Aleksey Naval'nıydıñ “Putin sarayı” deytin fil'miniñ körilimi 106 millionnan astı jäne odan äri köbeyetin körinedi. Al osı twsta Kreml' qazir qamauda otırğan Aleksey Naval'nıy men onıñ jaqtastarına qarsı repressiya nauqanın bastadı. Wstap äketu, ayıp tağu, üyin tintu. Bilik narazılıq akciyaların basu üşin türli amalğa jüginip otır. Biraq bwl qarsılıq akciyaların toqtata almadı. Policiya bükil el boyınşa 5 mıñnan astam adamdı, köptegen şeruşi soqqığa jığıldı.

Azattıq radiosı Orıs qızmetiniñ jurnalisi Mumin Şakirovtiñ reseylik sayasattanuşı Aleksandr Kınev pen Tennesi ştatı universitetiniñ professorı Andrey Korobkov pen alğan swhbatınıñ ıqşamdalğan nwsqasın wsınıp otır. Swhbattıñ tüpnwsqası narazılıq akciyası ötken 31 qañtarğa deyin jariyalanğan.

GELENJIKTEGİ “PUTIN SARAYIN” JÄNE 100 MILLIONNAN ASTAM KÖRİLİM

Mumin Şakirov: Gelenjiktegi saraydıñ iesi nemese beneficiarı Arkadiy Rotenberg bolıp şıqtı. Osı jañalıqtan qanday äser aldıñızdar?

Aleksandr Kınev: Saraydıñ iesi zertteu şıqqannan eki aptadan keyin tabuı, onıñ Putinniñ bwrınnan kele jatqan dosı, käsipker Rotenberg bolıp şığuı – mwnıñ bäri jeñilgenin moyındau bolıp körindi. Teristeu äreketteriniñ bäri Naval'nıy fil'mi bayandağandı quattap şıqtı.

Mumin Şakirov: Putin külkige qaldı ma?

Aleksandr Kınev: Olar mwnı tüsinbeydi, biraq jağday solay. Bilik imidj twrğısınan el aldında özine orasan zor soqqı jasadı. Putinniñ wlt lideri retindegi beynesi aynaday şağıldı. [Onıñ lider emes] ekenin anıqtaldı. Halıqaralıq qauımdastıq aldında da osı jağday boldı. Ärine, 104 million (1 aqpanda 106 millionnan astı – red.) körilimniñ birşaması şetelden kelgeni anıq. Fil'mniñ subtitrları boldı, sol sebepti onı orıs tilin bilmeytin adamdar da köre aldı. Afrikadan da, Amerikadan da, Europadan da kördi.

Mumin Şakirov: Key elderde fil'mdi federaldıq, jergilikti memlekettik telearnadan körsetti.

Aleksandr Kınev: Bwl OAR-diñ özinde jañalıq boldı. Qanşalıq tarağanın körsetedi. Bas swraq: ne üşin? Mwnıñ bäri kim üşin jasalğanın tüsinui qajet. Üş nwsqa bar. Birinşisi – el twrğındarı, dauıs beruşiler. Ekinşi ıqtimal top – sırtqı bwqara, älemdik qauımdastıq. Üşinşisi – öz aynalası. Qazir twrğındarğa, sırtqı älemge de, öz aynalasına da bağıttalatın bir nwsqa tabu mümkin bolmay qaldı. Mäsele birinşi twlğağa jeke jasalğan soqqıda. Olar bwl narazılıq akciyaların öte auır qabıldap otır… Bastısı – öz aynalasındağı adamdardı uısınan şığarıp almau. Jariya türde qatıgezdik tanıtu, oyğa sıymaytın wstap äketuler – osınıñ bäri jwrttıñ Naval'nıñ turalı habardarlığın arttıruğa äkeldi. Biraq bwl öz aynalasına belgi beru üşin jasalıp otır.

Mumin Şakirov: Naval'nıy saraydı Putinnen tartıp aldı, endi ol onda ayaq baspaydı dep aytuğa bola ma?

Aleksandr Kınev: Bolğan jağdaydan keyin Putinniñ ol [üyge] barıp, qanday da bir uaqıt ötkizetinin elestetu mümkin emes.

PUTIN NAVAL'NIYDI ÖLTİRUİ MÜMKİN BE?

