“Ğasırğa sert!

Adamzat balası ziyanda…”

«Asır» süresi

…közi jwmılmay, «bwnıñ ne?» degen tañdanıstı swraq anıq oqılatınday adırayıp, tas qoranıñ töbesine qarağan küyi qalıptı. Mwrınnan ketken qan eki wrttı sağalay barıp, kepken özenniñ arnasınday bılqıldap, toñğa aynala bastaptı. Sıpataydıñ da eki wrtınan bastap omırauına deyin – iñirdegi batıs kökjiektey qıp-qızıl. Entigin endi basıp, auzına kelgen dämniñ qoşqıl tatitının, onıñ qannıñ dämi ekenin tüysingen. Tüysingen sätte loqsıp qwsa bastadı. Bwnısı jetpis bes jasqa kelip, Täşkenttegi ağaş qorasına kirip, qayıs arqanğa asılıp barıp tınşu tapqanşa jalğasatın loqsu ekenin, ärine, ol kezde bilgen joq. Bir närseni türtip, tanıp alarğa mwrşası da joq. Şökesinen otıra ketip, jansız bastı qwşaqtap, qasqırdıñ wlığanına wqsas, bälki odan da äri bir zar şığardı. Qwdaydan bastap, äruaq ataulını, ömirdi, ajaldı, auılınan tigerge twyaq qaldırmağan aştıqtı şetinen lağınettep şıqtı. Jaña ğana özi aynaldıra keskilep, moyın omırtqasınan jwlqılap, aq jwlın mayın aqtarıp alğan qas-jauınıñ basın endi ayalap, bauırına basıp, äldilep otır…

Bwlar auıldan şıqqanda beseu edi. Bwl jürip ötken jolda üş oba jatır. Oba deytindey oba da emes, taspen jabılğan töbeşik. Tuası şoynaq, aştıqtan köp bwrın ayağın süyrep basatın Ädilgerey älsirep qaldı. Jüruge hali joq. Onı bir talğa süyep, özderi jua teruge ketken. Jwt – jeti ağayındı. Äşeyinde är tastıñ tübinen ırğap-ırğap jwlıp alıp, jüre beretin jua da joq. Ömir «öltirmeyin» degendey, ärqaysısınıñ qoldarına eptegen qoyantamaq iliktirdi. Biraq sol mezette tas tübine üñile jürip, bükşeñdegen qalpı, qolındağıların qaujap bolğan. Olja jaylı eşqaysısı tis jarmadı. «Jılan jalmağanday» desti. Tek qaytıp kele jatqanda ğana işterinen Ädilgereydiñ aştan qatatının oylap, köñilge küp kirdi. Biraq bwl qinalıs jäy kündegiden basqa. Säl ıñğaysızdanğanı bolmasa, bäri qalıptı. «Aştıqta ar bolmaydı eken» dep oyladı Sıpatay. Bwlar ketkeli süt pisirim uaqıt ötti. Qaytıp kelse, Ädilgereydiñ bası ğana qalıptı. Bastı köterip qarap edi, qan joq. Osıdan jıl bwrın kesilgen bas sekildi. Tänin süyrep äketken iz jatır. Biraq onda da qan izi bayqalmaydı. Qan izi twrmaq, aştıqtan arığan dene jolındağı şöpti japıruğa da jaramaptı. Tek espe qwmda ğana jazılğan hattay iz jatır. Aşıqqan adamda qan bolmaytın şığar dep şeşti bwlar. Aqıldasa kelip, tändi süyrep äketken jaqtan aulaq, qarsı betke jürdi. Odan keyin olar közi qarauıtıp, qwlauğa şaq qalğan kezde sausaqtarın yaki bilekterin tistelep, qan şığarıp, ölimderin boljaytın ädet tapqan.

