AQŞ-tıñ bwrınğı vice-prezidenti, senator Djo Bayden prezident saylauında eldiñ qazir basşısı Donal'd Tramptı jeñetin dauıs jinadı. Bwl – Baydenniñ elu jıldıq sayasi kar'erasındağı prezident boluğa jasağan üşinşi talpınısı. Endi 2021 jıldıñ qañtarında Aq üydegi qızmetine kirisetin jaña prezidentke bölinip-jarılğan amerikalıq qoğamnıñ mäselelerin şeşuge tura keledi.
Djo Bayden qızu tartısqa tolı bäsekede Donal'd Tramptı jeñip, otız jıl boyı armandağan lauazımına qol jetkizdi.
Demokratiyalıq partiyanıñ kandidatı Tramptıñ koronaviruspen küresine tolmağan, prezidenttiñ qoğam aldında özin agressivti wstaytınınan äbden şarşağan halıqtıñ jappay narazılığın paydalanuğa tırıstı. Bayden 538 saylauşılar alqası dausınıñ keminde 273 dausın jinadı. Prezident saylauında jeñiske jetu üşin kemi 270 elektordıñ dausı kerek.
“AMERIKANI QAYTA BİRİKTİRETİN KEZ KELDİ”
Pensil'vaniya ştatında jeñiske jetkenin estigen boyda mälimdeme jasağan Djo Bayden “Nauqan bitti, ökpe men qatañ ritorikanı artqa tastap, bir wlt bolıp birigetin kez keldi” dep mälimdedi.
20 qaraşada Bayden 78 jasqa toladı. Ol saylanğan kezdegi jası boyınşa AQŞ tarihındağı eñ qart prezident sanaladı. Bayden amerikalıqtardıñ basın biriktirip, koronavirustıñ taraluın bäseñdetuge, Amerikanıñ NATO-dağı odaqtastarımen baylanısın qalpına keltirip, AQŞ-qa bwrınğı bedelin qaytaruğa uäde bergen. 2020 jılı Bayden “Tramptıñ är qadamı Amerikanıñ bedeli men ıqpalına nwqsan keltirumen boldı” degen pikir aytqan.
27 qazanda AQŞ-tıñ oñtüstigindegi Djordjiya ştatında ötken saylaualdı mitingide söylegen sözinde Bayden “Elimizdi bilemin. Halqımızdı bilemin. Birigip, jaramızdı jaza alatınımızdı bilemin” dedi.
Baydenniñ aldında kürdeli mindetter twr.
Prezident qızmetine 20 qañtarda kirisetin Bayden AQŞ qoğamındağı immigraciya jäne rasizm boyınşa bölinuşilikpen qatar koronavirus indetimen de küresui qajet. Osı uaqıtqa deyin elde koronavirustı 10 millionğa juıq adam jwqtırıp, aurudan 230 mıñ adam qaytıs boldı. İndettiñ örşui ekonomikağa ğana emes, kündelik twrmısqa de keri äser etken: jwmıssızdıq deñgeyiniñ artuı halıqtıñ erteñgi künge degen senimine selkeu tüsirip otır.
Sonımen qatar Baydenge AQŞ-tıñ Europadağı odaqtastarımen baylanısın qalpına keltirip, Reseydiñ qarqını men Qıtaydıñ qalıptasqan älemdik tärtipti özgertuge degen talpınısına tötep beruge tura keledi.
Jaña saylanğan prezident 330 million amerikalıq pen şeteldik köşbasşılar üşin jaña twlğa emes. Bayden Vaşingtondağı memlekettik qızmetke elu jılın arnağan: 35 jıl senatta qızmet etip, 2009-2017 jıldarı prezident Barak Obamanıñ twsında AQŞ-tıñ vice-prezidenti bolğan.
Djo Bayden köp jıl boyı senattağı halıqaralıq qatınastar jönindegi komitettiñ müşesi jäne üş ret komitet törağası bolğan. Ol şetelge jii şığıp, sauda jäne yadrolıq qaru mäseleleri boyınşa kelissözderge qatısqan. 1979 jılı Bayden SSSR şendilerimen kezdesip, qarulanu procesin baqılauğa alu mäselesin talqılağan. Toqsanınşı jıldarı Sovet odağı tarap, Şığıs Europada kommunistik rejim qwlağannan keyin NATO-nı keñeytu ideyasın qoldağan.