Mumin Şakirov: Aleksey Naval'nıy qazir “Matrosskaya tişinada” (Mäskeudegi tergeu izolyatorı – red.) otır. Mäskeu oblıstıq sotı Aleksey Naval'nıydıñ qamauğa alınuın zañdı dep taptı. Aleksandr, Naval'nıydı abaqtıda öltirip qoyuı mümkin be?

Aleksandr Kınev: Mwnı joqqa şığaruğa bolmaydı. Qazir bwrışqa taqalğan ittiñ jağdayın körip otırmız. Ayausız küş qoldanudıñ jalğız mäni – öziniñ eñ jaqın komandasın uısında wstap qalu. Kez kelgen avtoritar lider saray töñkerisinen qattı qorqadı. Osı zertteulerdiñ bäri bireu işten aqparat bermese jüzege aspaytını bilikke ayan. Dayın materialdı berui mümkin bolmasa qanday aqparattı qay jerde kim arqılı izdeu keregin aytuı ıqtimal. Olardıñ paranoik ekenin eskersek, qazir iştegilerdiñ kimniñ kinäli dep tanılatının oylap, ölerdey qorqıp otırmağanın elestetu qiın. Qazir biz adaldıq tanıtudıñ jariya türin körip otırmız. Jaqın jäne alıs aynalanıñ oppoziciyanı meylinşe qatañ sınauğa tırısıp jatqanı sodan. Bwl bilik işindegilerdiñ qattı üreylenip otırğanın, adaldığın körsetu üşin kez kelgen äreketke baruğa dayın ekenin, ol ärekettiñ imidj twrğısınan qauipti ekenin qaramaytının bildiredi.

Mumin Şakirov: Naval'nıy ulanuın Putinniñ özinen kördi. Eger Putin Naval'nıydı öltirer bolsa, saldarı qanday bolmaq? Putin sol saldarğa töze alatının ne töze almaytının eseptep jatır ma?

Aleksandr Kınev: Olarda qazir oñtaylı jol joq. Bilik sayasi tehnologiya twrğısınan bolsın, qoğamdıq pikir twrğısınan bolsın parasattı qadam jasasa qalay bolar edi? Naval'nıy qiındıqsız keler edi, onı kütip alar edi, bir künnen keyin bäri wmıtıp keter edi. Eger oqiğa bolıp, ol turalı eşkim jazbasa, ol oqiğanı joqqa balasañız boladı. Biraq körip otırğanımızday, iştegiler aqparattıq qoğamğa deyingi däuirde ömir süredi. Olar üşin bwl älsizdik tanıtu bolar edi. Üyir jetekşisi meylinşe qatal boluı kerek, ol belgili bir uaqıt sayın bireudi qwrban retinde körsetui kerek. Bizdiñ körip otırğanımız – osı. Olardıñ jartısı – küş qwrılımınıñ adamdarı, jartısı 90-jıldardıñ erekşe biznesinen köterilgender. Olar tüsinik boyınşa ömir süredi. Olar üşin öz arasında älsizdik tanıtpau bwqara aldındağı beynesinen mañızdı.

Mumin Şakirov: Bilik üşin bastısı Naval'nıydı, onıñ qimıldarın bayqamau dediñiz. Biraq bilik osı fil'mge, jaña ayıptarğa, endigäri narazılıq akciyalarına künde reakciya bildiredi. Naval'nıy Putindi sırttay pikirtalasqa şaqırıp, Putin oğan jauap qattı deuge bola ma?

Aleksandr Kınev: Naval'nıydı simvolğa aynaldırdı. Qazir onıñ ne aytıp, ne istegeni müldem mañızdı emes. Bilik onı osınday auqımğa özi jetkizdi. Naval'nıy bwl deñgeyge özdiginen jete almas edi. Eşqanday PR jobası oğan mümkindik bermes edi. Putin qalayşa özi qwrğan jüyeniñ twtqını bolsa, Naval'nıy da – özi jasağan jemqorlıqpen küresuşi imidjiniñ twtqını. Ekeuin de tarihı tolqını alıp keledi.

PUTINDİ ŞEKTEYTİN ÄREKET BAR MA?

Mumin Şakirov: Putinniñ qolın baylap twrğan eşnärse joq pa?

