Moñğoliyadağı qazaqtar yağni Abaq kereydiñ bir tobı Altaydıñ teriskey betine, yağni Qobda ölkesine qonıs audaru mäselesi jaylı bizdiñ tarihşılarımızda köptegen zertteuler jasap bir qatar eñbekter jazdı. Däl qay jıldardan qonıs audarğandığı jaylı döp basıp aytatınday anıq dälel joq. Bwl jaylı qwndı derekter Moñğoliyanıñ batıs ölkesine sayaqat jasap Qobda ölkesindegi qazaqtardıñ köşi-qonı, twrmıs-tirşiligi jaylı arnayı zertteu jasap ötken Resey sayahatşıları, tarihşı etnograf ğalımdarı G.N.Potanin, G.E.Grumm-Grjimaylo, A.M.Pozdneev, V.V.Sapojnikov, sauda missioneri A.V.Burdukovtıñ keybir eñbekterimen kündelikterinde jazılğan.
Dälirek aytsaq 1852-1864 jıldar aralığında Mänju-Çin ükimeti qazaqtardan alatın türli alım-salıqtı molaytıp, sonday-aq jayılım qonıs tarılu saldarınan az wlttar arasında türli köterilister şığıp, qamal qorğanıs saluğa «kisi alımın» alıp olardı aqısız-pwlsız jwmıstatıp osınday sayasi, ekonomikalıq, äleumenttik ahualdıñ auırlauınan bolıp qazaqtardıñ bir tobı Kerey, Uaq, Nayman rularınıñ keybir ıqpaldı adamdarı öz ruların bastap Altaydıñ teriskey betine ığısıp äueli jaz jaylap, küzde mal otarlatıp, qısta Altaydıñ küngey betine qayta kelip jürip 1870 jıldıñ basında tübegeyli qonıs audarğan körinedi. Moñğoliya qazaqtarı jaylı zertteu jasap alğaş ret 1960 jılı ğılımi tuındı jazğan tarihşı Ä.Minis, A.Saray «alğaş qazaqtar Altaydıñ teriskey betine mal otarlata jürip 1868-1869 jıldardan bastap tübegeyli qonıs audarğan» [ Ä.Minis, A.Saray. BNMAU. Bayan-Ölgiy aymgiyn kazah ard tümniy tüühees. UB. 1960, 8-bet] – dep jazsa, Moñğoliya ğalımı Ceven Jamsranov «Qazaqtar 1860 jıldarı Altaydıñ bergi beti Qobda ölkesine mekendey bastağan eken»[ Ceven Jamsranov. Darhat, Hövsgöl nuurın Urianhay… Hasag, Hamnigan narın garal ündes ögüülel. UB.,1927, 132-bet] – degen derekti mälimetterden tıs belgili tarihşı Zardıhan Qinayatwlı «Abaq kereydiñ bir tobı XIX ğasırdıñ soñğı jartısı, twspaldap aytqanda 1860-1870 jıldardan bastap Moñğol jerine mal ortarlatıp, qonıs audara bastağanına köz jetkize alamız»[ Zardıhan Qinayatwlı. «Moñğoliyadağı qazaqtar», Almatı.,2001, 69-bet.] – dep tüyindegen. Sonday-aq Moñğoliya ükimetiniñ wlttıq mwrahatındağı (arhiv) materialda Moñğoliya ükimetiniñ 1924 jılğı qwrıltayına qazaqtar atınan ökil bolıp qatısqan Däuitbay Taudanbek wlınıñ söylegen sözinde «Qazaqtar Moñğoliya jerine alğaş mekendegeli, mine 60 jıl boldı»[ BNMAU-ın Anhdugaar ih hural. Delgerengüy taylan. UB. 1984, 216-bet.] depti. Sonda bwl 1864 jıldar şaması bolıp otır.
