قىتاي مەن اقش اراسىنداعى باقتالاستىقتىڭ ارتۋى ەۋرازيا ەلدەرىنە اسەر ەتپەي قويمايدى. سەبەبى قوس دەرجاۆا دا الەمنىڭ باسقا بولىگىمەن سالىستىرعاندا ەۋرازياعا وزگەشە ستراتەگيالىق كوزقاراسپەن قارايدى. بۇل قۇرلىق ەكى دەرجاۆا اراسىنداعى باسەكەدەگى نەگىزگى ارەناعا اينالا ما؟
پەكين مەن ۆاشينگتون قارىم-قاتىناسىنىڭ ناشارلاۋى 18-19 ناۋرىز كۇندەرى الياسكادا اقش پەن قىتايدان كەلگەن رەسمي تۇلعالاردىڭ اراسىندا وتكەن ەكىكۇندىك كەلىسسوزدە ايقىن كورىندى. كەزدەسۋدە ەكى تاراپ سوزبەن شارپىسىپ قالدى. الياسكاداعى كەزدەسۋ قوس مەملەكەتتىڭ قارىم-قاتىناسى تۇزەلۋى مۇمكىن دەگەن ءۇمىتتى جوققا شىعاردى.
بۇل – دجو بايدەن اقش پرەزيدەنتى بولىپ سايلانعالى الەمدەگى ءىرى ەكى دەرجاۆا وكىلدەرىنىڭ اراسىندا ءبىرىنشى رەت وتكەن جوعارى دەڭگەيلى جەكە كەلىسسوز ەدى. كەزدەسۋ الدىندا قوس تاراپ حالىقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ الدىندا ءبىر-ءبىرىن قاتاڭ سىناپ مىنەدى.
اقش-تىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى ەنتوني بلينكەن مەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك جونىندەگى كەڭەسشى دجەيك سالليۆان قىتايدىڭ تايۆانعا قاتىستى اسكەري پوزيتسيا ۇستانۋىن، ەلدىڭ باتىسىنداعى شىڭجاڭ وڭىرىندە مۇسىلمانداردى لاگەرگە جابۋىن، گونكونگتاعى دەموكراتيانى باسىپ-جانشۋىن جانە اۆسترالياعا ەكونوميكالىق قىسىم كورسەتۋىن سىنادى.
الياسكادا وتكەن كەلىسسوزدەردە قىتاي سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ۆان ي جانە ساياسي بيۋرو مۇشەسى ءارى قىتاي كوشباسشىسى سي ءتسزينپيننىڭ جوعارى شەندى ەلشىسى يان تسزەچي “اقش-تىڭ قىرعي-قاباق سوعىس كەزىندەگى مەنتاليتەتكە سۇيەنىپ”، الەم ەلدەرىن قىتايعا قارسى ايداپ سالۋعا تىرىسىپ وتىر دەپ ايىپتادى. ول اقش-تىڭ رەسمي تۇلعالارىن “ناسىلدىك ماسەلەلەر” ءۇشىن سوكتى.
بۇل شارپىسۋ پەكين مەن ۆاشينگتوننىڭ اراسىن سۋىتىپ، تەكەتىرەس الداعى جىلدارى ءورشي تۇسەتىنىن كورسەتتى. دەمەك، ەكى ەل اراسىنداعى سالقىندىقتى كورگەن باسقا ەلدەرگە ارقانى كەڭگە سالۋعا ءالى ەرتە.
اقش-قىتاي قارىم-قاتىناسىنداعى سالقىندىق شىعىس ەۋروپادان ورتالىق جانە وڭتۇستىك ازياداعى ەلدەرگە ءارتۇرلى اسەر ەتەدى.
