Key sarapşı batıs elderi jau köretin, tarihi kontekst boyınşa qazirdiñ özinde “zwlımdıq oşağı ” elderi atalıp jürgen jaña äskeri-sayasi blok payda boluı mümkin dep qauiptene bastadı. Bwl şınımen solay ma? Mäskeu, Pekin, Tegeran men Minsk qıruar qarjı jwmsağan äskeri qimıldar kimdi qorqıtu üşin jasalğan?
Aleksandr Lukaşenko “Batıs elderinen qauip töngeni ” jöninde mälimdeme jasağan twsta, 21 qırküyek küni, Belarus'tiñ äskeri poligondarında Resey–Belarus' äskeriniñ qatısuımen “Slavyanskoe bratstvo – 2020 ” äskeri jattığuı bastaldı. Oğan 7 mıñ sarbaz ben 600-den astam äskeri tehnika qatıstı. Bwl şarağa Serbiya da qatısadı degen mälimet bolğan. Biraq Belarus'te tamız ayında ötken prezident saylauınan keyin bastalğan jappay narazılıqqa baylanıstı Euroodaq Belgradtan äskeri jattığuğa qatısudan bas tartudı talap etken. Sonday-aq jaqında Resey qorğanıs ministri Sergey Şoygumen kezdesude Lukaşenkonıñ Putinnen jaña qaru-jaraq swrağanı belgili boldı.
21 qırküyekte osı şaramen bir mezette Reseydiñ oñtüstik-batısında jäne özin täuelsiz memleket dep jariyalağan, onı älemdik qauımdastıq moyındamağan de-yure Gruziya qwramındağı Abhaziya men Oñtüstik Osetiya aumağında “Kavkaz-2020 ” strategiyalıq äskeri jattığuı bastaldı. Oğan 80 mıñnan astam sarbaz ben oficer, onıñ işinde basqa memleketterden kelgen mıñğa juıq äskeri qızmetker qatısqan. Resey qorğanıs ministrliginiñ saytındağı derekke säykes, “Kavkaz-2020 ” äskeri jattığuı 21-26 qırküyek aralığında Oñtüstik äskeri okruginiñ aumağında (yağni, annekciyalanğan Qırım jerinde), Qara teñiz ben Kaspiy akvatoriyasında ötedi. Bwl jerde Qara teñiz flotı men Reseydiñ Kaspiy flotiliyasınıñ qimıldarı pısıqtalıp, olarğa Irannıñ äskeri kemeleri qosıladı.
Resey qorğanıs ministrliginiñ dereginşe, “birlesken is-qimıl dayındığına ” Armeniya, Belarus', Iran, Qıtay men M'yanmanıñ äskerileri, sonday-aq Äzerbayjan, Indoneziya, Qazaqstan, Täjikstan men Şri-Lankadan kelgen baqılauşılar qatısadı.
Mısalı, Reseydiñ Astrahan' oblısındağı “Kapustin YAr” poligonında ötken äskeri qimıldar ayasında Resey, Belarus', Qıtay jäne Armeniyanıñ äskeri qızmetkerlerinen twratın oqu tobı qwrılğan. “Taktikalıq mindetterdi pısıqtauğa ” bağıttalğan jattığular Volgograd oblısı, Dağıstan, Qara teñiz ben Kaspiydiñ Resey jağalauında, Armeniyadağı “Bagramyan ” poligonında, Abhaziyadağı “Cabal ” jäne “Nagvalou “, Oñtüstik Osetiyadağı “Dzarcemi ” äskeri nısandarında ötedi.
Birneşe äskeri sarapşınıñ pikirinşe, “Kavkaz-2020 ” äskeri jattuğın tek qorğanıs maqsatındağı oqıtu dep atauğa bolmaydı. Öytkeni jattığu barısında äskerge qoyılğan “jedel qamtu ” nemese “qarsılastıñ soğıs tärtibine qarudıñ jäne radioelektronikanıñ kömegimen äser etu ” siyaqtı mindetter şabuıldau operaciyasına köbirek wqsaydı.