Osılayşa Moñğoliya qazaqtarı Qobda ölkesine otıraqtanıp, wlttıq aymaq qwrğan uaqıtqa deyin biraz auır künderdi de bastan keşiripti. Sonau 1911–1912 jıldarı qanqwylı halmaq Dambiyjancan momın halıqtıñ üreyin wşırıp, azdırıp tozdırğanı tarihta «Jalama lañı», «Jalama aydağan» jıldar atandı. Odan 1930-1940 jıldarı Stalindik näubattan özge zwlamatqa wşıramay moñğol jwrtımen terezesi teñ ömir keşip keledi. Al Moñğol ükimeti osınau qiın künderde 1940 jılı qazaqtıñ derbes Bayan-Ölgiy aymağın ornattı. Qazaq äkim tağayındadı. Ruhani twrğıdan ayıtsaq, salt-dästür, til men dinimizge ayırıqşa köñil bölip otırdı. Wlttıq teatr, mädeni orda, muzeyler aşılıp, barlıq eldi mekenderde orta mektepter paydağa berilip, qazaq tilinde oqu ağartu isin jürgizdi. Osılayşa mädeniet pen önerimiz tarihi sındarğa tötep berip, qiın-qıspaq kezeñderden, asu-asu belderden astı. Wlttıq til, salt-sana, ädet-ğwrıp, mädeniet pen önerdiñ qaymağı bwzılmay bügingi künge jetti. Bwl halqımızdıñ küresker, namısqoy minezi men ağa buındılardıñ jan keşti eñbeginiñ jemisi. Moñğoliya ükimetiniñ saliqalı sayasatı, keñ peyildiligi, qamqorşı Qazaqstannıñ bauırmaşıl jan aşırlığı, jan-jaqtı qol üşin beruiniñ nätijesi dep bağalaymın. Osı orayda Moñğoliya qazaqtarınıñ ruhani älemi jaylı söz qozğasaq ol da bir tereñ sırlı dünie. «Qazaq saharasınan örbigen halıqtardıñ işinde Moñğoliyadağı qazaqtardıñ wlttıq mädeniet qorına qosqan ülesi wşan teñiz asa sübeli»[ Swlan Täukeywlı. «Wlt mädenietiniñ wlağattı ordası» Bes Boğda jurnalı, UB.2011, 6-bet]. Qazaqtıñ wlttıq mädenieti men öneri şalqar dariya desek, Moñğoliya qazaqtarınıñ jasağan materialdıq jäne ruhani mädeni baylığı sol dariyağa qwyatın arnalı özendey.

Qasietti dinimiz
Islam dinin berik wstanıp wlttıq salt-dästür, ädet ğwrptarı men islami qağidaların orındap büginge künge deyin ruhani sanasın şöldetpegen halıqtıñ biri Moñğoliya qazaqtarı ekenine tarihışılarımızdıñ eş talası joq. Ata-babalarımızda qiın-qıstau talay-talay tarihı kezeñderdi bastan keşse de är dayım kökireginen «Alla – bir, Payğambar – haq, Qwran – şın» degen wlı senimin öşirmey bügingi künge jetip qasietti dinimiz qayta mäuelep örken jayıp otır. XX ğasırdıñ basında oypıl-toypıl qiın zamandarda asıl dinge degen halıqtıñ senimi öte joğarı bolğan. «Moñğoliya qazaqtarı arasınan 1908, 1926 jılı eki top, janaza namazın oqıtıp, ağayınmen arızdasıp qoştasıp qajığa attanıptı»[ Zardıhan Qinayatwlı. «Moñğoliyadağı qazaqtar», Almatı.,2001, 128-bet.]