşaq qasınıñ berekesi retinde qarağan. Sondıqtan ırıs-nesibe swraytın Täñirdiñ äyel beynesinde elestetken, Ol — Wmay ana. Äyel adamdı ekinşi satığa qoyğanımen, oğan özine layıqtı qwrmet körsetken. Täñirşilderde toqal alu kem de kem bolğan. Toqaldı qanday jağdayda alğan..? Eger ağası qaytıs bolsa, jeñgesin ekinşi äyel etip alğan, eger üylenbegen bolsa tipti birinşi äyel etip alğan, sonımen bar ömirin birge körgen. “Eger qayınisi bolmasa şe” degen zañdı swraq tuadı. Onda qayınağası alğan, biraq negizinen qayınisine tietin bolğan. Sondıqtan täñirşilder boyjetken qızı men ölikti oñ jaqqa qoyıp otırğan, ekeui de qaytıp kelmeytinder. “Täñirşilder toqal almasa, Şıñğıshannıñ 500 äyeli bolğan” deuiñiz mümkin. Şıñğıshan şamannan: qalay qılsam wzaq ömir sürem — dep swrağanda, şaman: köp äyel al, ol seniñ wzaq ömir süruiñe septigin tigizedi — degen. Sirä şamannıñ aytqısı kelgen: qazaqtıñ “wrpağıñmen mıñ jasaysıñ” degen sözine sayadı. Şıñğıshan köp jağdayda jaulağan jerleriniñ qızdarına üylengen. Jalpı, Täñirşildik ömirge kelip, kete salğan din emes, onı wstanğan nebir wlı twlğalar bar. Endeşe sol twlğalardı, tarihımızdı zertteu barda — Täñirşildik bar. Sälemmen, mäñgilik taqırıptı äreñ tüyindegen Baqbergen.
Baqbergen Arıslanbay
Pikir qaldıru