كوپ ساراپشى اتالعان وڭىردە قىتايدىڭ ەكونوميكالىق جانە ساياسي ىقپالى ارتىپ كەلە جاتقانىن، بۇل بولاشاقتا ۆاشينگتوننىڭ قارسىلىعىن تۋعىزۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتادى. بىراق قوس مەملەكەت اراسىنداعى تەكەتىرەستىڭ نەگىزگى تاقىرىبى قىتايدىڭ شىعىسىنداعى وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزى مەن تايۆان بولادى.
“ەۋرازيا اقش پەن قىتاي باقتالاستىعىنىڭ ورتاسىندا تۇرعان جوق. بۇل ەۋرازيا ماڭىزدى ءوڭىر بولۋدان قالادى دەگەندى بىلدىرمەيدى، بىراق نەگىزگى باسەكە قىتايدىڭ باتىس قاقپاسىندا ەمەس، شىعىس جاعالاۋىندا جۇرەتىن بولادى” دەيدى دجونس حوپكينس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى جانە اقش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتىنىڭ وڭتۇستىك ازيا تاقىرىبىن زەرتتەگەن بۇرىنعى قىزمەتكەرى دەنيەل ماركي.
شىعىس جاعالاۋ VS باتىس قاقپا
بۇل ءوڭىردىڭ باستى نازاردا ەكەنىن كورسەتۋ ءۇشىن اقش-تىڭ رەسمي تۇلعالارى الياسكاداعى كەلىسسوزدەردىڭ الدىندا جاپونيا مەن وڭتۇستىك كورەياداعى وداقتاستارىمەن كەزدەسىپ، قىتايعا قاتىستى ءىس-قيمىلداردى تاعى ءبىر پىسىقتاپ الدى. ال توكيو مەن سەۋل ءۇشىن قىتاي قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى باستى ماسەلە سانالادى.
پەكين كەزدەسۋدىڭ كۇنتارتىبىنە كولەمدى ماسەلەلەر شىعارىپ، بۇكىل الەمدە قىتايعا دەگەن سەنىم ارتىپ كەلە جاتقانىن كورسەتۋگە تىرىستى. قىتاي ەكونوميكاسى اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپپەن بولعان ساۋدا سوعىسىنا توتەپ بەرىپ، پاندەميا سالدارىنان تۋعان قارجىلىق قيىندىقتاردى ەڭسەردى.
بۇعان كەيىنگى ونجىلدىقتا قىتايدىڭ ەكونوميكالىق جانە ساياسي ىقپالىن ارتتىرۋ ءۇشىن ء“بىر بەلدەۋ – ءبىر جول” ينفراقۇرىلىمدىق جوباسىن جۇزەگە اسىرىپ، ەۋرازياداعى ءرولىن نىعايتۋى سەبەپ بولىپ وتىر.
ء“بىر بەلدەۋ – ءبىر جول” باستاماسىنىڭ اياسىندا جۇزەگە اسقان جوبالاردىڭ ىقپالى ارتىپ، قىتاي ءۇشىن ەۋرازيا گەوساياسي زەرتحاناعا اينالدى. ال قىتايدىڭ مەملەكەتتىك بانكتەرى تاۋەكەل دەپ قىمبات قۇرىلىس جوبالارىن قارجىلاندىرۋ ارقىلى ءوز كومپانيالارىنا جاڭا مۇمكىندىكتەر اشىپ، پەكيننىڭ ىقپالىن ودان ءارى كۇشەيتتى. قازىر قىتاي پاكىستانداعى گۆادار پورتى، ورتالىق ازيا ارقىلى وتەتىن تەمىر جول جانە يرانداعى كولەمدى بولعانىمەن، ماسەلەسى كوپ مۇناي سەكتورى سياقتى ستراتەگيالىق نىساندارعا ينۆەستيتسيا قۇيىپ وتىر.
“پەكيننىڭ ەۋرازياداعى ارەكەتتەرى ۇلكەن ماڭىزعا يە. قىتاي ماقساتىنا جەتسە، بۇل جوبالار ارى قاراي دا ماڭىزدى بولىپ قالا بەرەدى. بىراق بۇل وڭاي جەڭىس بولمايدى” دەيدى ماركي.