. «1880-1990 jılğa deyin qazaqtar Qobda betine Ör Altaydan asıp kelip, el ağaları, bi mollaları bastap meşit saldırıp bala oqıta bastağan eken»[ Moñğoliya Mwsılman Wyımdar Odağı. «Imandılıq qaynarı» UB.2010, 14-bet]. Osı twsta Kerey qazaqtarı arasınan şıqqan belgili ağartuşı, dini ğwlama Aqıt qajı Ülimji wlı (1867-1940) halıqtıñ sanasın oyatıp, el arasına ruhani nasihattar jürgizdi. «Aqıt qajı Ülimji wlı Qobda betindegi auıldar arasında mollalıq istedi, bir top dindardı Mekke, Medinege ertip bardı. Äsirese Aqıttıñ qazaq ädebietin damıtudağı dindarlıq öleñ, qissalar jazıp Islam dinin taratudağı ornı bölek»[ Şınay Rahmet wlı. «Moñğoliyadağı qazaq halqı», UB. 2007, 221-bet]. Bir qatar derekterden halıq arasında qasietti dinimiz üşin ayanbay ter tökken molla, dindar adamdardıñ da köp bolğanın bayqaymız. Moñğoliyada 1937-1938 jıldarı etek alğan «esergüü» dep atalatın sayasi näbet bastalıp dindi joyuu bağıtındağı socializm atanğan däuirdegi ideologiya, asıra silteuşilik Islam dininiñ meşit, medireseleri men dindar ağa buınğa qırğiday tiip mollalar, din janaşırları bolğan köptegen adamdar jazıqsız jazalanıp qwrban boldı. Osınday auır künder keşse de qasietti dinimizdi, islami josındardı qarapayım halıq joymadı, jüregin de saqtap, sanasında toqıdı. 1990 jıldardan demokratiyalıq jañaşa özgerister dini orındardı qayta qwruğa mümkindik tuğızıp, dinge degen nanım, dinimizdi qayta bekite tüsti. 1990 jılı Moñğoliya Mwsılman Qoğamı (MMQ) qwrıldı. Dinimizdi qayta jandandırıp, imandılıqqa bet bwrıs jasauğa atalmış qoğamnıñ qosqan ülesi zor. MMQ-ın qwruğa birden-bir sebepker bolğan azamat diplomat Sayran qajı Qadırwlı boldı. Qazirgi tañda Ulaanbaatar, Bayan-Ölgiy aymağında jäne barlıq swmın ortalığında meşit, medireseler qızmet jasaydı. Ulaanbaatar qalasındağı «El Birligi» beyresimi wyımınıñ atqaruşı äkimi Jeñisbek qajı Qabidoldawlı qatarlı azamattardıñ bastamasımen Türikiya memleketiniñ halıqaralıq qayrımdılıq qorımen birlesip 2009 jılı Ulaanbaatar qalasına, 2010 jılı Nalayh qalasına zäulim meşit salıp jamağattıñ islami şarttarın orındauğa mümkindik jasap qızmet atqaruda. Joğardağı barlıq dini wyımdarda köpdegen şäkirit tärbielenip, dini bilim igerude.

Oqu, bilim
«Wlttıñ saqtaluına da, joğaluına da sebep bolatın närseniñ eñ quattısı – til» dep Ahmet Baytwrsınov aytqanday Moñğoliya qazaqtarı XIX ğasırda «Sulı jäzit», HH ğasırdıñ basında Ahmet Baytwrsınovtıñ «Arabşa töte jazuın», 1930 jıldarı «latin», 1940 jıldan «krillşe» qazaq ğarıpın paydalanıp sauatsızdıq qaranğılığına wşıramay közi aşıq boldı. «Moñğol ükimetiniñ 1939 jılı 28-aqpan küngi jinalısı jäne memlekettik kişi qwrıltaydıñ 17-qaulısı boyınşa Qobda aymağındağı qazaqtardıñ bilim, mädeniet isin Qazaqstannıñ jaña latin jazuı arqılı jügizu turalı şeşim qabıldağan. Qazaqtar bwdan bwrın isti arab jazuımen jürgizip kelgen bolatın»[ Zardıhan Qinayatwlı. «Jılağan jıldar şejiresi», Almatı, 1995. 112-bet]. Ol kezdegi bala oqıtudıñ bastı jüyesi–üyde oqıtu boldı. Sonımen qatar mektep aşıp, auıl balaların biriktirip te oqıttı. Mäselen,Twlba swmını jerinde Bardam bi 1890 jılı mektep aşıp, Aqıt Ülimjiwlın şaqırıp äkelip, balalarğa sabaq bergizedi. Osınıñ nätijesinde hat tanitın adamdar sanı ösip, halıq sauatın aşuğa köp paydası tiedi. «1929 jılı Bwğı bastauış mektebinde 60, Botağara hoşuunınıñ Twlbadağı bastauış mektebinde 40-tay bala oqidı. 