Qıtay men AQŞ arasındağı baqtalastıqtıñ artuı Euraziya elderine äser etpey qoymaydı. Sebebi qos derjava da älemniñ basqa böligimen salıstırğanda Euraziyağa özgeşe strategiyalıq közqaraspen qaraydı. Bwl qwrlıq eki derjava arasındağı bäsekedegi negizgi arenağa aynala ma?
Pekin men Vaşington qarım-qatınasınıñ naşarlauı 18-19 naurız künderi Alyaskada AQŞ pen Qıtaydan kelgen resmi twlğalardıñ arasında ötken ekikündik kelissözde ayqın körindi. Kezdesude eki tarap sözben şarpısıp qaldı. Alyaskadağı kezdesu qos memlekettiñ qarım-qatınası tüzelui mümkin degen ümitti joqqa şığardı.
Bwl – Djo Bayden AQŞ prezidenti bolıp saylanğalı älemdegi iri eki derjava ökilderiniñ arasında birinşi ret ötken joğarı deñgeyli jeke kelissöz edi. Kezdesu aldında qos tarap halıqaralıq aqparat qwraldarınıñ aldında bir-birin qatañ sınap minedi.
AQŞ-tıñ memlekettik hatşısı Entoni Blinken men wlttıq qauipsizdik jönindegi keñesşi Djeyk Sallivan Qıtaydıñ Tayvan'ğa qatıstı äskeri poziciya wstanuın, eldiñ batısındağı Şıñjañ öñirinde mwsılmandardı lager'ge jabuın, Gonkongtağı demokratiyanı basıp-janşuın jäne Avstraliyağa ekonomikalıq qısım körsetuin sınadı.
Alyaskada ötken kelissözderde Qıtay sırtqı ister ministri Van I jäne sayasi byuro müşesi äri Qıtay köşbasşısı Si Czin'pinniñ joğarı şendi elşisi YAn Czeçi “AQŞ-tıñ qırği-qabaq soğıs kezindegi mentalitetke süyenip”, älem elderin Qıtayğa qarsı aydap saluğa tırısıp otır dep ayıptadı. Ol AQŞ-tıñ resmi twlğaların “näsildik mäseleler” üşin sökti.
Bwl şarpısu Pekin men Vaşingtonnıñ arasın suıtıp, teketires aldağı jıldarı örşi tüsetinin körsetti. Demek, eki el arasındağı salqındıqtı körgen basqa elderge arqanı keñge saluğa äli erte.
AQŞ-Qıtay qarım-qatınasındağı salqındıq Şığıs Europadan Ortalıq jäne Oñtüstik Aziyadağı elderge ärtürli äser etedi.
Köp sarapşı atalğan öñirde Qıtaydıñ ekonomikalıq jäne sayasi ıqpalı artıp kele jatqanın, bwl bolaşaqta Vaşingtonnıñ qarsılığın tuğızuı mümkin ekenin aytadı. Biraq qos memleket arasındağı teketirestiñ negizgi taqırıbı Qıtaydıñ şığısındağı Oñtüstik Qıtay teñizi men Tayvan' boladı.
“Euraziya AQŞ pen Qıtay baqtalastığınıñ ortasında twrğan joq. Bwl Euraziya mañızdı öñir boludan qaladı degendi bildirmeydi, biraq negizgi bäseke Qıtaydıñ batıs qaqpasında emes, şığıs jağalauında jüretin boladı” deydi Djons Hopkins universitetiniñ professorı jäne AQŞ memlekettik departamentiniñ Oñtüstik Aziya taqırıbın zerttegen bwrınğı qızmetkeri Deniel Marki.
ŞIĞIS JAĞALAU VS BATIS QAQPA
Bwl öñirdiñ bastı nazarda ekenin körsetu üşin AQŞ-tıñ resmi twlğaları Alyaskadağı kelissözderdiñ aldında Japoniya men Oñtüstik Koreyadağı odaqtastarımen kezdesip, Qıtayğa qatıstı is-qimıldardı tağı bir pısıqtap aldı. Al Tokio men Seul üşin Qıtay qauipsizdik salasındağı bastı mäsele sanaladı.
Pekin kezdesudiñ küntärtibine kölemdi mäseleler şığarıp, bükil älemde Qıtayğa degen senim artıp kele jatqanın körsetuge tırıstı. Qıtay ekonomikası AQŞ prezidenti Donal'd Tramppen bolğan sauda soğısına tötep berip, pandemiya saldarınan tuğan qarjılıq qiındıqtardı eñserdi.
Bwğan keyingi onjıldıqta Qıtaydıñ ekonomikalıq jäne sayasi ıqpalın arttıru üşin “Bir beldeu – bir jol” infraqwrılımdıq jobasın jüzege asırıp, Euraziyadağı rölin nığaytuı sebep bolıp otır.
“Bir beldeu – bir jol” bastamasınıñ ayasında jüzege asqan jobalardıñ ıqpalı artıp, Qıtay üşin Euraziya geosayasi zerthanağa aynaldı. Al Qıtaydıñ memlekettik bankteri täuekel dep qımbat qwrılıs jobaların qarjılandıru arqılı öz kompaniyalarına jaña mümkindikter aşıp, Pekinniñ ıqpalın odan äri küşeytti. Qazir Qıtay Päkistandağı Gvadar portı, Ortalıq Aziya arqılı ötetin temir jol jäne Irandağı kölemdi bolğanımen, mäselesi köp mwnay sektorı siyaqtı strategiyalıq nısandarğa investiciya qwyıp otır.
“Pekinniñ Euraziyadağı äreketteri ülken mañızğa ie. Qıtay maqsatına jetse, bwl jobalar arı qaray da mañızdı bolıp qala beredi. Biraq bwl oñay jeñis bolmaydı” deydi Marki.
