Mandoki Qoñırdıñ tuğanına 80 jıl toluına oray

«Täñiri meni tañdadı» 

Mwhtar Mağauin

Mandoki Qoñır Iştvan – otanı Majarstan ğana emes, külli türki düniesi qasterleytin wlıq esimder qatarındağı körnekti twlğa. Şıñğıs jorığı twsında Karpat qoynauındağı madiyarlar arasınan pana tapqan qwman-qıpşaq jwrtınıñ tuması Mandoki Qoñır onnan asa tildi erkin meñgergen, bwğan qosa zertteuşilik qarımı eren, Twran halıqtarınıñ fol'klorlıq-dünietanımdıq sanasın boyına darıtqan ğalım.
Ol türkologiya ğılımımen dendep aynalısıp qana qoymay, HH ğasırdıñ törtinşi şireginde Şığıs pen Batıs­tıñ arasında altın köpirge aynaldı, milliondardıñ ıqılas alqauına bölendi. YAki ol halıqtar arasın jaqındas­tırğan mämileger, ozıqtarğa oy salğan köregen edi.

Zamana alğa jıljığan sayın mereytoy ieleri turalı aytılatın jayttar estelik pen ötken şaq enşisine köşedi.
Közi tiri bolsa seksenniñ señgirine ayaq basıp, ortanı toltırıp otıratın majar men türkige ortaq twlğa, türkitanuşı Mandoki Qoñır Iştvan Almatı irgesindegi Keñsay ziratında qazaqtıñ marqasqalarımen mäñgilik wyqıda. Nebäri tört müşelinde köz jwmğan arısqa qatıstı «türki halıqtarınıñ arasında añızğa aynalğan twlğa edi, öliminen keyin miftik zañğarğa köterildi» degen baylam äste kemigen emes. Mandoki Qoñır 1970–80 jıldarı Twran jwrttarınıñ ıntımağı jolında qayrat qılıp, ziyalı äreket jasağan twlğa edi. Ökiniştisi, zaman kürt özgerip, qayta örlep, kögergen-körkeygen twsına kuä bolıp, quanışqa kuä bola almadı. Degenmen, wlı özgeristerdiñ şet jağasına kuä boldı.
Almatıdağı Jeltoqsan oqiğası kezinde aqparattıñ Batıs baspasözine jetuine barın salğan Qoñır Iştvan «bwl qızıl jüye keşikpey aqırı boladı ğasırlar toğısında» dep aynalasındağılarğa ümitin wyalatıp, namısın qayraytın. Alayda, jüyeniñ öte qısqa uaqıtta omalıp, «temir şımıldıq» oqıs türilgenine tañ qaldı, köppen birge «öñim be edi, tüsim be edi» dep tañ-tamaşa boldı. Söytti de, öziniñ ğılımi mwratın alañsız jalğastıra berdi, diplomat Elşi boludan bas tarttı. Ol turalı Majarstan diplomatiyasındağı körnekti twlğa Dr Kelemen Andraş «Mandoki öziniñ tarihi missiyası özgeşe ekenin, memlekettik qızmet öziniñ qolı emes ekenin aytqan-twğın» deydi. Söytken Qoñır ağa Türkiyağa Kayseri universitetine barıp, wlı mwrat jolındağı isterin eñseruge kirispek edi. Söytip, bayırğı jolımen bir aynalıp, kelisip keluge saparğa attanğan-twğın: Soltüstik Kavkazdan bastap, onan Edil boyın adaqtap, Alatooğa soğıp, onan Sarıarqa men Üş qiyanda sayrandap, twñğış qazaq Qwrıltayına qatısıp, qırküyek soñında Anadolığa taban tireu josparın qwrdı.

Alayda sapar Makaçqalada kilt üzildi: Hazar teñizi jağasında swrjekey janalğış Qoñırğa qol salğan eken. Aqtıq demi üzilerde qasında dağıstandıq aqın Badrutdin Magomedov bolğan. Däl sol küni qart Alatau da ıñırana teñselip, titirenip ötken edi. Bwl 1992 jıldıñ 22 tamızı edi. Qoñırdıñ ösieti boyınşa Almatı irgesindegi Keñsay ziratında jerlendi.
