كەي ساراپشى باتىس ەلدەرى جاۋ كورەتىن، تاريحي كونتەكست بويىنشا قازىردىڭ وزىندە “زۇلىمدىق وشاعى ” ەلدەرى اتالىپ جۇرگەن جاڭا اسكەري-ساياسي بلوك پايدا بولۋى مۇمكىن دەپ قاۋىپتەنە باستادى. بۇل شىنىمەن سولاي ما؟ ماسكەۋ، پەكين، تەگەران مەن مينسك قىرۋار قارجى جۇمساعان اسكەري قيمىلدار كىمدى قورقىتۋ ءۇشىن جاسالعان؟
الەكساندر لۋكاشەنكو “باتىس ەلدەرىنەن قاۋىپ تونگەنى ” جونىندە مالىمدەمە جاساعان تۇستا، 21 قىركۇيەك كۇنى، بەلارۋستىڭ اسكەري پوليگوندارىندا رەسەي–بەلارۋس اسكەرىنىڭ قاتىسۋىمەن “سلاۆيانسكوە براتستۆو – 2020 ” اسكەري جاتتىعۋى باستالدى. وعان 7 مىڭ سارباز بەن 600-دەن استام اسكەري تەحنيكا قاتىستى. بۇل شاراعا سەربيا دا قاتىسادى دەگەن مالىمەت بولعان. بىراق بەلارۋستە تامىز ايىندا وتكەن پرەزيدەنت سايلاۋىنان كەيىن باستالعان جاپپاي نارازىلىققا بايلانىستى ەۋرووداق بەلگرادتان اسكەري جاتتىعۋعا قاتىسۋدان باس تارتۋدى تالاپ ەتكەن. سونداي-اق جاقىندا رەسەي قورعانىس ءمينيسترى سەرگەي شويگۋمەن كەزدەسۋدە لۋكاشەنكونىڭ پۋتيننەن جاڭا قارۋ-جاراق سۇراعانى بەلگىلى بولدى.
21 قىركۇيەكتە وسى شارامەن ءبىر مەزەتتە رەسەيدىڭ وڭتۇستىك-باتىسىندا جانە ءوزىن تاۋەلسىز مەملەكەت دەپ جاريالاعان، ونى الەمدىك قاۋىمداستىق مويىنداماعان دە-يۋرە گرۋزيا قۇرامىنداعى ابحازيا مەن وڭتۇستىك وسەتيا اۋماعىندا “كاۆكاز-2020 ” ستراتەگيالىق اسكەري جاتتىعۋى باستالدى. وعان 80 مىڭنان استام سارباز بەن وفيتسەر، ونىڭ ىشىندە باسقا مەملەكەتتەردەن كەلگەن مىڭعا جۋىق اسكەري قىزمەتكەر قاتىسقان. رەسەي قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ سايتىنداعى دەرەككە سايكەس، “كاۆكاز-2020 ” اسكەري جاتتىعۋى 21-26 قىركۇيەك ارالىعىندا وڭتۇستىك اسكەري وكرۋگىنىڭ اۋماعىندا (ياعني، اننەكتسيالانعان قىرىم جەرىندە), قارا تەڭىز بەن كاسپي اكۆاتورياسىندا وتەدى. بۇل جەردە قارا تەڭىز فلوتى مەن رەسەيدىڭ كاسپي فلوتيلياسىنىڭ قيمىلدارى پىسىقتالىپ، ولارعا يراننىڭ اسكەري كەمەلەرى قوسىلادى.
رەسەي قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ دەرەگىنشە، “بىرلەسكەن ءىس-قيمىل دايىندىعىنا ” ارمەنيا، بەلارۋس، يران، قىتاي مەن ميانمانىڭ اسكەريلەرى، سونداي-اق ازەربايجان، يندونەزيا، قازاقستان، تاجىكستان مەن شري-لانكادان كەلگەن باقىلاۋشىلار قاتىسادى.