20 qırküyekte amerikalıq Defense News basılımı AQŞ-tıñ barlau qauımdastığı men Pentagon Resey men Qıtaydıñ biıl jaz ben küzde Arktikada birlesken äskeri jattığu ötkizgeni turalı jağımsız derekti anıqtağanın jazdı. Sonımen qatar qırküyekte Tayvan'ğa AQŞ-tıñ joğarı şendi şeneunikteri barğanda Pekin aral jağalauına jaqın jerde (Qıtay bwl aumaqtı öziniñ bir böligi dep sanaydı) jauıngerlik atıs qwraldarın qoldanıp, iri teñiz jattığuın ötkizdi.
Al Iran qırküyekte Oman şığanağı men strategiyalıq mañızı bar Ormuz bwğazında Zolfaqar-99 äskeri-teñiz jäne äskeri-äue jattığuların wyımdastırdı. Bwl jattığuğa reseylik jäne qıtaylıq baqılauşılar şaqırıldı. Tegeran ärtürli sanatqa jatatın qanattı zımırandarı men soğısqa arnalğan wşqışsız basqarılatın apparattarın sınaqtan ötkizdi.
Sonımen Mäskeu, Tegeran men Pekinniñ äskeri odaq qwrıp jatqanı ras pa? Olardıñ qarım-qatınası qanşalıqtı berik? Batıs elderiniñ qauiptenuine negiz bar ma? Osı jäne özge de swraqtarğa “Rosbalt ” agenttiginiñ äskeri-sayasi sarapşısı, şığıstanuşı Mihail Magid jauap beredi:
– Sözsiz, şarağa qatısqan memleketter men
Vladimir Putin, Hasan Rouhani jäne Si Czin'pin siyaqtı basşılar osınday jattığular arqılı älemge öz arasındağı birlikti körsetkisi keledi.
Biraq bwl jattığularğa ülken män berip, qanday da bir “blok ” qwrıladı dep oylamas edim. Bıltır Reseydiñ Iranğa su jaña S-400 zenitti-raketalıq keşenin satudan bas tartqanın, biraq däl osınday jüyeni NATO müşesi – Türkiyağa bergenin eske salğım keledi. Kreml' mwnı tağı da AQŞ sankciyasınıñ astında qalmas üşin jasağan siyaqtı. Ärine, atalğan memleketter arasında äskeri äriptestik damıp keledi jäne aldağı uaqıtta bwl ıntımaqtastıq tereñdep, keñeye tüsedi dep oylaymın. Biraq berik äskeri blok turalı aytuğa äli erte.
– Al Reseydiñ Euraziyanıñ oñtüstigi men Tayau Şığıstağı qazirgi sayasatınıñ jalpı bağıtı qanday? Reseydi atalğan aymaqtarda Iranmen de, Qıtaymen de jaqındastıratın närse ne?
– Resey sırtqı sayasatınıñ jalpı bağıtı özgermeydi: ol Resey biliginiñ AQŞ-pen teketireske közqarasına tikeley baylanıstı. Kreml' “Vaşington bwrınğışa älemniñ köp böligin baqılauda wstap otır, biraq Amerikanıñ ıqpalı älsirep keledi ” dep senedi. Sondıqtan Putin AQŞ-tı odan äri älsiretu üşin bwl jağdayğa qolınan kelgenşe äser etkisi keledi. Bwl koncepciyağa säykes, Resey AQŞ üşin mäsele tuğızıp otırğan aymaqtarğa kirip, jergilikti jerdegi amerikalıq sayasat pen poziciyağa keri äser etui kerek. Mısalı, mwnday aymaqtarğa Venesuela, Şığıs Aziya, Tayau Şığıs, Iran men Siriya jatadı. Mäskeu qazirdiñ özinde Reseydi ekonomikalıq twrğıdan basıp ozatın Qıtaydıñ arı qaray küşeyui özi üşin de ülken mäsele bolatının jaqsı tüsinse de, osığan barıp otır.
Kreml' osığan qaramastan, AQŞ-tıñ küşin älsiretu äldeqayda mañızdı dep esepteydi. Putinniñ Iranğa qoldanıp otırğan ädisi de osınday. Resey AQŞ üşin Iran mäselesi öte näzik taqırıp ekenin äldeqaşan bayqağan, Vaşington Tegerannıñ küşeyui turalı kez kelgen aqparattı öte auır qabıldaydı. Sondıqtan Mäskeu Tayau Şığısta, onıñ işinde Siriyada Iranmen äriptestik ornatıp otır.