Zamanında, aydarınan jel esken Euraziya qosqwrlığın, soltüstik Afrikamen qosa uısında twtıp, ämirin jürgizgen aybındı qıpşaq-qwmandardıñ Europadağı wrpağı, majar men türiktiñ belbalası, ümitti iske jalğaytın twlğa Mandoki Qoñır­dıñ baqilıq boluı türikşil-twranşıl dostarına, onıñ didarın körip, sözin estigen mıñdağan jastarğa, oylı, añsarlı jandarğa soqqı, ökiniş, mwñ boldı…
Qoñırdıñ jas kezi. 1920 jılğı Tria­non kelisimimen bwtarlanğan soñ qalğan «şoñqiğan» (majarşa-çonka, ergejeyli) Majarstanda öz arğı tegin qwman-qıpşaqtarmen baylanıstıratın Qwmaniya ölkesinde 1944 jılı aqpanda tuğan. Auzında tispen tuğan säbi Qoñırğa tañdanğan desedi ädebietşi Körmendi Layoş marqwm. Socializm jolına tüsken eldegi ker kezeñ Qoñırdıñ balalıq şağı oyrandalıp, äkesi qaytıs boldı, qinaldı, namıstı taptaudı körip östi. Äkesiniñ äñgimesinen auızşa tarih pen fol'klorlıq sanamen susındauı bala Qoñırğa ruh bergen. Onı jerles ziyalılar qoldap, sirek ädebiet­terdi, til oqulığın berip twrdı, sonan susındadım deytin marqwm.
Kämelettik attestattı öziniñ tuğan qalası Karcag auılşaruaşılıq tehnikumında alğan ol, biraz uaqıt atbegi bolıp istedi. Bala kezden jaqın mañdağı sovet äskerleri qosınına barıp, ondağı türkitildi jigitterden birli-jarımdı söz üyrengenin swqbattarında aytatın (olar köp, är wlttan bolğan sıñaylı). Keyin zaman özgergen twsta jerlesi akademik Nemet D'yulanıñ partiyalıq kepildemesi arqasında 1963 jılı Budapeşt universitetine türkitanuşı mamandığına oqudı bastaydı. 1965 jıldan bastap student Qoñır Europadağı türki etnikalıq toptarınıñ ortasında ğılımi ekspediciyağa şığudı ädetke aynaldırğan. Ondağı maqsatı – Qoñırğa deyin majar ziyalıları jasap ketken isti jaña beleske köteru, «qıpşaq tilin tiriltu» boldı deytin.
Qıpşaqtanuşı qwman-qıpşaq Qoñır. Ğılımi missiyasındağı birneşe basım bağıttıñ törtinşi bağıtı – qıpşaqtanu salası turalı jazu maşinkasımen özi tergen anıqtamada (Mandoki Qoñır, 1985 jıl, 25 naurız, Budapeşt dep qolın qoyğan) atalğan mäsele töñireginde bılay deydi: « …4.1. Qıpşaq tekti halıqtardıñ jaña zamanğı tili mäselesi taqırıbında 1965 jıldan beri öz tarapımnan jılına 2-3 märteden (qazirge deyin 42 märte) tildik-etnografiyalıq-fol'klorlıq ekspediciyalıq zertteudi Rumıniya men Bwlğariya aumağındağı Dobruja, Deliorman öñirinde, ötken ğasırdıñ ekinşi jartısında qonıs audarılğan tatar şoğırı ortasında jürgizip kelemin. Asa kölemdi lingvistikalıq belgileulerim men derekterimniñ sırtında 40 mıñday sözden twratın tatar dialektologiyalıq sözdigin dayın ettim (erekşelegen – avtor). Onı juıq arada Majarstanda, bälkim Türkiyada baspağa wsınbaq oydamın» (Wlı dalanıñ birtuar wlanı. Mandoki Qoñır mwrası. Almatı: Ortalıq Ğılımi kitaphana, 2009. 124-b)