Aleksandr Kınev: Rasımen, qazir Putindi şekteytin närse joq derlik. Ol üşin bastısı – öz aynalasındağı küş qwrılımdarınıñ adaldığın saqtau. Olar biliktiñ äli de sonıñ qolında ekenin, ol biliktiñ älsiremegenin tüsinui kerek. Öytkeni olar biliktiñ älsiregenin bilse, saray töñkerisiniñ ıqtimaldığı artadı. Degenmen Putin de, onıñ aynalası da halıq qoldauınıñ belgili bir mejeden tüsip ketpeui qajet ekenin biledi. Bwl sayasi rejimniñ tirekteriniñ biri – reyting. Osı üşin keybir jeñildikter kerek. Narazılıqtı belgili bir deñgeyden tömen tüsirmeytin şaralar qajet.

Mumin Şakirov: Gelenjiktegi sarayğa oralayıqşı. Bwl oqiğa Vladimir Putinniñ izinen qanşalıq wzaq jüredi? Älde qojayın äri beneficiar Arkadiy Rotenberg ekeni mälimdelgen soñ taqırıptı jabuğa bola ma?

Aleksandr Kınev: Bilik tarapınan bwl taqırıptı tejeu qisınsız bolar edi. Öytkeni “A” degen “B” deu kerek qoy. Onı qonaq-üy dedi. Endi qwrılıstı ayaqtap, qalay da bolsın paydalanu kerek. “Qarañdar, eşnärse bolğan joq” dep körsetu üşin. Bwl twrğıda olar – öz sözderi men sayasi qadamdarınıñ twtqını.

Mumin Şakirov: Putin Naval'nıydan nokaut aldı ma, nokdaun aldı ma? Älde bwl wpay boyınşa kelgen jeñis pa?

Aleksandr Kınev: Osı zertteudiñ arqasında bilik öte jaysız jağdayğa tap boldı. Bwl wlt lideri beynesine ülken soqqı. Putin onı 20 jıldan astam uaqıt qalıptastırıp kelgen. Eger dağdarıs bolmağanda, 2000-jıldardıñ bası bolıp, adamdardıñ tabısı artıp jatqanda, adamdar öz-özimen älek bolıp, mwnıñ bäri narazılıq tudırmas ta edi. Biraq tabıs tömendep, jwmıssızdıq küşeyip, käsiporındar bankrotqa wşırap jatqanda, elita men qarapayım adamdar arasında mwnday jariya ayırmaşılıq – soraqı narazılıq tudıratın närse. Bwl – dağdarıs kezindegi dañğaza.

BAYDEN MEN PUTIN NE TURALI SÖYLESTİ?

Mumin Şakirov: Andrey, Naval'nıydıñ oqiğasınan Putin al'fa-erkek bolıp şıqtı ma, älde külkige qaldı ma?

Andrey Korobkov: Barlıq aqparattıq arnalar, barlıq jeliler sonı jäne soğan baylanıstı şeruler men basıp-janşudı qamtıdı. Bayden äkimşiliginiñ bwl oqiğağa Tramp äkimşiliginen özge reakciya tanıtatının bäri tüsinip otır. Tramp ta, äkimşiliginiñ qızmetkerleri de Naval'nımen birde-bir ret kezdespedi, ol jöninde pikir bildirmedi. Al bayden Naval'nıydı salmaqtı sayasi twlğa da dep qarastıradı. Bayden men Putin arasındağı telefon äñgimesinde bwl äñgimeniñ qozğalıp ülgergeni ayan. Bwl oqiğa jaña sankciyalarğa äkeledi dep ayta beruge boladı.

Mumin Şakirov: 26 qañtar küni AQŞ-tıñ jaña prezidenti Djozef Bayden men Resey lideri Vladimir Putin telefon arqılı alğaş ret söylesti. Olar özge de mäselelermen birge Strategiyalıq şabuıl qaruların odan arı qısqartu jäne şekteu şaraları turalı kelisimin (SNV-3) talqılap, onı wzartu jöninde diplomatiyalıq notamen almasqanına qanağat bildirdi. Bayden sonday-aq Naval'nıy mäselesin de qozğap, onı bosatuğa şaqırdı. Mäskeu men Vaşington arasında sauda ne jöninde jürui mümkin? Putin ne närseden jol bere aladı?

PUTIN ŞEGİNE ME?