– Iran men Reseydiñ Siriyadağı äriptestigi qanşalıq berik sanaladı? Olardıñ arasında “Siriyağa qatıstı ” ülken közqaras qayşılığı bar degen pikir qanşalıq dwrıs?
Bwl – sırtqa bağıttalğan äskeri küştiñ sayasi körinisi.
– Resey men Iran belgili bir deñgeyde Siriyada äriptes boluğa mäjbür. Şın mäninde AQŞ-tıñ ğalamdıq qarsı twru jobalarına öte köp qarjı kerek. Biraq Resey biligi bwl soğan twrarlıq is jäne atalğan jobağa memleket qazınasınan aqşa jwmsauğa boladı dep esepteydi. Siriyada Iran bolmasa, Başar Asad rejimin qoldaudıñ bar auırtpalığı Mäskeudiñ iığına tüser edi. Onıñ bwl mindetti jalğız atqaruğa qauqarı jetedi degenge senbeymin. Öytkeni Asadqa ärtürli jauıngerlik toptar, olardıñ birqatarın qoldau maqsatında Siriyanıñ soltüstik audandarına kirgen türik äskeri siyaqtı öte ülken küşter äli de qarsı şığıp otır.
Sondıqtan Resey men Iran bir-birine täueldi. Olar Siriyanıñ ärtürli böligin baqılauda wstap otırğanımen, Asadqa äskeri, qarjılay jäne özge de qoldau körsetu auırtpalığın birlesip köteredi.
Degenmen olardıñ arasında közqaras qayşılığı da bar. Öytkeni qos memlekettiñ müddesi men baqılau aymaqtarı ärtürli. Damaskide rejimniñ işinde jürip, Reseydi jaqtaytın toptar da, Irandı qoldaytın frakciyalar da kezdesedi. Qazir onda Iran köbirek ıqpalğa ie dep oylaymın. Keyde Resey men Irandı qoldaytın frakciyalardıñ öz arasında jäne Asadtı jaqtauşı toptarğa qarsı qaqtığıstar bolıp twradı. Bwl toptar qarjı men belgili bir audandardı baqılauda wstau mümkindigin böliske saladı. Biraq bwl kikiljiñderge köp män bermes edim, öytkeni Resey men Irannıñ sırtqı sayasatınıñ bağıtı özgermeyinşe, joğarıda atalğan sebepter boyınşa olar Siriyada äriptes bolıp qaluğa mäjbür.
Pekin Irandağı mañızdı infraqwrılım nısandarın baqılauğa alıp, el aumağına birneşe mıñ äskerin kirgizui mümkin.
Pekin Irandağı mañızdı infraqwrılım nısandarın baqılauğa alıp, el aumağına birneşe mıñ äskerin kirgizui mümkin.
– Biz talqılap otırğan köpqırlı sayasatta Mäskeu bas dirijerdiñ rölin oynaytınğa wqsaydı, qalğan taraptar da öz aldına jeke baylanıstarın damıtıp jatır. Iran men Qıtaydıñ ıntımaqtastığın tereñ dep atauğa bola ma? Iran men Qıtay arasındağı jaña ekonomikalıq kelisim turalı äñgimeniñ astarında ne jatır?
– 2018 jılı AQŞ “yadrolıq kelisimdi ” bwzıp, Tegeranğa qarsı el ekonomikasın twralatqan öte auır sankciyalar engizgende Europa elderi men Qıtay AQŞ-tıñ sankciyasına ilingisi kelmey, Iranmen äriptestigin bäseñdete bastadı. Biraq 2020 jılı jazda Iran men Qıtay ğalamdıq ekonomikalıq kelisimge qol qoyuğa dayındalıp jatır degen habar taradı. Osı habarğa säykes, Qıtay Iran ekonomikasına 400 milliard dollar investiciya qwyıp, onıñ ornına 25 jıl boyı arzan mwnay aludı közdep otır. Keyin belgili bolğan derekterge sensek, Pekin Irandağı mañızdı infraqwrılım nısandarın baqılauğa alıp, el aumağına birneşe mıñ äskerin kirgizui mümkin.