Qoñırdıñ Dobruja öñirine ıqılası erekşe auğan. Sebebi kezdeysoq emes. Tarihtıñ är kezeñinde de köptegen jwrttan qwralğan Dobruja aymağınıñ etnikalıq kelbeti saltattı köşpeli halıqtarmen tikeley baylanıstı örbigen. Ejelgi uaqıtta bwl aymaq Skitiya Minor – Kişi Skifiya atalğan. Batıs Ğwn imperiyası ıdırağannan keyin Dunay Bwlğarlarınıñ handığı bwl jerde birtwtas memleket qwrğan. Bwl öñir ğasırlar boyı Onogur – bwlğar türik memleketiniñ ıqpalında bolğan. Madiyardıñ Karpat qoynauına qonıstanğannan keyin peçenegter osı aymaqqa oyısqan. Keyin qwman-qıpşaq, türki-tatar halıqtarı osında qonıs tapqan. HİV ğasır­dan bastap twtas Bwlğariya jäne Dunaydıñ tömengi sağası Osman türik biligine ötti. Keyin Qırım tübegi orıstardıñ ieligine köşkennen ondağı türkilerdiñ bir böligi Dobrujağa qaray ısırıldı. 1829 jılğı orıs-türik, 1854 jılğı Qırım soğısınıñ saldarınan köptep bosıp keldi. Mandoki Qoñır zertteuinde atalğan tarihi jayttardı qarastırudı qalıs qaldırmağan. Alayda, rumın diktatorlıq rejimi zertteu jwmısına kedergi keltirgendikten Bwlğariya qaramağındağı (Deliorman öñirin) türik-tatarlardı zertteuge auadı.
Qoñır erekşe den qoyğan zertteu nısanı verbal'dıq mädeniet ülgileri, äsirese fol'klorlıq derekter boldı. Sebebi «onda saqtalıp qalğan köne arhaikalıq plasttardağı jasırınğan tildik derekterdi jäne mädeni kodtı aşu arqılı lingvis­tikalıq rekonstrukciyağa jan bitiruge boladı» degen wstanımda boldı.

1970 jıldardıñ basınan qıpşaq­tanuğa tereñdey boylağan Mandoki Qoñır «qıpşaqtardıñ tili men mädenietiniñ otanı, tiregi, arealı – Qazaq jeri» degen baylamğa kelgenin, osı bağıtta izdenuge kiriskenin onıñ zertteulerine sarap jasağan ğalımdar (mısalı, Başki Imre) aytadı. Qoñır alıs Aziyağa alğaş ret 1974 jılı saparğa şıqqan. Onda Orhon eskertkişteri men Moñğoliyadağı qazaq, tuva jwrtınıñ arasına zertteu ekspediciyasında bolğan. Anadolığa jii saparlap twrdı.
Osı twsta zamanındağı SEV atalğan ekonomikalıq bloktıñ kelisimderi ayasında Majarstanğa oquğa kelgen moñğoliyalıq qazaq jastarınan Qoñırdıñ qazaq tilin jete igeruge ülken ıqpal jasağanın aytıp otıratın. Älimhan Saqaywlı, Edige Töletaywlı, Uatqan Marat sındı jigittermen aralastığın iltipatpen eske alatın. 1976 jıldıñ jazında jigitterdiñ auılına barıp, Moñğol Altaydıñ tau men tasın aptalap aralap, jañbırına maltığıp, jeline totığa jürip, köne türki balbaldarımen jılap qauışqanın, köşpeli mädeniettiñ töltuma elementteri jayında qanıqtı mälimet jinap qaytadı (ol turalı BAQ pen ğılımi esepterinde jariyalap twrğan).
1977 jıldıñ 31 şildesindegi kündelik belgileuinde Qoñır qazaqşa bılay tolğaydı: «Adam ömirinde quanıştı jağday köp bolğanmen, erekşe quanıştar boladı ğoy! Arada 700 jıl (7 ğasır) ötkennen keyin ata-babamızdıñ tuğan topırağı asqaqtı Altay tauınıñ arasındağı saltanattı bayırğı dästürmen ömir süretin şımbaylı tuıstar» dep bastaydı. Osı jolğı saparında Qoñır Mwztauğa şığıp, ejelgi qıpşaqtardıñ «kökiltaş» josınımen räsim atqarıp, jan dosı Edigeniñ ata-anası Töletay Qıdıralıwlı men Riza Kämenqızınıñ «tondı balası» atanadı. Äulettiñ ülkeni Bwlğariyada äskeri akademiyada oqığan, türikşeni de erkin meñgergen Piräudie Qoñırdı inisi retinde qabıldap, arasında türikşe «konıçıp», «iilip jastıq, jazılıp tösek boladı». Fol'klorlıq mol mwra jinap oljalı oraladı (Ol turalı Qazaqstandağı alğaşqı majar elşisi, türkolog Torma Yojeftiñ «Krovnoe bratstvo Mandoki Kongura» maqalasında bayandaladı. Gorizont. 1996. №1). Keyin Qoñır dünie salğanda osı şañıraqta Qwran oqılıp, artın kütu räsimi atqarılğan.