1930 jılı Qazaqstannan Şärip Ötepov, Abay Qasımov, Berdiqoja, Qayırbay jäne Şärip pen Abaydıñ zayıptarı birigip altı adam keledi. Olar kelisimen Ulaanhusqa köptegen balalardı jinap, mektep aşıp, Qayırbay, Şärip, Baymwqamet molla sabaќ üyretedi. Osı jıldardan bastap, qazaq jastarın oquğa attandıra bastaydı»[ Hurmethan Mwhamadiwlı. «Moñğoliyadağı qazaq etnikalıq tobınıñ qalıptasuı men damuı», Almatı, 2000. 206-bet] 1931 jıldardan qazaq tilinde aylıq kurster, mektepter aşıla bastağan. «Mektep sanı jıl sayn ösip otırdı. 1941 jılı aymaq köleminde 695 oquşısı bar 11 bastauış mektep jwmıs istedi. 1942 jılı aymaq ortalığında mwğalimder dayarlaytın qısqa merizimdi kurs aşılıp, osı kursqa jäne keleşek orta mektepterge mwğalimder dayarlau maqsatımen Qazaqstannan bilikti mwğalimder şaqırıldı. Qazaqstandıq bwl mwğalimder qazaq mektepterinde jäne teatrda 1950 jıldıñ orta şebine deyin qızmet atqardı»[ Zardıhan Qinayatwlı. «Moñğoliyadağı qazaqtar», Almatı.,2001, 189-bet.]. Qazir krillge negizdelgen qazaq jäne Moñğol jazuların qosa, jettik meñgeredi. «Bayan-Ölgiy aymağında 40-tan astam orta jäne bastauış mektepterde 1000-nan astam wstazdar qızmet jasap, 24000-nan astam oquşılarğa wlttıq-qazaq tilinde däris berip oqu ağartu isin jürgizip ortır»[ Swlan Täukeywlı. «Wlt mädenietiniñ wlağattı ordası» Bes Boğda jurnalı, UB.2011, 10-bet]. Bwl wlttıq tilimizdi saqtap qaluğa ayrıqşa äser etetini belgili.
Auız jäne jazba ädebietimiz
Moñğoliya qazaqtarı arasında surıp salma aqın, auzı dualı şeşender men közi aşıq kösemder, kümis kömey, jez tañday änşilerde az bolğan joq. Aqın Q.Taudanbek, B.Tölebay, İ.Oñaşıbay. B.Aqtan, Q.Meşel, Ş.Jeñsikbay, T.Bwrqasın, küyşi M.Berdibay, A.Isabay, S.Sağınğan, Q.Dolambay, sıbızğışı Ş.Qwmaqaylar XIX-XX ğasır almasu däuirinde Qobda qazağınıñ işinde ömir sürip sol halıqtıñ joğın joqtap, jırın jırlağan jandar.
Moñğoliya qazaqtarınıñ jazba ädebieti 1940 jıldan bastalıp, 1950 jıldarı B.Aqtan, M.Qwrmanqan, Q.Mahfuz, D.Daniyal, J.Arğınbay, S.Mağauiya qatarlı aqın jazuşılar köş bası bolsa, 1960 jıldarı J.Bayıt, Q.Şabdarbay, İ.YAki, B.Imaşhan, Q.Dayın, Ş.Zuqay siyaqtı orta buın ökilderi jalğasıp, 1970 jıldarı J.Käkey, Ş.Jämliha, O.Soltaqan, Q.Toylıbay. T.Swltan, A.Aqın, R.Şınay, M.Zül'kafil', T.Bodauqan, R.Swrağan, Q.Bayıt qatarlı kelesi tolqındar tolıqtırıp, jazba ädebietiniñ jaña zamandıq ozıq ülgisin jasadı. Auız jäne jazba ädebietin zertteuşi ğalım Q.Qabidaş, J.Quanğan, J.Qinalğan siyaqtı ğalımdar tuıp şıqtı. 1955 jılı Ölgiyde ädebi üyirme qwrılıp, 1968 jılı ol Moñğoliya Jazuşılar Odağınıñ bölimi bolıp, odan osı wyım 1957 jıldan «Jaña talap», 1970 jıldan «Şwğıla» attı körkem ädebi jurnalı şığaruı Moñğoliyadağı qazaq ädebiet salasınıñ damuına zor üles qostı.