مىسالى، رەسەيدىڭ استراحان وبلىسىنداعى “كاپۋستين يار” پوليگونىندا وتكەن اسكەري قيمىلدار اياسىندا رەسەي، بەلارۋس، قىتاي جانە ارمەنيانىڭ اسكەري قىزمەتكەرلەرىنەن تۇراتىن وقۋ توبى قۇرىلعان. “تاكتيكالىق مىندەتتەردى پىسىقتاۋعا ” باعىتتالعان جاتتىعۋلار ۆولگوگراد وبلىسى، داعىستان، قارا تەڭىز بەن كاسپيدىڭ رەسەي جاعالاۋىندا، ارمەنياداعى “باگراميان ” پوليگونىندا، ابحازياداعى “تسابال ” جانە “ناگۆالوۋ “، وڭتۇستىك وسەتياداعى “دزارتسەمي ” اسكەري نىساندارىندا وتەدى.
بىرنەشە اسكەري ساراپشىنىڭ پىكىرىنشە، “كاۆكاز-2020 ” اسكەري جاتتۋعىن تەك قورعانىس ماقساتىنداعى وقىتۋ دەپ اتاۋعا بولمايدى. ويتكەنى جاتتىعۋ بارىسىندا اسكەرگە قويىلعان “جەدەل قامتۋ ” نەمەسە “قارسىلاستىڭ سوعىس تارتىبىنە قارۋدىڭ جانە راديوەلەكترونيكانىڭ كومەگىمەن اسەر ەتۋ ” سياقتى مىندەتتەر شابۋىلداۋ وپەراتسياسىنا كوبىرەك ۇقسايدى.
20 قىركۇيەكتە امەريكالىق Defense News باسىلىمى اقش-تىڭ بارلاۋ قاۋىمداستىعى مەن پەنتاگون رەسەي مەن قىتايدىڭ بيىل جاز بەن كۇزدە اركتيكادا بىرلەسكەن اسكەري جاتتىعۋ وتكىزگەنى تۋرالى جاعىمسىز دەرەكتى انىقتاعانىن جازدى. سونىمەن قاتار قىركۇيەكتە تايۆانعا اقش-تىڭ جوعارى شەندى شەنەۋنىكتەرى بارعاندا پەكين ارال جاعالاۋىنا جاقىن جەردە (قىتاي بۇل اۋماقتى ءوزىنىڭ ءبىر بولىگى دەپ سانايدى) جاۋىنگەرلىك اتىس قۇرالدارىن قولدانىپ، ءىرى تەڭىز جاتتىعۋىن وتكىزدى.
ال يران قىركۇيەكتە ومان شىعاناعى مەن ستراتەگيالىق ماڭىزى بار ورمۋز بۇعازىندا Zolfaqar-99 اسكەري-تەڭىز جانە اسكەري-اۋە جاتتىعۋلارىن ۇيىمداستىردى. بۇل جاتتىعۋعا رەسەيلىك جانە قىتايلىق باقىلاۋشىلار شاقىرىلدى. تەگەران ءارتۇرلى ساناتقا جاتاتىن قاناتتى زىمىراندارى مەن سوعىسقا ارنالعان ۇشقىشسىز باسقارىلاتىن اپپاراتتارىن سىناقتان وتكىزدى.
سونىمەن ماسكەۋ، تەگەران مەن پەكيننىڭ اسكەري وداق قۇرىپ جاتقانى راس پا؟ ولاردىڭ قارىم-قاتىناسى قانشالىقتى بەرىك؟ باتىس ەلدەرىنىڭ قاۋىپتەنۋىنە نەگىز بار ما؟ وسى جانە وزگە دە سۇراقتارعا “روسبالت ” اگەنتتىگىنىڭ اسكەري-ساياسي ساراپشىسى، شىعىستانۋشى ميحايل ماگيد جاۋاپ بەرەدى:
– ءسوزسىز، شاراعا قاتىسقان مەملەكەتتەر مەن
ۆلاديمير پۋتين، حاسان روۋحاني جانە سي تسزينپين سياقتى باسشىلار وسىنداي جاتتىعۋلار ارقىلى الەمگە ءوز اراسىنداعى بىرلىكتى كورسەتكىسى كەلەدى.