Auız ädebieti nwsqaların jinaqtau­dı Qoñır bir sät te esten şığarğan emes. Mağan jazğı kanikul kezinde eski közderden än men ertegi, añız mätinderin bayandalu qalıbı boyınşa hatqa tüsirip äkeludi tapsırğanın orındap jürdim. Men Qoñır ağamen tanısqan twsta ol qazaq, qır­ğız, noğay, qwmıq, qaraşaylar arasında fol'klor ülgilerin jinaqtaumen belsene aynalısıp jürgen kez edi. Keyin atalğan halıqtardıñ halıq änderin jeke kitap etip şığardı. Bwl turalı ataqtı qwmıq aqını (aqtıq demi üzilgende janında bolğan) Badrudtin Magomedov öz eñbeginde bayandağan (Magomedov B. U'zyulgen oz'engi. Oçerkler, şi'rular, el yazıvlar. Mahaçk'ala, 2008. – 432 s.)
Qoñırdıñ jansebil zertteuşi, kesek konceptualdıq mwrattar men tıñ ğılımi qisındardıñ iesi bolğanın äriptesteri moyındağan. Ol onşaqtı türki tilderimen qosa europa tilderin erkin meñgergen, metodologiyalıq mädenietti barınşa igergen, äleueti mol zertteuşi retinde tanıldı. Qoñırdıñ erekşeligi jöninde twstastarı «öz zertteu salasına tek bir qırınan ğana emes, keşendi türde, tildik, fol'­klorlıq, tarihi, etnologiyalıq jan-jaqtı qırınan zerdeley alatın» alımdılığına süysinetin (Til jäne qoğam (al'manah). 2005, №3. 76-83-b.)
Qoñırdıñ zertteu saparları. Ol özi köp añsağan saparı – «Wlı Qıp­şaqtıñ ordası – Qazaq jerine» (öz sözi) baruğa tek 1978 jılı ğana säti tüskeni oğan ğılım kökjieginde jañaşa, tamaşa mümkindikter aşqanına riza. Bwl saparlardıñ birinde qazaq aruı, atıraulıq Oñayşa Maqsımqızımen tağdırın qosuı, oğan jıl sayın Qazaqstanğa kelip twruğa jol aşadı.
Qoñırmen etene jaqın aralasqan Anadolıdan Kerulenge, Oraldan Alatauğa deyingi aralıqtağı elderdiñ kil mıqtıları boldı. Äsirese, qazaqtıñ ozıq ziyalıları İsmet Keñesbaev, Aqay Nüsipbekov, Keñes Nwrpeyisov, Äbduäli Qaydar, Twrsınbek Käkişev, Rabiğa Sızdıq, Halel Arğınbaev, Marat Mwqanov, Keñes Nwrpeyisov, Qwlmat Ömiräliev, Ömirzaq Aytbay, Saparğali Omarbekov, Aqseleu Seydimbek, Babaş Äbilqasımov, Älimhan Jünisbek, Köbey Şayahmetwlı, Ravil' Şırdabaev, Äbiş Kekilbaev, Qaldarbek Naymanbaev, Därkembay Şoqparwlı, Salamat Ötemisov, Aqseleu Seydimbek, bügingi körnekti qayratkerler Bolat Kömekov, Mwrat Äuezov, Nwrgeldi Uäli, Marat Sembi, Imanğali Tasmağambetov, Erden Qajıbek, Nwrsan Älimbay, Seysenbay Qwdasov sındı jandardıñ esimderin atasaq ta jetkilikti. Ol turalı jüzdegen jan Qoñırğa arnalğan estelik memuarlarında, onımen arada almasqan hattarında jete bayandaydı. Bwl jeke äñgime taqırıbı.