Odan keyin törteuiniñ arası wzay berdi. Soñında «ayağın şañğışı qwsap süyrep kele jatqan aldıñğı top osı wzaqqa barmaydı-au»,–dep şeşken şartıq Kenjebay. Şartıq degen «märtebeli» atağınıñ jwqanası da joq. İşin aua keulep ketken. Juıp, bürlep, keregege ilip qoyatın may salar qarın sekildi. Türtse – dañğwr-dwñğır etedi. Odan keyin – qabırğası balıqtıñ jelbezegine wqsap ırsiıp, közi şüñirek tartıp, kepterdikindey qızarıp twratın Oljabay. Bota tirsek Tileş eñ aldında. Bwl sonı bağdar qılıp, qalmauğa tırısıp, ilese ilbip keledi. Ärkim öz basındağı alaudı öşirip, aqıldan aljasıp qalmau üşin üzilmeytin oydıñ sorabına tüsip alğan. Aşıqqan adamnıñ aljasıp ketetinin wqqannan beri saqtandı. Şaşı jalbırağan, tırnağı orala ösken bir kempir kürek tisin ırğap otırıp, özin: «Altın saqa» ertegisindegi Mıstan kempirmin», – dep tanıstırğanda «qarttıqtan aljıdı ma, älde aştıqtan aljıdı ma?» dep zerttep baqqan. «Mıstan kempir» aljasarday käri emes, äri ketse elu men alpıstıñ arası. Aştıqtan ekenine şübä qalğan joq…

Jazıqqa tüskeli beri jağday tipti qiındadı. Bağıt joq, bağdar joq. Bir ğana maqsat. Jüru Häm jüru. Osı maqsatpen jüre berip, Kenjebaydıñ qayda qalğanın da bilmeydi. Kenjebay Sıpataydıñ nemere inisi-twğın. Qalmannıñ jalğızı. Keyin bwrılıp, izdese bolar edi. İzdemek te bolğan. Biraq izdep barğanda ne qayran qılmaq? «Aman qalsam, süyegin jinap, kömermin» dep, aynalanı jattap alğısı kelgendey köz işine qotara saldı. Bwl tumısınan qatigez de, antwrğan da emes edi. İşi-bauırı ezilip, bauırın joqtap keledi-aq. Namıs ta bar. Biraq eki ölikten bir ölik jaqsı. «Äuletten eñ qwrımağanda bireu tiri qalsa» dep öksidi. Osı oyğa bekip, ilbip kele jatqanda Kenjebaydı kördi. Arqasına qanat bitken be, bük tüsip, qos qanatımen jerdi keri ısırıp, kökke qaray köterilip baradı eken. «Jarıqtıq, Qwday, mına şartıq qwlın aljasqan ğasırdan qwtqarıp, qanat bitirip, kökke alıp ketti» degen düdämal oy jılt etti. Bwl bir sät esi auıp, kün kölegeylep, kökke qarap twrıp qaldı. Qolın da bwlğağan sekildi.