Andrey Korobkov: Naval'nıydıñ jağdayında ol şegine qoymaydı jäne eki sebebi bar. Birinşiden, Naval'nıy auır sayasi qauip retinde qaralıp otır. Ekinşiden, mwnday mäselede keri şeginbeu – onıñ öz wstanımı. Biraq qazir jalpı astar qızıq. Reseyge qatıstı sayasat – respublikaşıldar men demokrattar sırtqı sayasat jöninde konsensusqa kele alatın jalğız mäsele. Tramp bilikten ketkende bwl jaña sayasattı op-oñay jasauğa bolatın sala bolmaq. Osı jerde Bayden eki qayıqtıñ basın wstamaq. Bir jağınan, qarulanudı baqılau jönindegi dialog dereu bastalıp ketti. SNV-3 kelisimi wzartılıp qoydı deuge de boladı. Aşıq aspan kelisimine oraludıñ talqılanatını da anıq. Bıltır Tramp bwl kelisimnen şığıp ketken. Orta jäne qısqa qaşıqtıqtağı zımırandar jönindegi kelisim de qaraladı. Reygannıñ kezinde qol qoyılğan kelisimnen Tramp 2019 jılı şıqqan. Bwl – eñ kürdelisi. Öytkeni Qıtay arsenalındağı yadrolıq qarudıñ köbi osı sanatta. YAğni Resey men AQŞ arasındağı qarım-qatınas qarusızdanu sipatına birden oraldı.

Al özge swraqtar boyınşa Bayden Reseyge, naqtıraq aytqanda Putinge kümänmen qaraydı. Sol sebepti qısım artadı, jaña sankciyalar salınadı. Eger Tramp sankciyanı ekonomikalıq küres pen AQŞ-tıñ ekonomikalıq müddesin qorğau mehanizmi dep qarastırsa, Bayden üşin bwl – negizinen sayasi mäsele. Oppoziciyanı, sonıñ işinde Naval'nıydı qudalau mäseleleri, Belarus'tegi jağday, Ukraina mäselesi jäne köptegen özge swraqtar qozğaladı.

NAVAL'NIY AQŞ QOĞAMINA QIZIQ PA?

Mumin Şakirov: Negizinen twyıqtalğan amerikalıq qoğamğa Naval'nıy qanşalıq qızıq?

Andrey Korobkov: Qazir erekşe jağday ornap otır. Amerikalıqtar men amerikalıq elita öz-özimen älek, öytkeni jağday qiın. Biraq Naval'nıy – harizması bar twlğa, oppoziciyadağı izaşarlarına qarağanda öte tiimdi sayasatker. Bwl qasietter Amerikada röl atqaradı. Kelesi aylarda [işki] şielenis köleñkege ketip, oğan degen qızığuşılıq jıldam artadı. Biraq Tramp eşqayda ketpey otırğandıqtan, AQŞ işindegi sayasi küres arta tüspek. Bwl jerde qarsılastıq jelisi bar: respublikaşıldar demokrattarğa qarsı, trampşıldar centrister men respublikaşıldarğa qarsı, centrister demokrattar arasındağı solşıldarğa qarsı. Bwl jerdegi mäsele bwl toptardıñ Naval'nıyğa qalay qaraytınında. Onı simvolikalıq twlğa dep qabılday ma? Äsirese AQŞ-tıñ işki sayasatı üşin. Meniñşe, qabıldaydı.

AQŞ PUTINGE QISIMDI KÜŞEYTE ME?

Mumin Şakirov: AQŞ qarjı instituttarı nemese fiskaldı organdarı Putinniñ jäne onıñ aynalasınıñ esepşottarın tauıp, bwğattay ala ma? Bwl taqırıp liberal oppoziciya arasında qızu talqılanıp jatır.

Andrey Korobkov: Mwnday jwmıstardıñ jürgiziletinine, jaña jeke sankciyalar salınatınına kümändanbaymın. Biraq mwnıñ Putindi qınjıltatınına senimdi emespin. Aynalasındağı jaqın adamdarğa soqqı, esepşottarınıñ bwğattaluı, elderge kiruine tıyım salınuı – mwnıñ bäri Putinniñ aynalasına, elitağa degen baqılauın küşeytedi.

Mumin Şakirov: Putin bwl prezidentti de jeñip ketedi dep oylamaysız ba?

Andrey Korobkov: Tramptan keyin sayasattı naqtı jürgizetin adamdar keldi. Sol sebepti Reseyge degen qısım birtindep küşeye beredi.

Azattıq radiosı