Ataqtı Oljas Süleymenovtiñ kepildigimen Alatoo asıp, Şıñğıs Aytmatovqa sälem bere barğan Qoñır 1981 jıldardan beri qırğız ziyalılarımen tığız baylanıs ornatıp, şekaralıq aymaqqa deyin zertteu ekspediciyalarımen barıp, ğılımi oljaların eselep, qwndı derekter jinaqtap jürdi. «Qayta qwru» lebimen Edilboyına, soltüstik Kavkazğa jii at basın tiredi. Özbekstan men Türkimenstandı, Anadolını wmıt qaldırğan emes. Bwl kezde Sovet odağına jılına bir märte ğana saparlauğa boladı, ortalıqtıñ rwqsatı degen şekteuler aqır bolğan-dı. Äsirese, Teriskey Kavkazdağı qaranoğay, qoban noğay, malqar, qwmıq, qaraşay halqınıñ arasına jii barıp, zertteu eñbegine qatıstı materialdar jinaqtap, ondağı ğılımi, şığarmaşılıq ökilderimen etene jaqın baylanıstı ornatıp ülgerdi.

Qıpşaqtanudağı Qoñırdıñ jaña josparı. Osılayşa, tirnektey jinap, tereñdete qazıp zerttey jürip qordalağan asa bay mwrasın endigi kezekte alañsız otırıp, ğılımi aynalımğa saluğa Tünjer Gülensoy professormen birge Türkiyanıñ Kayseri universitetin tañdağan edi.
Qoñır osılay «Majarstandağı qıpşaq tilin qayta tiriltu» ğılımi mwratın endigi kezekte külli qıpşaq jäne türki tilderine bağıttauğa bel buadı.
Dunaydıñ tömengi sağasındağı Dobruja noğayları, Anadolıdağı izderi, Teriskey Kavkazdı boylay, Edil boyı, Ortalıq Aziya, Altayğa deyingi aralıqtağı türki tilderiniñ qıpşaq bwtağınıñ auız ädebieti ülgilerine (halıq änderi, añız, äpsana, maqal-mätel), dialektologiyalıq eñbekterge erekşe den qoydı. Sebebi, tildik rekonstrukciyanıñ bastı qwralı etimologiyalıq taldaudıñ wrımtal tetigi – arhaizmder men etnografizmder, türli paremalıq qoldanıstağı dünieniñ realdı beynesi, arhaikalıq, miftik dünietanım elementteri men arhaizmder atalğan tildik qazınalarda bwğıp jatatının, tek onıñ semantikalıq kodın, mädeni jäne tildik twrpatın anıqtauğa mümkindik jasaytının Mandoki Qoñır 1969 jılı qorğalğan universitet doktorlığı (PhD) dissertaciyasında metodologiyalıq jäne derektik arqau etken eken.
Qoñırdıñ epistemologiyalıq mwraları. Mandoki Qoñır zamandas­tarı tärizdi hat jazısuğa da uaqıt tapqan, mol mwrası bar. Onıñ bir mwqiyat qasieti –jazğan hattarınıñ alğaşqı nwsqası, qaralay jazıp, qaytadan köşiru. Biraq, şimaylau, tüzetu köp jasamağandığı, yağni oydı anıq, stildi jatıq bere alatındığı anıq közge wradı. Hat pen jauabı birge qoyu ädeti eken.
Qoñırdıñ hat mätininiñ stilinde qazaq ädebi tilindegi, äsirese sol zamandağı roman men publicistikağa ortaq, köbine wzın, aralas, sabaqtas qwrmalas söylem qwru sipatı tän. Ekinşiden, bwl qazaqşa mätinderden majar publicistikalıq, ğılımi qoyu stiliniñ ıqpalı, logikalıq reti bayqaladı. Söz arasında, ädebi stilden göri kündelikti söz qoldanısına tän tirkester men söz oramdarı da kezdesip otıradı. Bwl Mandoki Qoñırdıñ poliglottığı men basqa türki tilderiniñ ıqpalınan boluı nemese qazaq dostarınıñ söylespeli tiliniñ äseri de boluı da ıqtimal.