Soñındağı Oljabayğa qarap edi, toqta dep, qol köterip işara jasap keledi eken. Bwlar da jüruge şama qalmağan soñ, toqtauğa beyil. Oljabay qız bwrımınday sozıla ağıp jatqan bwlaqtıñ etegine jetip jığıldı. Bwrın bwl jerde mamırajay tirlik keşken jwrt Wzınbwlaq dep atağan bolar dep oyladı üşeui. Biraq läm-mim söylesken joq. Söyleuge älderi qwrığan künnen bastap, bwlar bir-birin oyşa wğuğa köşken. Basında jobalap, dolbarmen tüsinisetin edi. Soñıra sözbe-söz söylese alatın jağdayğa jetti. Keyin mwnı ğalımdar «telepatiyalıq baylanıs» dep ataytının bwlar ol kezde qaydan bilsin? Ondaydıñ mümkin ekenin de oylauğa häl joq. Oylağan künniñ özinde tañdana almas edi. Bwlardı tañdandıratın ne qaldı özi? Adamdar bir jıl işinde qattı qartayıp ketti. Bir qalağa kirgende ölgen äkesi men şeşesiniñ basın kesip alıp, qwşaqtap, sandıraqtap, eki bastı kezek-kezek sü­yip jürgen segiz ben on jas arasındağı qızdı kördi. Arqadan şıqqannan Sırğa deyin keuip, isinip ketken ölik qaraqws pen qwzğınğa, qarsaq pen qasqırğa, jalpı añdar patşalığına jayılğan wlan-ğayır dastarhan tärizdi. Özge añ-qws jeytinin jep bolğan soñ, toydan keyin dastarhan jinaytın dayaşı qwsap, mäyitterdi kömip jatqan qarğalardıñ qılığı da bwlardı tañdandıra alğan joq. Ittiñ süyek kömetini sekildi erteñgi künniñ qamın küyttedige jorığan. İşindegi kökiregi oyau, äldeqanday oqığanı bar, Sıpatay ğana Abıl men Qabıl qissasın, adamzattıñ alğaşqı qılmısın eske tüsirgen. Tüsirgen de ğadettegi dünie sekildi samarqau qarap, qoya saldı. Odan keyin bir keyuananı qasqır qorşap, şañıraqtıñ otı sönbes üşin, estiyar wlın artına jasırıp, it-qwsqa kenje balasın itere salğanı jaylı jan türşiger oqiğanı keyipkerdiñ öz auzınan estidi. Keyuana äldeneden arılğısı kelgendey, özin aqtağan janday jolay kezikken jannıñ bärine osını aytıp jür.

«Bılay» dep wlın artına jasırğanın körsetkende aştıqtan meñireyip qalğan bala, közi üreyge tolıp, mıñ ret qaytalanğan qoyılım boyınşa şeşesiniñ etegine orala ketedi. Keyuananı tas-twnjır qwsap ünsiz tıñdap, öz jayına ketetin özgelerdiñ qılığın bwlar da qaytaladı. Odan beri de kezdeskenderdiñ äñgimesi bwdan da qayğılı bolmasa, kem emes. Qayda barsañ da qırğın, qaza. «Joldı kisi jegişter toruıldap jür» degendi aytıp saqtandırğandar da boldı. Oğan da kepken balıqtıñ keskinimen qarağan da qoyğan. Kisi jegiş degennen qorıqqannan göri jiirkeniş basım. Söytse de, tiliniñ qıjırtpası bar bota tirsek Tileş: «Ölip bara jatsaq, şartıq atı bar, Kenjebaydı birinşi jeymiz. Odan keyin seni…» – dep qaljaqtağan boldı. Qanşa qaljıñ bolsa da, işinen bir oydıñ jılt etkeni ras edi. Mınau sol oydıñ buı bolatın. Bir jaqsısı, olar ol kezde oymen tildesudi bilmeytin. «Qwday saqtasındı» kezergen erinderin äreñ jiıp, adıraya qarap ayttı.

Közderi ilinip ketken eken. Bwl – ädettegi köz şırımın alu emes, qaljırau. Ölimniñ alğaşqı habarşısı. Oljabay bağana suğa bas qoyğan jerinde äli jatır eken. Qarını qara sudan şermiip ketipti. Bwl bota tirsek Tileştiñ qwrdası. Sol qwrdastığı esine tüsip ketkendey, biraq qaljaqtaspaq twrmaq dauıs şığaruğa şaması joq bota tirsek Tileş, jaña tapqan söylesu täsilimen eki-üş ret «twr» dep körip edi, anau erine qozğalğanı bolmasa, twratın ray tanıtpadı. Baydıñ şoljañı qwsap jatqan qwrdasına sol sät ızası kelgen Tileş qarın twstan teuip kep qalğanda şermiip twrğan qarın qors etip jarıldı. Selk ete qalğan Oljabay kepterdikindey qızıl közderin bwlarğa qadap jatqan küyi jan täsilim etti. «Jan azabımdı jeñildettiñ ğoy, qoş, Tileş» degen oyı ap-ayqın estildi. Ekeui de mına swmdıqtan üreylenip qalğan. Äsirese, Tileş. Bayağı jaymaşuaq kez bolsa, bwlar añırap twrıp jılap, qaqırap twrıp qayğırar me edi?! Ökinişke qaray, ayauşılıq sezimderi tübegeyli ölip, ömir üşin küresu, jan saqtau sezimderi oyanıp, ayqwlaqtanıp kele jatqan. Äbden arıp, şökken mäyitti büktep jatqızıp, ekeulep jürip bes-altı taspen bastırıp kete bardı. Müsäpir halderine qaramay, «amanatqa qoydıq» dep uağdalastı.