Obama Baydenniñ halıqaralıq sayasattağı täjiribesin eskerip, onı eki ret vice-prezident etip saylağan. 2008 jılı Illinoys ştatınan saylanğan jas senator Obamağa Respublikalıq partiyanıñ V'etnamdağı soğısqa qatısıp, senattıñ qarulı küşter jönindegi komitetinde jwmıs istegen 71 jastağı müşesi Djon Makkeynge qarsı prezident saylauında Baydenniñ sayasi täjiribesi köp kömektesti.
ÜŞİNŞİ TALPINIS
Bayden men Tramp saylaualdı pikirsayıs kezinde bir-birin köp sınadı. Biraq Bayden jwmsaq äri kişipeyil adam bolıp körinuge tırısıp, prezident Tramptıñ ötkir tvitteri men jekelegen twlğalardı ayıptauınan şarşağan halıqtıñ ıqılasına bölendi.
Sarapşılardıñ pikirinşe, Baydenniñ sayasatta sonşa wzaq qaluına adamdardıñ onı tıñdauğa degen qwlşınısı sebep. Sayasatker basınan ötken qiındıqtar turalı köp aytadı, bwl saylauşılarğa tanıs äri wnaydı.
Kişi Djozef Robinett Bayden 1942 jılı Pensil'vaniya ştatı Skrantone qalasında bwrın jağdayı jaqsı bolıp, keyin qarjılıq qiındıqtarğa tap bolğan orta deñgeyli katolik otbasında tuğan.
Bayden – tört balanıñ ülkeni. Ol Delaver ştatındağı Uilmington qalasında ösken. Äkesi eski kölikter satumen aynalısqan.
Bayden katolik mektebinde oqıp jürgende amerikalıq futbol men beysbol oynağan. Oqu ülgeriminiñ naşar bolğanına qaramastan, mekteptegi soñğı eki jılında sınıp köşbasşısı bolğan. Keyinirek ol Delaver universitetinde oqıp, N'yu-York ştatındağı Sirakuz universitetin bitirgen. 1966 jılı Sirakuz universitetiniñ studenti Neliya Hanterge üylenip, Delaverge köşken. Bayden ol jaqta advokattıq emtihan tapsırğan. Bayden men Hanterdiñ otbasında üş bala düniege kelgen.
1972 jılı Rojdestvo qarsañında Neliya jol apatınan qaytıs bolğan. Qayğılı oqiğadan birneşe apta bwrın Bayden birinşi ret senatqa saylanğan. Jol apatı kezinde Baydenniñ bir jasar qızı Naomi de köz jwmıp, balaları Hanter men Bo jaraqattanğan.
Bo 2015 jılı 45 jasında midıñ qaterli isiginen köz jwmğan. Qazir Hanter 50 jasta. Ol köp jılın alkogol' jäne esirtki täueldiligine qarsı küreske arnağan. 2014-2019 jıldarı ukrainalıq energetikalıq kompaniyanıñ direktorlar keñesinde tabıstı qızmet atqarğan. Osığan baylanıstı prezident saylauı kezinde Tramptıñ jaqtastarı Baydendi “jemqorlıqqa qatısı bar” dep ayıptağan.
Djo Bayden äyeli men qızınıñ qazasınan keyin balalarmen köbirek uaqıt ötkizu üşin senattan ketpek bolğan, biraq äriptesteri onı rayınan qaytarğan. Ol otbası men jwmısın qatar alıp jüru üşin künde Delaverden Vaşingtonğa poezben barıp-keluge bir jarım sağat jwmsağan. Osı üşin tipti “temirjoldıq Djo” degen atqa da ie bolğan.
Bwl saparlar Baydenniñ sayasi közqarasına äser etken. Ol temirjol baylanısın damıtudı qoldap, 2020 jılğı saylaualdı nauqan kezinde klimattıñ özgerui men jwmısşı taptı qoğamdıq köliktiñ tiimdi jüyesimen qamtamasız etu üşin salada “revolyuciya” jasau keregin ayttı.