Hattarında Mandoki Qoñır ömir men sayasatqa, tarihqa, äsirese, sol twstağı äleumettik tildik ahualğa degen közqarasın bükpesiz, batıl türde aqtarıla bayandaydı. Mwnday jayttar Qoñırdıñ ülken auditoriyalarda, universitet studentterimen kezdesude, sonday-aq gazet pen radioğa bergen swqbattarında jete aytılğan. Qazaq radiosına Temirhan Türkistaniğa bergen swqbatı, sol siyaqtı 1980 jıldarı ­B.Ibıraymov, M.Toqaşbaev, J.Aupbaevtarmen bolğan swqbattardan bayqaladı. Qoñırdıñ hat qorjınındağı  qazınanıñ biri Qaraqalpaqstanda twratın qalamger Jañabay Saparovpen (1920 j. tuğan) almasqan hattarında äleumettik jäne tarihi lingvistika üşin mañızı bar mäselelerge toqtalğanın jariyalağan edik… (https://kazgazeta.kz/news/127263 Ekeudiñ hatı 11 şilde, 2022 j.).
Qoñırdıñ etene jaqın dostarı. Basqalar otarbanıñ terezesinen ğana tam­sana alatın Twran saharasında Qoñır erkin oyqastadı. Oğan türkitildes respublika­lar­dıñ ğılım, bilim salasındağı jetekşi ğalım­dar men aytulı aqın-jazuşılardıñ qol­dauınıñ arqasında qol jetkizdi. Aytalıq, Qoñırmen etene jaqın aralasqan Anado­lı­dan Kerulenge, Oraldan Alatauğa deyingi aralıqtağı elderdiñ kil mıqtıları boldı. Äsirese ol üşin özi ärkez auzınan tasta­maytın wlı Şıñğıs ­Aytmatov, «babasınan da ülken qoldau jasağan» Oljas Süley­menovtiñ ornı erekşe edi.
Qoñır ağa şañırağında jii kezdesetin jandar universitette türik tilin üyretuşi lektor izmirlik professor Günay Qaraağaç (keyin Türki Til qwrılımınıñ müşesi,) pen jwbayı Tülay edi. Erekşe qwrmetpen qaraytın, amerikalıq YUlay Şamiloğlı, türkiyalıq Tünjer Gülensoy, etene jaqın aralasatın adamdarı qazaq Erden men Ğaliya (Qajıbekter), qırğız Qadıralı men Jamila (Qoñqabaevtar) qwmıq aqını Badrudtin Magomedov otbasıları.
Ämbebap Qoñır nemese Qoñırdıñ şapağatı. Üş jayttı qana mısal retinde keltirmekpin. «Europağa qonıstanğandar kelbeti nemese XIII–XVII ğasırlardağı qwman-qıpşaq köşpeliler auılı attı» attı koncepciyanı 1984 jılı tüzgen eken. Ğılımi missiyasındağı nätijeni ömirge engizip, jañalıqtı ömirşeñ etudiñ tağı bir körinisi «Qwman-qıpşaq änwranın» muzıkant Kobzoş Kiş Tamaşpen birge ömirge äkelgen. Almatıdağı Majarstannıñ bas konsulı Blaumann Ferenc wyımdastırğan bir mädeni basqosuda avtordıñ özi orındap jwrttı tänti etkeni bar (2016 j.).
Üşinşi däyek (ondaylar onşaqtı) – Majarstan Öner akademiyasınıñ müşesi Vidak Iştvan öziniñ älemdik deñgeydegi kiiz basu önerin damıtuına tikeley Qoñırdıñ jol körsetip, wstazı bolğanın aytadı. Bastı sebep – Oñayşanıñ jasauı­na bergen otauı edi. Sonı özderi jasaudı qolğa alğan majar şeberleri Gollivudqa kiiz üy dayındaytın, eki jılda bir ötetin Twran Qwrıltayına jüzdegen kiiz üy tigetin därejege jetti. Elde kiiz üy jasaytın bes-altı ceh isteydi.