Kün jürip, bir qwzdıñ etegine kelgende tağdır bir jarılqadı. Äueli qıran toyattap, artınan it-qws toy toylağan bir maqlwqattıñ är jerde şaşılğan süyegin körip, ekeui de ekpettey jatıp kemirip, bir süyekten ekinşisine bauırlap jıljıdı. Tipti jilinşiktiñ mayına deyin şağıp jedi. Kişkene toyınğannan keyin barıp, «eş januarğa wqsamaytın bwl ne maqlwqat boldı eken?» dep oylana bastadı da, ol raylarınan tez qayttı. Bwnıñ adam denesi ekenin, tipti özine jaqın, nemere inisiniñ etin jegenin, qalğan ömirin osı süyekti izdeumen ötkizgen Sıpatay jetpis bes jasqa kelip, asılıp ölgenşe sezgen joq. Sezbeytin de jöni bar. Bir uıs mäyitti bauırına basıp jep otırğan bürkitti bir üyirli şiböri qau­malap ürkitip, mäyitti jwlmalap tastağan. Bwl qwlan tüstes qwla dalada jortqan tışqan kezikpeytin bolğalı bürkit te azğındap, öleksege üyirsektep, jan saqtap jür. Qayta kelip toyat izdegende enşisine közi, mwrını, qwlağı, tipti, qwyqasına deyin müjilgen bas qana tigen. El aqımaq hayuanğa jatqızsa da, bwl mına basta äli de bolsa bir jwtım astıñ barın sezdi. Zäu biikke köterildi de, jaqpar tastı nısanağa alıp, tastay saldı. Anasınıñ jatırınan şığu üşin qısılıp, qayta qwralğan bas süyek tura sol jikterinen qars ayırıldı.

Ekeui süyek-sayaq müjip, işine «el» qonğannan keyin az-kem qayımdasqan bette ünsiz söylesu qasietinen ayırıldı. Meyli dep qoya salğan. Äñgimelesuge ekeui de qwlıqsız. Otırğan jerlerine jata-jata ketti. Tün ortasında bota tirsek Tileştiñ kübirlep söylep jatqanın estidi. «Bwl da sandıraqtaydı eken-au» dep qwlaq türgen. «Erteñ aştıqqa şıdarmın. Odan keyin qaytem? Mınanı jemesem, bolmaydı… Tileş…» – degen sözin ap-anıq estidi. Osıdan keyin seriginiñ är-qimılın bağıp, tün balası wyqı körmey şıqtı. Tañ ata bota tirsek Tileştiñ tağı da ünsiz söylep twrğanın körgende onıñ eşkimmen aqıldaspağanına, tek ünsiz söylesu qasietteriniñ qayta oyanğanına köz jetkizdi. Bwl oğan quana qoyğan joq. Oyşa söylesu silesin qatıratın aştıqtıñ sahih habarşısı ekeni dausız edi.