Şığıs Aziya äli de AQŞ-tıñ äskeri bazası men odaqtastarı şoğırlanğan öñir sanaladı, al Euraziya Pekinge qastığı az ärtürli memleketterden twratın qwraq körpege wqsaydı.
Qıtaydıñ “Bir beldeu – bir jol” jobası arqılı ekspansiyanı batısındağı öñirden bastauına şeteldik kapitaldı añsağan, arbauğa tez könetin ükimetter, AQŞ-tıñ äskeri bazaları jabılğan ülken territoriya jäne Amerika äskeriniñ Auğanstannan kete bastauı sebep bolğan.
“Qıtay Batıs elderimen aşıq qaqtığısqa şıqqısı kelmedi. Sondıqtan Euraziyadan mümkindikter izdeytin strategiyasına köşti. AQŞ äskeriniñ Auğanstannan ketuimen birge Qıtaydıñ öñirdegi ıqpalı arta tüsedi” deydi Tehastağı A&M universitetiniñ Ortalıq Aziya boyınşa sarapşısı Edvard Lemon.
EURAZIYALIQ MÜDDE
Amerikanıñ Euraziyadağı procesterge aralasuı birkelki emes. Bayden äkimşiligi üşin Iran äli de mañızdı mäsele sanalsa, Vaşington sırtqı sayasatında Ortalıq Aziyağa basımdıq berip otırğan joq.
AQŞ-tıñ Ortalıq Aziyağa qızığuşılığı men öñirdegi ıqpalı Sovet odağı tarağannan keyin birese küşeyip, birese bäseñdep otırdı. Äsirese, AQŞ Auğanstanğa äsker alıp kirip, terrorizmge qarsı äskeri operaciya bastağannan keyin onıñ Ortalıq Aziyadağı röli birşama arttı.
Vaşington Qıtay men Reseydi bastı qarsılası köretindikten, Ortalıq Aziya qaytadan älem nazarına ilindi. Biraq Vaşington Ortalıq Aziyağa Pekin siyaqtı qıruar qarjı jwmsap, Mäskeu siyaqtı belsendilikti arttıruğa ıntalı bolmaytın siyaqtı.
AQŞ-Qıtay qarım-qatınasınıñ uşığuımen qatar Şıñjañdağı quğın-sürgin mäselesi (ärtürli derekter boyınşa, Qıtay biligi öñirde bir millionğa juıq wyğır men basqa da mwsılmandardı lager'lerde wstap otır) jii talqılanatın boladı. AQŞ pen batıs elderi qazirdiñ özinde lager'ler turalı jii ayta bastadı. 22 naurızda Europa odağı Pekinniñ Şıñjañdağı äreketine baylanıstı Qıtay şeneunikterine qarsı sankciya saldı.
EO, AQŞ, Britaniya jäne Kanada Qıtayğa sankciya saldı. Batıs mwnımen toqtamaq emes
Keyingi jıldarı Pekin Qazaqstan, Qırğızstan jäne Täjikstanmen şekaralas Şıñjañ öñirinde baqılaudı küşeytip, jergilikti türkitildes mwsılman halıqtardı qudalay bastağan.
Bwl sayasattıñ negizgi zardabın wyğırlar kördi, biraq lager'de otırğan etnikalıq qazaqtar men qırğızdar da jetip artıladı. Osınıñ bäri Qıtaydıñ bedeline edäuir nwqsan keltirdi.
2020 jılı aqpanda AQŞ-tıñ sol kezdegi memlekettik hatşısı Mayk Pompeo Ortalıq Aziyağa saparı barısında Qıtaydıñ bwl aymaqtağı röline nazar audarıp, jemqorlıq, kredit jäne Şıñjañdağı quğın-sürgin mäselesine qatıstı alañdauşılıq bildirgen. İri derjavalarmen jaqsı qarım-qatınasın saqtap, Pekin men Mäskeudiñ aymaqtağı rölin eskerip, Vaşingtonnan irgesin aulaq wstauğa tırısatın jergilikti bilikke AQŞ ökiliniñ Qıtayğa qarsı aytqan sını wnamadı.
“Ortalıq Aziya AQŞ-Qıtay baqtalastığınıñ negizgi alañı bolmaydı, biraq qos memleket arasındağı qarım-qatınastıñ uşığıp, bäsekeniñ artqanın eskersek, bwl maydannan tıs qalu qiın bolatın siyaqtı” deydi Garvardtıñ Qıtaydıñ Ortalıq Aziyadağı rölin zertteumen aynalısatın ağa ğılımi qızmetkeri Nargis Qasenova.
Biraq sayasi ahual naşarlap, Pekin men Vaşington arasındağı bäsekeniñ artuına qaramastan, qos memleket te Ortalıq Aziya men onıñ sırtındağı eldermen qarım-qatınasında dästürli ädisinen jañılmaydı.
Qasenovanıñ aytuınşa, AQŞ pen Qıtay arasındağı teketires şağın memleketterge qiındıq tuğızadı. “Öytkeni olar Vaşingtonmen qarım-qatınası naşarlağan soñ, Qıtayğa jaqınday tüsken Reseymen baylanısın da saqtap qalğısı keledi” deydi ol.
Sarapşınıñ sözinşe, sırtqı negizgi oyınşılar Ortalıq Aziyanı nemese onıñ körşileriniñ jerin jaña qaqtığıs alañına aynaldırğısı kelmeydi.
“Olar ärdayım jergilikti erekşelikterge qwrmetpen qarap kelgen. Arı qaray da solay bola beretin siyaqtı” deydi ol.
Azat Europa / Azattıq radiosı
Pikir qaldıru