بىراق بۇل جاتتىعۋلارعا ۇلكەن ءمان بەرىپ، قانداي دا ءبىر “بلوك ” قۇرىلادى دەپ ويلاماس ەدىم. بىلتىر رەسەيدىڭ يرانعا سۋ جاڭا س-400 زەنيتتى-راكەتالىق كەشەنىن ساتۋدان باس تارتقانىن، بىراق ءدال وسىنداي جۇيەنى ناتو مۇشەسى – تۇركياعا بەرگەنىن ەسكە سالعىم كەلەدى. كرەمل مۇنى تاعى دا اقش سانكتسياسىنىڭ استىندا قالماس ءۇشىن جاساعان سياقتى. ارينە، اتالعان مەملەكەتتەر اراسىندا اسكەري ارىپتەستىك دامىپ كەلەدى جانە الداعى ۋاقىتتا بۇل ىنتىماقتاستىق تەرەڭدەپ، كەڭەيە تۇسەدى دەپ ويلايمىن. بىراق بەرىك اسكەري بلوك تۋرالى ايتۋعا ءالى ەرتە.
– ال رەسەيدىڭ ەۋرازيانىڭ وڭتۇستىگى مەن تاياۋ شىعىستاعى قازىرگى ساياساتىنىڭ جالپى باعىتى قانداي؟ رەسەيدى اتالعان ايماقتاردا يرانمەن دە، قىتايمەن دە جاقىنداستىراتىن نارسە نە؟
– رەسەي سىرتقى ساياساتىنىڭ جالپى باعىتى وزگەرمەيدى: ول رەسەي بيلىگىنىڭ اقش-پەن تەكەتىرەسكە كوزقاراسىنا تىكەلەي بايلانىستى. كرەمل “ۆاشينگتون بۇرىنعىشا الەمنىڭ كوپ بولىگىن باقىلاۋدا ۇستاپ وتىر، بىراق امەريكانىڭ ىقپالى السىرەپ كەلەدى ” دەپ سەنەدى. سوندىقتان پۋتين اقش-تى ودان ءارى السىرەتۋ ءۇشىن بۇل جاعدايعا قولىنان كەلگەنشە اسەر ەتكىسى كەلەدى. بۇل كونتسەپتسياعا سايكەس، رەسەي اقش ءۇشىن ماسەلە تۋعىزىپ وتىرعان ايماقتارعا كىرىپ، جەرگىلىكتى جەردەگى امەريكالىق ساياسات پەن پوزيتسياعا كەرى اسەر ەتۋى كەرەك. مىسالى، مۇنداي ايماقتارعا ۆەنەسۋەلا، شىعىس ازيا، تاياۋ شىعىس، يران مەن سيريا جاتادى. ماسكەۋ قازىردىڭ وزىندە رەسەيدى ەكونوميكالىق تۇرعىدان باسىپ وزاتىن قىتايدىڭ ارى قاراي كۇشەيۋى ءوزى ءۇشىن دە ۇلكەن ماسەلە بولاتىنىن جاقسى تۇسىنسە دە، وسىعان بارىپ وتىر.
كرەمل وسىعان قاراماستان، اقش-تىڭ كۇشىن السىرەتۋ الدەقايدا ماڭىزدى دەپ ەسەپتەيدى. ءپۋتيننىڭ يرانعا قولدانىپ وتىرعان ءادىسى دە وسىنداي. رەسەي اقش ءۇشىن يران ماسەلەسى وتە نازىك تاقىرىپ ەكەنىن الدەقاشان بايقاعان، ۆاشينگتون تەگەراننىڭ كۇشەيۋى تۋرالى كەز كەلگەن اقپاراتتى وتە اۋىر قابىلدايدى. سوندىقتان ماسكەۋ تاياۋ شىعىستا، ونىڭ ىشىندە سيريادا يرانمەن ارىپتەستىك ورناتىپ وتىر.