شىعىس ازيا ءالى دە اقش-تىڭ اسكەري بازاسى مەن وداقتاستارى شوعىرلانعان ءوڭىر سانالادى، ال ەۋرازيا پەكينگە قاستىعى از ءارتۇرلى مەملەكەتتەردەن تۇراتىن قۇراق كورپەگە ۇقسايدى.
قىتايدىڭ ء“بىر بەلدەۋ – ءبىر جول” جوباسى ارقىلى ەكسپانسيانى باتىسىنداعى وڭىردەن باستاۋىنا شەتەلدىك كاپيتالدى اڭساعان، ارباۋعا تەز كونەتىن ۇكىمەتتەر، اقش-تىڭ اسكەري بازالارى جابىلعان ۇلكەن تەرريتوريا جانە امەريكا اسكەرىنىڭ اۋعانستاننان كەتە باستاۋى سەبەپ بولعان.
“قىتاي باتىس ەلدەرىمەن اشىق قاقتىعىسقا شىققىسى كەلمەدى. سوندىقتان ەۋرازيادان مۇمكىندىكتەر ىزدەيتىن ستراتەگياسىنا كوشتى. اقش اسكەرىنىڭ اۋعانستاننان كەتۋىمەن بىرگە قىتايدىڭ وڭىردەگى ىقپالى ارتا تۇسەدى” دەيدى تەحاستاعى A&M ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ورتالىق ازيا بويىنشا ساراپشىسى ەدۆارد لەمون.
ەۋرازيالىق مۇددە
امەريكانىڭ ەۋرازياداعى پروتسەستەرگە ارالاسۋى بىركەلكى ەمەس. بايدەن اكىمشىلىگى ءۇشىن يران ءالى دە ماڭىزدى ماسەلە سانالسا، ۆاشينگتون سىرتقى ساياساتىندا ورتالىق ازياعا باسىمدىق بەرىپ وتىرعان جوق.
اقش-تىڭ ورتالىق ازياعا قىزىعۋشىلىعى مەن وڭىردەگى ىقپالى سوۆەت وداعى تاراعاننان كەيىن بىرەسە كۇشەيىپ، بىرەسە باسەڭدەپ وتىردى. اسىرەسە، اقش اۋعانستانعا اسكەر الىپ كىرىپ، تەرروريزمگە قارسى اسكەري وپەراتسيا باستاعاننان كەيىن ونىڭ ورتالىق ازياداعى ءرولى ءبىرشاما ارتتى.
ۆاشينگتون قىتاي مەن رەسەيدى باستى قارسىلاسى كورەتىندىكتەن، ورتالىق ازيا قايتادان الەم نازارىنا ءىلىندى. بىراق ۆاشينگتون ورتالىق ازياعا پەكين سياقتى قىرۋار قارجى جۇمساپ، ماسكەۋ سياقتى بەلسەندىلىكتى ارتتىرۋعا ىنتالى بولمايتىن سياقتى.
اقش-قىتاي قارىم-قاتىناسىنىڭ ۋشىعۋىمەن قاتار شىڭجاڭداعى قۋعىن-سۇرگىن ماسەلەسى ء(ارتۇرلى دەرەكتەر بويىنشا، قىتاي بيلىگى وڭىردە ءبىر ميلليونعا جۋىق ۇيعىر مەن باسقا دا مۇسىلمانداردى لاگەرلەردە ۇستاپ وتىر) ءجيى تالقىلاناتىن بولادى. اقش پەن باتىس ەلدەرى قازىردىڭ وزىندە لاگەرلەر تۋرالى ءجيى ايتا باستادى. 22 ناۋرىزدا ەۋروپا وداعى پەكيننىڭ شىڭجاڭداعى ارەكەتىنە بايلانىستى قىتاي شەنەۋنىكتەرىنە قارسى سانكتسيا سالدى.