Bayden jas kezinde kekeştenip söylegeni üşin özi qatarlı balalardıñ mazağına qalğan. Ol äli künge deyin keyde kekeştenip söyleydi. 2020 jılı Baydenniñ qarsılastarı onıñ jasınıñ ülkendigin aytıp, prezident boluğa qabileti jetpeydi dep küdiktengen edi. Bayden senatta 35 jıl jwmıs istep, birde-bir ret saylauda jeñilip körmegen. Biraq jalpı sayasi kar'erası oñay bolğan joq.
1988 jılı (46 jasta bolatın) jäne 2008 jılı eki ret prezidenttik saylauğa tüspek bolıp, Demokratiyalıq partiyanıñ ümitkeri boluğa talpındı, biraq ekeuinde de partiyaişilik saylauda bäsekelesterine jol berdi.
Basında Bayden 2020 jılı da partiyaişilik saylauda jeñimpaz atana almaydı degen küdik bolğan.
NOMINACIYA JOLINDAĞI KÜRES
Bayden prezident saylauına qatısatının 2019 jılı säuirde habarladı. Ol birneşe ay boyı şeşim qabılday almay, saylauğa qatısuğa jas, liberal äri solşıl, biraq sayasatta täjiribesi az jiırma şaqtı ümitker sayasi bäsekeden bas tartqan kezde bir-aq bel buğan.
Bayden özin Tramp basqarğan üş jılda “soğıs alañına” aynalğan eldegi twraqtılıqtıñ simvolı retinde tanıstırdı. Ol Tramp rasizm men immigraciya mäseleleri boyınşa qoğamdı bölip-jarıp, “eldiñ negizgi qwndılıqtarı, älemdegi ornı men demokratiyalıq qwrılımına” nwqsan keltirgenin ayttı.
Bayden öz kandidaturasın wsınğan kezde “Biz halqımızdıñ janı üşin küres jürgizip jatırmız” dedi. Ol öz oyın “Trampqa tağı tört jıl bilikte qaluğa mümkindik berilse, ol halıqtıñ bolmısın tübegeyli özgertip jiberedi, men şette twrıp, bwğan sabırmen qaray almaymın” dep tüsindirdi.
Saualnamağa säykes, afrikalıq jäne ündi tobınan şıqqan äyelder, aşıq geyler, socialistik közqaras iesi siyaqtı ärtürli demokrat ümitkerler arasında Baydenniñ eşqanday erekşeligi bolğan joq. Sondıqtan oğan 2020 jıldıñ basınan bastap nominaciya üşin bar küşin salıp küresuge tura keldi.
Aqpanda ötken birişi praymeriz kezinde Bayden naşar nätije körsetti. Ol kezde jas demokrattar 70 jasqa tayağan Berni Sanders pen Elizabet Uorren siyaqtı liberal kandidattarğa nemese meylinşe jas äri salmaqtı ümitkerlerge basımdıq bergen. Tek aqpan ayınıñ soñında ğana Bayden Oñtüstik Karolinada negizinen afroamerikalıqtardıñ arqasında birinşi ret jeñiske jetti.
Köp wzamay öziniñ demokratiyalıq partiya nominaciyasın alu ıqtimaldılığı tömen dep şeşken nemese nominaciya Sanderske bwyırsa, ol qaraşadağı saylauda Tramptan jeñilip qaladı dep qauiptengen kandidattar bäsekeden bas tarta bastadı. Olardıñ partiyaişilik bäsekeden şığuı Baydenge jol aştı. Ol Sandersti tez basıp ozıp, mausımda resmi türde Demokratiyalıq partiya atınan prezident saylauına qatısatın kandidat dep jariyalandı.
Washington Post basılımınıñ kolumnisti Maks But naurız ayında “Baydenniñ praymerizdegi jeñisin bärine “Djo ağa” wnaydı degen qarapayım faktimen tüsindiruge boladı” dep jazdı.
COVID-19 JÄNE PREZIDENTTİK NAUQAN
Koronavirus pandemiyası 2020 jılğı prezidenttik nauqandı tübegeyli özgertti. Qazirgi sayasi bäsekelerdiñ negizgi elementi sanalatın, partiya jaqtastarı men saylauşılar qatısatın ülken mitingiler azamattardıñ densaulığına qaupi joğarı bolğandıqtan ötpey qaldı.