– يران مەن رەسەيدىڭ سيرياداعى ارىپتەستىگى قانشالىق بەرىك سانالادى؟ ولاردىڭ اراسىندا “سيرياعا قاتىستى ” ۇلكەن كوزقاراس قايشىلىعى بار دەگەن پىكىر قانشالىق دۇرىس؟
بۇل – سىرتقا باعىتتالعان اسكەري كۇشتىڭ ساياسي كورىنىسى.
– رەسەي مەن يران بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە سيريادا ارىپتەس بولۋعا ءماجبۇر. شىن مانىندە اقش-تىڭ عالامدىق قارسى تۇرۋ جوبالارىنا وتە كوپ قارجى كەرەك. بىراق رەسەي بيلىگى بۇل سوعان تۇرارلىق ءىس جانە اتالعان جوباعا مەملەكەت قازىناسىنان اقشا جۇمساۋعا بولادى دەپ ەسەپتەيدى. سيريادا يران بولماسا، باشار اساد رەجيمىن قولداۋدىڭ بار اۋىرتپالىعى ماسكەۋدىڭ يىعىنا تۇسەر ەدى. ونىڭ بۇل مىندەتتى جالعىز اتقارۋعا قاۋقارى جەتەدى دەگەنگە سەنبەيمىن. ويتكەنى اسادقا ءارتۇرلى جاۋىنگەرلىك توپتار، ولاردىڭ بىرقاتارىن قولداۋ ماقساتىندا سيريانىڭ سولتۇستىك اۋداندارىنا كىرگەن تۇرىك اسكەرى سياقتى وتە ۇلكەن كۇشتەر ءالى دە قارسى شىعىپ وتىر.
سوندىقتان رەسەي مەن يران ءبىر-بىرىنە تاۋەلدى. ولار سيريانىڭ ءارتۇرلى بولىگىن باقىلاۋدا ۇستاپ وتىرعانىمەن، اسادقا اسكەري، قارجىلاي جانە وزگە دە قولداۋ كورسەتۋ اۋىرتپالىعىن بىرلەسىپ كوتەرەدى.
دەگەنمەن ولاردىڭ اراسىندا كوزقاراس قايشىلىعى دا بار. ويتكەنى قوس مەملەكەتتىڭ مۇددەسى مەن باقىلاۋ ايماقتارى ءارتۇرلى. داماسكىدە رەجيمنىڭ ىشىندە ءجۇرىپ، رەسەيدى جاقتايتىن توپتار دا، يراندى قولدايتىن فراكتسيالار دا كەزدەسەدى. قازىر وندا يران كوبىرەك ىقپالعا يە دەپ ويلايمىن. كەيدە رەسەي مەن يراندى قولدايتىن فراكتسيالاردىڭ ءوز اراسىندا جانە اسادتى جاقتاۋشى توپتارعا قارسى قاقتىعىستار بولىپ تۇرادى. بۇل توپتار قارجى مەن بەلگىلى ءبىر اۋدانداردى باقىلاۋدا ۇستاۋ مۇمكىندىگىن بولىسكە سالادى. بىراق بۇل كيكىلجىڭدەرگە كوپ ءمان بەرمەس ەدىم، ويتكەنى رەسەي مەن يراننىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ باعىتى وزگەرمەيىنشە، جوعارىدا اتالعان سەبەپتەر بويىنشا ولار سيريادا ارىپتەس بولىپ قالۋعا ءماجبۇر.
پەكين يرانداعى ماڭىزدى ينفراقۇرىلىم نىساندارىن باقىلاۋعا الىپ، ەل اۋماعىنا بىرنەشە مىڭ اسكەرىن كىرگىزۋى مۇمكىن.