Baspa jäne aqparat
Alğaş 1941 jılı Bayan-Ölgiy aymağınıñ azamattarına hat tanıtu maqsatımen qazaq baspasınıñ bölimi ornauı qazaq tilinde gazet şığaruğa ülken ıqpalın tigizdi. 1941 jılı 19-jeltoqsanda qazaq tilinde elimizdiñ twñğış gazeti jergilikti gazeti «Örkendeu» 500 danamen jarıq kördi. 1942 jıldan «Ügitşi» jurnalıı jäne ügit nasihat paraqtarın şığara bastağan. «1947 jılı qazaq baspa sözi üşin eleuli eki birdey oqiğa boldı. Osı jılı Ulaanbaatar radiosınan aptasına bir ret qazaq tilinde radio habar beretin bolıp, onıñ bas redaktorına sol kezde Partiyanıñ joğarğı mektebinde oqıtuşı qızmetin atqaratın S.Qabışay tağayındalsa, Ulaanbaatar qalasında memlekettik baspahanasınıñ janında qazaq tilinde kitap, gazet şığaratın bölim ornadı»[ M.Zül'kafil'. «Bayan-Ölgiy aymağınıñ bwqaralıq baspasözi jäne onıñ kökeytesti mäseleleri», Tarlan Tağzım jurnalı, №1, 6-bet.]. 1957 jıldan «Örkendeu» gazetin «Jaña Ömir» degen atpen şığarılıp aymağımızdıñ barlıq swmındarında taratıla bastadı. 2002 jıldan «Jaña Däuir» gazeti degen atpen şığa bastadı. Osı gazettiñ janında 1944 jılı alğaş ret qazaq jazuşılarınıñ körkem ädebiet üyirmesi ornap jetekşisine äygili aqın Aqtan Babiwlı tağayındaldı. 1956 jıldan «Jaña talap» (1969 jıldan «Şwğıla» atanğan) attı ädebi-körkem jurnalı şığa bastağan.
1961 jılı Çehoslovakiya eliniñ kömegimen Bayan-Ölgiy aymağına baylanıs keşeginiñ irge tası qalanıp 1964 jılı 365 m biiktikte antenna ornatıldı. 1965 jılı Ölgey qalasında Radio stanciyası ornap, kün sayın bir sağat, qazaq tilinde habar jürgizip keledi. Bwl tek aymağımızda ğana emes elimizdegi twñğış jergilikti radio stanciyası edi. 2004 jılı Ölgiy radiosı men «Jaña däuir» gazeti, «Şwğıla» jurnalı, TVK-10 televiziyası birikken basşılıqqa ötip «Aqparat baspasöz ortalığı» degen atpen jwmıstaytın şeşim qabıldanadı. Soñğı jıldarı Moñğoliya qazaqtarı Qazaqstan, Şınjan televiziyasınıñ qazaq tiliniñ arnalarımen qatar halqaralıq är tildegi tele arnalardı qabıldaytın tolıq mümkindikke ie boldı. Qazirgi jağıdaymen elimizdiñ Wlttıq bwqaralıq radio televiziyasınıñ Bayan-Ölgiy aymağındağı bölimi, yağni aymaqtıñ radio habar redakciyası, 2006 jılı ornağan ULTV jeke menşik televiziyası, 2010 jıldan «Derbes», «Naz» televiziyası qatarlı bwqaralıq aqparattıq qwraldar qızmet atqaruda. 2008 jılı Moñğoldıñ Wlttıq telearnasınan «TV tolqın» attı telejurnalın aptasına bir ret jartı sağat uaqıtımen twraqtı şığara bastağan-dı. Biraq soñğı jıldarı är türli sebepterge baylanıstı osı telejurnaldı jauıp 2012 jıldan bastap BWW-nıñ YUNESKO-nıñ qoldauımen jürgizilgen jobanıñ nätijesinde Moñğoldıñ Wlttıq telearnasınıñ ekinşi arnası arqılı az wlt, ökilderiniñ ana tilinde habar jürgize bastağanı wlt ökilderi üşin öte jaqsı bastama boldı. Qazir aptasına bir ret wlttıq tele arnasınan jäne radio habarınan jartı sağattıq «TV tolqın», «Tolqın» bağdarlaması jäne kün sayın moñğol tilindegi habarlardı qazaqşağa audarıp 10 minuttıq qısqa habarlar berip otır. Baspa aqparat salasındağı jetken jetistikter Moñğoliya qazaqtarınıñ ruhani talabına say wlttıq tilde är jaqtı habar, aqparat qabıldau qwqığın tuğızıp otır.