Tamızda Demokratiyalıq partiya virtualdı s'ezd ötkizdi, respublikalıqtar şaralarınıñ bir böligin ğana onlayn formatqa auıstırdı.
Jasına baylanıstı virus jwğu qaupi joğarı topqa kiretin Bayden saylaualdı nauqan kezinde tolıqtay üyden jwmıs istep, onlayn swhbattar berdi.
Jaqtastarınıñ qatısuımen ötetin şulı mitingilerdi wnatatın Tramp köbine därigerlerdiñ keñesterin nazarğa ilmey, bükil el aumağında kölemdi şaralar ötkizudi jalğastırdı.
Tramp Baydenniñ maska kiip, saylaualdı nauqanın üyden jürgizip otırğanın birneşe ret külkige aynaldırıp, onı “Djo Hayden” (“jasırınğan Djo”) dep atağan.
Degenmen Baydenniñ pandemiya kezinde qajet basqaru ülgisin körsetken äldeqayda sabırlı stili oğan köpşiliktiñ aldında söyleu qırınıñ älsiz ekenin jasırıp qaluğa mümkindik berdi. Bayden meyirimge tolı külkisimen ğana emes, söyleu kezinde jibergen qatelerimen de tanımal: ol köp ret sandıq derekterdi, jıldardı şatastırıp, dwrıs emes esimderdi atağan.
Baydenniñ demokratiyalıq praymeriz kezindegi mälimdemeleri köbine aqılğa qonımsız äri jüyesiz köringen. Mısalı, ol pikirtalasta “amerikalıq otbasılarğa birge otırıp, birneşe ondağan jıl bwrın qoldanıstan şıqqan muzıka qoyatın qwrılğını tıñdağan dwrıs bolar edi” degen pikir aytqan.
Degenmen Bayden qırküyek pen qazanda ötken Trampqa qarsı pikirtalas kezinde sözden süringen joq. Ol prezidentti qırküyektiñ soñında 200 mıñ amerikalıqtıñ ölimine äkep soqqan koronavirus epidemiyasına qarsı küreste jibergen qatelikteri üşin ötkir sınadı.
Bayden 22 qazanda ötken prezidenttik pikirtalas kezinde “Osınşa adamnıñ ölimine jauaptı twlğa AQŞ prezidenti qızmetinde qalmauı kerek” dedi.
UKRAINA MEN “BURISMA”
Bayden nominaciya almay twrıp jürgizilgen saualnama nätijesi onıñ Tramptan sol kezdiñ özinde basım tüskenin körsetken.
Tramp Baydendi “jemqor” sayasatker dep körsetip, onıñ otbasın Djonıñ memlekettik lauazımdarınan payda kördi dep ayıptau arqılı qarsılasınıñ aldın orap ketuge tırıstı. Mwnday ayıptaular köbine “2014 jılı Resey Qırımdı annekciyalap, Ukrainanıñ oñtüstik-şığısındağı eki oblıstı basıp alğan qarulı separatisterge qoldau körsete bastağan kezde Bayden Obamanıñ Ukraina mäselesi boyınşa kömekşisi bolğan degen” derekke negizdelgen.
Djo Baydenniñ wlı Hanter äkesi AQŞ-tıñ Ukrainadağı sayasatına jauaptı twlğa bolıp tağayındalğannan keyin bir aydan soñ Kievtegi “Burisma” gaz kompaniyası direktorlar keñesiniñ qwramına kirgen. “Burismanıñ” iesi – jemqorlıq küdigine ilingen ukrainalıq bwrınğı şeneunik. Saylaualdı nauqan kezinde Tramptıñ komandası “Bayden “Burismağa” qarsı tergeudi toqtatu üşin Ukrainanıñ bas prokurorın jwmıstan şığaruğa atsalısqan” degendi ayttı.
Respublikalıq senatorlar jürgizgen tergeu nätijesinde dayındalıp, qırküyekte jariyalanğan bayandamada “Hanter Baydenniñ “Burismanıñ” direktorlar keñesindegi lauazımı müddeler qayşılığı siyaqtı köringenimen, Baydenderdiñ tarapınan jasalğan qwqıqbwzuşılıq äreketterin rastaytın eşqanday dälel joq” delingen.
Pikir qaldıru