پەكين يرانداعى ماڭىزدى ينفراقۇرىلىم نىساندارىن باقىلاۋعا الىپ، ەل اۋماعىنا بىرنەشە مىڭ اسكەرىن كىرگىزۋى مۇمكىن.
– ءبىز تالقىلاپ وتىرعان كوپقىرلى ساياساتتا ماسكەۋ باس ديريجەردىڭ ءرولىن وينايتىنعا ۇقسايدى، قالعان تاراپتار دا ءوز الدىنا جەكە بايلانىستارىن دامىتىپ جاتىر. يران مەن قىتايدىڭ ىنتىماقتاستىعىن تەرەڭ دەپ اتاۋعا بولا ما؟ يران مەن قىتاي اراسىنداعى جاڭا ەكونوميكالىق كەلىسىم تۋرالى اڭگىمەنىڭ استارىندا نە جاتىر؟
– 2018 جىلى اقش “يادرولىق كەلىسىمدى ” بۇزىپ، تەگەرانعا قارسى ەل ەكونوميكاسىن تۇرالاتقان وتە اۋىر سانكتسيالار ەنگىزگەندە ەۋروپا ەلدەرى مەن قىتاي اقش-تىڭ سانكتسياسىنا ىلىنگىسى كەلمەي، يرانمەن ارىپتەستىگىن باسەڭدەتە باستادى. بىراق 2020 جىلى جازدا يران مەن قىتاي عالامدىق ەكونوميكالىق كەلىسىمگە قول قويۋعا دايىندالىپ جاتىر دەگەن حابار تارادى. وسى حابارعا سايكەس، قىتاي يران ەكونوميكاسىنا 400 ميلليارد دوللار ينۆەستيتسيا قۇيىپ، ونىڭ ورنىنا 25 جىل بويى ارزان مۇناي الۋدى كوزدەپ وتىر. كەيىن بەلگىلى بولعان دەرەكتەرگە سەنسەك، پەكين يرانداعى ماڭىزدى ينفراقۇرىلىم نىساندارىن باقىلاۋعا الىپ، ەل اۋماعىنا بىرنەشە مىڭ اسكەرىن كىرگىزۋى مۇمكىن.
دەگەنمەن بۇل كەلىسىمنىڭ تاعدىرى قالاي بولارى ازىرگە تۇسىنىكسىز. ويتكەنى، بىرىنشىدەن، قىتاي يرانمەن ارىپتەستىگى ءۇشىن امەريكانىڭ الدەقايدا قۋاتتى جاڭا سانكتسيالارىنا ىلىگۋگە قانشالىق دايىن ەكەنىن ەشكىم كەسىپ ايتا المايدى. ەكىنشى جاعىنان، تەگەراننىڭ وزىندە بۇل كەلىسىمگە قارسىلىق ءبىلدىرىپ جاتقاندار بار. ولار يران قىتايدىڭ پروتەكتوراتىنا اينالۋى مۇمكىن دەپ قاۋىپتەنەدى. بىراق يرانداعىلاردىڭ كوبى بۇل كەلىسىمدى قولدايدى: ولار ەل ەكونوميكاسىن ساقتاۋ ءۇشىن تەگەراننىڭ پەكينمەن ارىپتەس بولۋدان باسقا امالى جوعىن ايتادى. بىراق ازىرگە بۇل جوبانىڭ قانشالىق جۇزەگە اساتىنى بەلگىسىز.