Sahnalıq öner
1940 jılı wlttıq Bayan-Ölgiy aymağı ornağan kezden aymaqtıq klubtıñ irge tası qalanıp, osı klubtıñ alğaşqı mengeruşisi bolıp Aqtan Babiwlı jwmıstadı. Odan 1956 jılı Bayan-Ölgiy aymağında Muzıkalı Drama Teatrı ornap qazaqtıñ wlt aspaptar orkestiri qwrıluı wlttıq önerimizdiñ biikke samğauına küşti ıqpal körsetti. Sodan beri, wlttıq änşi, küyşi, sıbızğışı, bişi, mamandı akter, muzıkanttardıñ birneşe legi ösip jetildi.
Bayan-Ölgiy aymağınıñ wlttıq Muzıka Drama Teatrınıñ kieli sahanasınan Moñğoliyanıñ Halıq artisteri: J.Qibatdolda, Ä.Qabılaş, A.Moñğolhan. Moñğoliyanıñ Eñbek siñirgen artisteri: T.Düysenbi, B.Qayjamal, J.Qadu, J.Töleuqan, D.Qwsayın, Q.Çapay, Q.Öserhan qatarlı önerdiñ şamın jaqqan ne bir bwlbwldar tuıp şıqtı. Olardıñ önerin kelesi birneşe buın iz basarları jalğastırdı. Aymaq teatrı Moñğoliya, Qazaqstan avtorları men älemniñ klassikalıq köptegen dramaların sahanağa qoyuuı elimiz ben wltımızdıñ zor maqtanışı boldı. Qazaq degen asa änşi halıq küyşi halıq. Moñğoliya qazaqtarınıñ arasında aytılatın halıq änderi köp-aq. Sazger küyşi Qabıkey Aqmerwlı, aqın Imaşhan Baybatırwlı, sazger Mwsayf Qwsayınwlınıñ jinaqtap basqaruımen 1965, 1972, 1983 jıldarı Bayan-Ölgiyde jarıq körgen «Moñğoliya qazaqtarınıñ halıq änderi» attı jinaqqa 400-ge juıq än kirgen. Qobda qazaqtarınıñ änderinde qazaq halqınıñ qara öleñ sarını, el-jerin añsau, artta qalğan ata-anağa, tuıs tuğandarğa arnau, zaman ağımın, ayttırğan jardı, jaqsı at pen qıran qwstı, irge tepken jaña mekeniñ maqtauı basım. Köpşiliginiñ äni jalpı qazaqtıñ halıq äni de, sözi Qobda betindegi qazaqtar ömirine tän. Bwl, ärine qazaq qay elde, qay bwrışta jürse de jalpı qazaqtıñ ruhani ömirinen qol üzbegenniñ belgisi.
Mineki ağayın! Az wltımız är dayım basqadarğa bodan bolmay öziniñ asıl dinin ardaqtap, ana tilin qasterlep, qazaqi salt-sana, ädet-ğwrpın biik wstap, mädeniet pen önerdiñ qaymağın bwzbadı. Qarapayım twrğıdan aytsaq halqımız ruhani jaqtan eş şöldemedi, sol zamannan beri materialdıq twrmısımız da «köppen körgen wlı toy» degendey oydağıday jaqsı. Moñğol ağayındarmen terezemiz teñ. Assaq törinde, qalsaq sırmaq şetindemiz. Ğasırlar boyı ata – babalarımız wltımızlıñ «jaqsısın asırıp, jamanın jasırıp», salt-sana, ädet-ğwrpın, asıl dinin, ana-tilin ardaqtap sol üşin basın bäy tigip, bäz qalpında saqtap, qasterlep keldi. Basqağa bodan bolmay namıs tuın biik wstadı.
Endigi üles bizge amanat! Bwl bizdiñ eldigimiz ben teñdigimizdi körsetip twratın sara jol, wlt jandılıq namısqoy minezimiz ben qaysar qasietterimizdiñ kuäsi dep oylaymın. Osı qaymağı bwzılmay bizge jetken ruhani baylığımızdı joymay, keleşek jastardıñ jırğaulı tirşiligi men jarqın bolaşağı üşin asıl dinimiz ben ana-tilimizdi qasterlep, är dayım bereke-birlikte bolıp, wltımızdı qorğay bileyik, ardaqtı Ağayın!
Qazağımnıñ ruhı biik bolıp, kün sayın örkendey bersin! Alla sätine jazğay!
Şınarbek Seyithanwlı,

Tarih ğılımınıñ magistrantı

baq.kz