Ekeui odan beri de eki kün jol jürdi. Osı eki kün boyı qas-jauına aynalğan Tileşten köz alğan joq. Ünemi artında jüredi. Bir jerge ayaldasa, alıs otıradı. Keşe iesiz qalğan auıl üstinen ötkende tintkilep jürip, kezdik tauıp alğan. Köñilge medet sol. Tileştiñ bwnı jayratıp jemek oyı är adım sayın ayqındalıp kele jatqan. Ekeui ünsiz söylesudi qoyğan sätte ol öz oyın küyttep ketetin de, bwl sonı jaudıñ şifrin şeşken jauınger qwsap, şumaqtap jinap kele jatatın. Kez kelgen qamsız sätte onıñ qarnınan bir-aq şıqpaq. Ekeui iesiz qalğan bir tas qorağa kep toqtadı. Bwrın däuleti asqan bir baydıñ üyi dep şeşti. Bota tirsek Tileş salğan betten bük tüsip, wyıqtap qaldı. Sıpatay qanşa qaljırasa da, wyıqtamauğa bekindi. Kezdikti mıqtap wstap, ötken ömirine sayahattay jönelgen oyın «qazir men seni…» – dep silekeyi şwbıra söylegen bota tirsek Tileştiñ sözi bölip jiberdi. «Qamsız qaldım ba?» dep şoşıp ketken bwl mısıqşa atılıp, bük tüsip jatqan deneni piskiley bastadı. Piskilegen jeri pırs etip jarılatın sekildi. Bota tirsek Tileş äuelde ne bolğanın tüsinbey qalğanday. «Bwnıñ ne, Sıpatay?» – dedi ünsiz söylep. Osını qaytalay berdi. Sıpatay mına oydıñ äuezi aldıñğıdan basqa ekenin sonda bildi. «Bwnıñ ne?..» degen sözden janı alqımğa tirelip, twnşığıp baradı. Arın şımşıp wstap, şıñğırtıp otqa şıjğırıp jatqanday. «Aştıqta ar bolmaydı» degeni ädiram eken. Öñeşin köktep ötip, şıñırau tüpten «ah» degen dıbıs şıqtı. «Bwnıñ ne, Sıpatay?» degen oy aldıküngi tünde talmausırap jatıp özi estigen oydan da, «men qazir seni…» degen qauipten de bölek. Basqa. Qarasa, bota tirsek Tileş: «Bwnıñ ne?» – degendi aqırğı quatın sarqıp, erinderi äreñ jıbırlap aytıp jatır eken. Bwdan arığa şıdamadı. Tamağın orğılay bastadı. Orğılap jatıp beti qızarğanday boldı. Tipti betinen qızıljalqın nwr jerge tamıp ketkendey. Keskilep jatır. Sonda da «bwnıñ ne?..» sözi basın deneden twtastay ajıratıp tastağanşa toqtağan joq. Közi qarauıttı. Sılq etip otıra ketti. Bir esin jisa, auqattan keyin juınğan mısıq qwsap qanğa malınğan alaqanın jalap otır eken. Bireu saq-saq küldi. Bağanağı dauıs – osı. Onıñ öz işinen şığatınına közi endi anıq jetti. Qu jandı saqtau üşin miı qwrğırdıñ osınşa aylağa bararın kim bilgen? Eñ wlı jırtqış adamnıñ oyı degen kesim jasadı jöpeldemede. Bwnıñ boyına özdiginen bir quat payda bolğanday. Qwdaydı qarğap otırıp, «nege meni Qwday jarattı, meniñ nege öz tañdauım joq, nege meniñ bar tağdırım mensiz şeşilui kerek?» degen saualdarğa dalbasalap jauap izdedi. Ärine, Qwday oğan jauap qatqan joq. «Täñirimen oyşa söylesuge bola me eken?» dep swradı aldındağı bastan. Äldene esine tüsip, selt etti. Bwl öziniñ aştıqtan aljasıp ketkenin sonda wqtı. Biraq qay kezden bastap aljasqanın esine tüsire almadı. Qay kezde aljastı? Ol osını oylap, ötken uaqıtqa qarsı bağıtta jüre berdi. Jüre berdi…

Janat JAÑQAŞWLI