– كەڭ اۋقىمدا الساق، قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى ۇلكەن تاياۋ شىعىستاعى ىستەرگە شىنىمەن كوپ ارالاسادى دەپ ويلايسىز با؟ پەكين اتالعان اۋماققا قانشالىق تەرەڭدەي ەنۋى مۇمكىن؟
بۇل كوپ فاكتورعا، ءبىرىنشى كەزەكتە اقش–قىتاي تەكەتىرەسىنىڭ اۋقىمىنا بايلانىستى. تەوريالىق تۇرعىدان العاندا، قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى تىم الىسقا بارۋى مۇمكىن. ويتكەنى ول ء“بىر بەلدەۋ – ءبىر جول ” عالامدىق باستاماسىن جۇزەگە اسىرىپ جاتىر. بۇل – مۇناي-گاز قۇبىرلارى، تەمىرجول، تەڭىز پورتتارى، اۋەجايلار ارقىلى بۇكىل ەۋرازيانى بىرىڭعاي نارىققا اينالدىرۋدى كوزدەيتىن كوممۋنيكاتسيالار جۇيەسى. بىراق بارلىق ماڭىزدى ينفراقۇرىلىم نىساندارى مەن بايلانىس جەلىلەرى پەكيننىڭ باقىلاۋىندا بولۋى كەرەك.
قىتاي وسى جوبا اياسىندا سوڭعى ۋاقىتتا ۇلكەن تاياۋ شىعىسقا كوز سالىپ وتىر. اقش-تىڭ كوپ ۇزاماي اۋعانستاننان ءبىرجولا شىعاتىنى بەلگىلى. سوندىقتان
بولاشاقتا قىتاي–يران ارىپتەستىگى اۋعانستاندى دا قوسىپ الۋى مۇمكىن.
بۇل جەردە قىتايدىڭ ليۆانمەن ۇلكەن ارىپتەستىك جوباسى بار، قازىر قوس مەملەكەت اراسىندا يران كەلىسىمىنە ۇقساس شارتقا قول قويۋ ماسەلەسى تالقىلانىپ جاتىر. تەك قىتاي–ليۆان كەلىسىمىندە الدەقايدا از ينۆەستيتسيا – نەبارى 12 ميلليارد دوللار كورسەتىلگەن.
ەكىنشى جاعىنان، قىتاي يزرايلمەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتقان. پەكين يزرايلدەن جوعارى تەحنولوگيا ونىمدەرىن ساتىپ الادى. وسى تۇستا ەكى سۇراق تۋادى. بىرىنشىدەن، قىتايعا ءبىر مەزەتتە يرانمەن جانە ەكىنشى جاعىنان يزرايلمەن نە ساۋد ارابياسىمەن تىعىز ەكونوميكالىق ارىپتەستىك ورناتۋ قيىنعا سوعادى. ويتكەنى بۇل – ءوزارا جاۋ مەملەكەتتەر. پەكيننىڭ بۇل ارىپتەستىكتى قالاي جۇزەگە اسىراتىنى تۇسىنىكسىز. تاعى ءبىر ماسەلە بار: قىتاي مەن اقش اراسىندا كيكىلجىڭ تۋىپ وتىرعان كەزدە پەكين تاياۋ شىعىستىڭ ىسىنە ارالاسىپ، باسىن تاۋەكەلگە تىگۋگە قانشالىق دايىن؟ قازىر ساراپشىلار اراسىندا وسى ماسەلەلەر تالقىلانىپ جاتىر. ۆاشينگتون تاياۋ شىعىستاعى ىقپالىن ازايتىپ، شىعىس ازياداعى پەكينمەن تەكەتىرەسىنە كوڭىل ءبولۋى دە مۇمكىن. سوندىقتان قىتاي اقش-تىڭ نازارىن وزىنەن باسقا ارناعا بۇرىپ، ونى تاياۋ شىعىستا شىعىنعا باتىرۋ ءۇشىن اتالعان وڭىرگە كاپيتالى مەن اسكەرىن الىپ بارۋى ىقتيمال. بىراق ازىرگە بۇل جاعدايدىڭ قالاي اياقتالارى بەلگىسىز. بۇل ۆاشينگتوننىڭ ارى قارايعى ساياساتى مەن ازىرگە ناتيجەسى بەلگىسىز اقش-تاعى پرەزيدەنت سايلاۋىنا بايلانىستى.
ماقالا ورىس تىلىنەن اۋدارىلدى.
ازات ەۋروپا / ازاتتىق راديوسى
پىكىر قالدىرۋ