Degenmen bwl kelisimniñ tağdırı qalay boları äzirge tüsiniksiz. Öytkeni, birinşiden, Qıtay Iranmen äriptestigi üşin Amerikanıñ äldeqayda quattı jaña sankciyalarına iliguge qanşalıq dayın ekenin eşkim kesip ayta almaydı. Ekinşi jağınan, Tegerannıñ özinde bwl kelisimge qarsılıq bildirip jatqandar bar. Olar Iran Qıtaydıñ protektoratına aynaluı mümkin dep qauiptenedi. Biraq Irandağılardıñ köbi bwl kelisimdi qoldaydı: olar el ekonomikasın saqtau üşin Tegerannıñ Pekinmen äriptes boludan basqa amalı joğın aytadı. Biraq äzirge bwl jobanıñ qanşalıq jüzege asatını belgisiz.
– Keñ auqımda alsaq, Qıtay Halıq Respublikası Ülken Tayau Şığıstağı isterge şınımen köp aralasadı dep oylaysız ba? Pekin atalğan aumaqqa qanşalıq tereñdey enui mümkin?
Bwl köp faktorğa, birinşi kezekte AQŞ–Qıtay teketiresiniñ auqımına baylanıstı. Teoriyalıq twrğıdan alğanda, Qıtay Halıq Respublikası tım alısqa baruı mümkin. Öytkeni ol “Bir beldeu – bir jol ” ğalamdıq bastamasın jüzege asırıp jatır. Bwl – mwnay-gaz qwbırları, temirjol, teñiz porttarı, äuejaylar arqılı bükil Euraziyanı birıñğay narıqqa aynaldırudı közdeytin kommunikaciyalar jüyesi. Biraq barlıq mañızdı infraqwrılım nısandarı men baylanıs jelileri Pekinniñ baqılauında boluı kerek.
Qıtay osı joba ayasında soñğı uaqıtta Ülken Tayau Şığısqa köz salıp otır. AQŞ-tıñ köp wzamay Auğanstannan birjola şığatını belgili. Sondıqtan
Bolaşaqta Qıtay–Iran äriptestigi Auğanstandı da qosıp aluı mümkin.
Bwl jerde Qıtaydıñ Livanmen ülken äriptestik jobası bar, qazir qos memleket arasında Iran kelisimine wqsas şartqa qol qoyu mäselesi talqılanıp jatır. Tek Qıtay–Livan kelisiminde äldeqayda az investiciya – nebäri 12 milliard dollar körsetilgen.
Ekinşi jağınan, Qıtay Izrail'men tığız qarım-qatınas ornatqan. Pekin Izrail'den joğarı tehnologiya önimderin satıp aladı. Osı twsta eki swraq tuadı. Birinşiden, Qıtayğa bir mezette Iranmen jäne ekinşi jağınan Izrail'men ne Saud Arabiyasımen tığız ekonomikalıq äriptestik ornatu qiınğa soğadı. Öytkeni bwl – özara jau memleketter. Pekinniñ bwl äriptestikti qalay jüzege asıratını tüsiniksiz. Tağı bir mäsele bar: Qıtay men AQŞ arasında kikiljiñ tuıp otırğan kezde Pekin Tayau Şığıstıñ isine aralasıp, basın täuekelge tiguge qanşalıq dayın? Qazir sarapşılar arasında osı mäseleler talqılanıp jatır. Vaşington Tayau Şığıstağı ıqpalın azaytıp, Şığıs Aziyadağı Pekinmen teketiresine köñil bölui de mümkin. Sondıqtan Qıtay AQŞ-tıñ nazarın özinen basqa arnağa bwrıp, onı Tayau Şığısta şığınğa batıru üşin atalğan öñirge kapitalı men äskerin alıp baruı ıqtimal. Biraq äzirge bwl jağdaydıñ qalay ayaqtaları belgisiz. Bwl Vaşingtonnıñ arı qarayğı sayasatı men äzirge nätijesi belgisiz AQŞ-tağı prezident saylauına baylanıstı.
Maqala orıs tilinen audarıldı.
Azat Europa / Azattıq radiosı
Pikir qaldıru