Jıl sayın kiiz festivali ötip twratın Majarstanda Europağa tañsıq, müldem jaña bağıttı damıttıq. Majarlar kiiz öneri turalı jüzdegen kitap, san ondağan fil'm dayındağan. Aqırı kiiz salasında nou-hau jasap, jaña innovaciyamen wştas­tıruğa deyin jetkize alğan. Turizmdi kiiz jasau turı da tanımal bağıttıñ birine aynalğan. Onan qos Amerika qwrlığınan, Afrikadan da mamandar kelip kiiz önerin üyrenedi. «Minekey, – deydi ağınan jarılğan akademik Vidak Iştvan. Men Mandoki Qoñır fenomenin osınday mañızımen bağalaymın, bwl bastama milliondar üşin käsipke de, näsipke de aynaluımen qwndı». (https://anatili.kazgazeta.kz/news/51403).
Til üşin küreste qoğamnıñ «Qazaq tili» dep ataluına şeşuşi sebep Qoñırdıñ uäji bolğanın til janaşırları wmıtpaydı. Qazaq aytısı kezinde töreşiler qatarınan tabılğan Qoñırdıñ aqınjandılığı turalı äñgime de özgeşe.
Qoñır mwralarınıñ nasihattaluı. Wlı ğalım turalı Türkiya, Qırğızstan, Dağıstanda kitaptar şıqtı. Osıdan on jıl bwrın Almatıdağı Ortalıq Ğılımi kitaphanadan Mandoki Qoñır Iştvannıñ eñbekteri «Wlı twlğalar» attı ğılımi-ğwmırnamalıq seriyasımen «Wlı dalanıñ birtuar wlanı» degen atpen (Almatı: OĞK, 2008. 386 b.) jarıq kördi.
Halıqaralıq Türki Akademiyasınıñ bwrınğı jetekşisi, qazirgi senator Darhan Qıdıräli Qoñır mwrala­rın äspetteuge ülken üles qostı: aldı­men, jwbayınıñ qolında saqtaulı bay kitap­hanasın Budapeşt­ten Astanağa aldırttı. Akademiya­nıñ tikeley mwrındıq boluımen Qoñır eñbekteri madiyar, ağılşın, qazaq tilinde eki kitap bolıp jarıq kördi: Mándoky Kongur István. Kunok és Magyarok (qwman-qıpşaqtar jäne madiyarlar). Török-Magyar konyvtár I. A sorozatot szerkeszti Fodor Pál és Vásáry István (Budapest: Molnar kiado, 2015. 348 o.) jäne Newcomers from the East. Hungarians and kipchak-turks in Europe. With a historical introduction by Peter B. Golden. Edited by Ádám Molnár. – Bibliotheca Turcica, Volume I. (Molnar & Kelemen Oriental Publishers, 2017. – 324 p.+ ill.). Üzilmes tamırlar: Dobruja tatarlarınıñ tili men auız ädebietine qatıstı zertteuleri. (Halıqaralıq Türki Akademiyası. Nwr-Swltan, 2020, 176 b.) jäne Mandoki Qoñır Iştvan:Tolıq bibliografiyalıq körsetkişi (Nwr-Swltan, 2020, 76 b.). Endi türik tilinde şığaruğa dayındalıp jatır.
Qoñırdıñ bastı armanı – qwman-qıpşaqtardıñ wmıt bolğan tili men diline qayıra jan bitiru edi. Ata-baba amanatın orındau jolında öziniñ bar sanalı ğwmırın sarp etti. Tipten osı maqsatqa jetu barısında öz ömirin qwrban etken «qwman-qıpşaqtardıñ qwrbandığı» dep bağalandı. Ol tek til zertteulerge ğana den qoymadı, onıñ tazalığın erekşe qadağalaytın. Jazmış Mandoki Qoñır öziniñ ğılımi missiyasın tolıq eñseruge mümkindik bermese de, onı meylinşe jaqındatuğa bağıt-bağdardı salıp ketken twlğa retinde tarihta atın oyıp jazdı. Onıñ añsarları jasampazdıqqa aynalıp keledi.

Babaqwmar Hinayat,
tarih ğılımınıñ kandidatı,
Debrecen universiteti 

MAJARSTAN

anatili.kazgazeta.kz