ەو، اقش، بريتانيا جانە كانادا قىتايعا سانكتسيا سالدى. باتىس مۇنىمەن توقتاماق ەمەس
كەيىنگى جىلدارى پەكين قازاقستان، قىرعىزستان جانە تاجىكستانمەن شەكارالاس شىڭجاڭ وڭىرىندە باقىلاۋدى كۇشەيتىپ، جەرگىلىكتى تۇركىتىلدەس مۇسىلمان حالىقتاردى قۋدالاي باستاعان.
بۇل ساياساتتىڭ نەگىزگى زاردابىن ۇيعىرلار كوردى، بىراق لاگەردە وتىرعان ەتنيكالىق قازاقتار مەن قىرعىزدار دا جەتىپ ارتىلادى. وسىنىڭ ءبارى قىتايدىڭ بەدەلىنە ەداۋىر نۇقسان كەلتىردى.
2020 جىلى اقپاندا اقش-تىڭ سول كەزدەگى مەملەكەتتىك حاتشىسى مايك پومپەو ورتالىق ازياعا ساپارى بارىسىندا قىتايدىڭ بۇل ايماقتاعى رولىنە نازار اۋدارىپ، جەمقورلىق، كرەديت جانە شىڭجاڭداعى قۋعىن-سۇرگىن ماسەلەسىنە قاتىستى الاڭداۋشىلىق بىلدىرگەن. ءىرى دەرجاۆالارمەن جاقسى قارىم-قاتىناسىن ساقتاپ، پەكين مەن ماسكەۋدىڭ ايماقتاعى ءرولىن ەسكەرىپ، ۆاشينگتوننان ىرگەسىن اۋلاق ۇستاۋعا تىرىساتىن جەرگىلىكتى بيلىككە اقش وكىلىنىڭ قىتايعا قارسى ايتقان سىنى ۇنامادى.
“ورتالىق ازيا اقش-قىتاي باقتالاستىعىنىڭ نەگىزگى الاڭى بولمايدى، بىراق قوس مەملەكەت اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ ۋشىعىپ، باسەكەنىڭ ارتقانىن ەسكەرسەك، بۇل مايداننان تىس قالۋ قيىن بولاتىن سياقتى” دەيدى گارۆاردتىڭ قىتايدىڭ ورتالىق ازياداعى ءرولىن زەرتتەۋمەن اينالىساتىن اعا عىلىمي قىزمەتكەرى نارگيس قاسەنوۆا.
بىراق ساياسي احۋال ناشارلاپ، پەكين مەن ۆاشينگتون اراسىنداعى باسەكەنىڭ ارتۋىنا قاراماستان، قوس مەملەكەت تە ورتالىق ازيا مەن ونىڭ سىرتىنداعى ەلدەرمەن قارىم-قاتىناسىندا ءداستۇرلى ادىسىنەن جاڭىلمايدى.
قاسەنوۆانىڭ ايتۋىنشا، اقش پەن قىتاي اراسىنداعى تەكەتىرەس شاعىن مەملەكەتتەرگە قيىندىق تۋعىزادى. “ويتكەنى ولار ۆاشينگتونمەن قارىم-قاتىناسى ناشارلاعان سوڭ، قىتايعا جاقىنداي تۇسكەن رەسەيمەن بايلانىسىن دا ساقتاپ قالعىسى كەلەدى” دەيدى ول.
ساراپشىنىڭ سوزىنشە، سىرتقى نەگىزگى ويىنشىلار ورتالىق ازيانى نەمەسە ونىڭ كورشىلەرىنىڭ جەرىن جاڭا قاقتىعىس الاڭىنا اينالدىرعىسى كەلمەيدى.
“ولار ءاردايىم جەرگىلىكتى ەرەكشەلىكتەرگە قۇرمەتپەن قاراپ كەلگەن. ارى قاراي دا سولاي بولا بەرەتىن سياقتى” دەيدى ول.
ازات ەۋروپا / ازاتتىق راديوسى
پىكىر قالدىرۋ