Tarih

KÖKŞULAN

kerey.kz

 |  Apr 30, 2015

Bwdan keyin Tonıkök ören U-tay tauında Fan' qazirettiñ qasında budda jäne Kunfuczı iliminen köp uaqıt sabaq aldı. Jegeni tau sarımsağı men sañırauqwlaq jäne buğa pisken küriş boldı. Oğan buddalıq näziktikten göri ömir süru üşin böri bülkek küy keşken türkilik tegi wnaytın.
Böriler!
Köz aldına bir kezdegi dala tağısı böriler elestedi. Şwğay qwzınıñ bökterinde, qıstıñ bwrqasındı künderiniñ birinde, aqtütek boranmen aralasıp, birin-biri tistelep oynap öñşeñ bir kök böriler alısta – tau eteginde jortıp bara jatır edi. Bwl onda basına susar börik, üstine keñ-mol bwlğın işik kigen äkesiniñ aldında, ülken qwbaqan, aq şağır attıñ şoqtığında otır edi.
Aq şağır at alıstan börilerdi körgende qwlağın älsin-älsin jımırıp, bir türli elpektep, oyqastap, bir orında twra almay ketti. Auızdığın qars-qars şaynap, pısqırınıp, bir jaqqa ala jönelerdey tizgin süzip, äkesiniñ ülken qarımdı qolına ese bermey, twqırıp, tartıp baradı. Äkesi tizgindi serpe tartıp, tebinip, börilerge qaray enteledi.
Qaraşı, qaraşı, äne böriler! – dep qamşısınıñ wşımen nwsqap, mwnıñ nazarın solay qaray audardı.
Kördim, kördim äke! – dep Tonıkök te ülken küpigen jeñimen sol jaqtı nwsqap qoyadı.
Ä, kördiñ be, börilerdiñ qanday ekenin? Olar qazir toq eken. Tegi bir jerden oljalı qaytqanday, dedi äkesi özi de tañ-tamaşa bolıp.
Äke, bwlar qayda bara jatır?
Şwğay tauınıñ teriskeyinde özderiniñ apandarı bar. Olar sonda barıp panalaydı.
Odan soñ qayda baradı?
Odan soñ etekke tüsip tağı da jem izdeydi.
Olarğa jem qaydan tabıladı?
Olar dalanıñ qoñır añdarın, tört tülik maldı tügel jey beredi. Olardıñ azığı dalada. Türikterde böri azığı men er azığı jolında, «tañerteñgi as Täñirden» degen maqal bar.
Qızıq eken. Olar nege adamdarmen jaqındaspaydı? Qolğa nege könbeydi?
Olarğa özderi bauır basqan Şwğay tauları wnaydı. Olar onda erkin, köñildi. Eşkimniñ bosağasın küzetip, juındı-şayındığa, qu süyekke köz süzip telmeñdemeydi. Aştan ölse de dalada, jemtigin körsetpey öledi. Olar namısşıl, qarlı boranğa, ayazğa qayıspaydı. Künine jüz şaqırım jol jüredi. Jeytin azığın jer tübinen bolsa da tauıp jeydi. Biraq bäribir öziniñ Şwğay qwzı men Ötüken tauına qaytıp oraladı. Qaraşı, olar seri, erke, üydegi itterge qarağanda äldeqayda sergek. Ruhı asqaq. Eger olar kisi qolına qarasa äldeqayda twqımı qwrığan bolar edi. Öytkeni olar tek erkindikte ğana ömir süre aladı. Täñir olardı solay jaratqan. Olar – Täñirdiñ jerdegi beynesi. Tügel türkiniñ sıyınatın kiesi. Eger kök böri kiesi bolmasa türkiler bayağıda-aq jer betinen joğalğan bolar edi. Sol sekildi kök böri kiesin wmıtqan küni de türikter türki boludan qaladı. Tüpki teginen, kiesinen, ruhınan ayırılğan jwrt dübärä, qwl-qwtanğa aynaladı. Olardıñ ar-namısı azayadı. Ruhı semedi. Şeksiz jasidı.
Tonıkök şoşıp ketti. Bir-birimen jwlısıp oynap, zar jelip alıstap bara jatqan börilerdiñ üyirine tu sırtına qarap, ündemey otırıp qaldı. Äkesi de olardıñ qimıl-qareketin alıstan baqılauda edi.
Sol jılı qıs ortası bolğanda, soltüstiktiñ qattı ayazı irgeden qısqanda tündeletip börilerdiñ de qarañğı tünde közderi jwldızday jarqırap, mal qotandarınıñ mañına kelgeni esinde. Olar qwyrıqtarımen şoñqiya otırıp, twmsıqtarın kökke bilep wzaq-wzaq wlığan edi. Sonda ülkender dalağa şığıp:
Jer iesi, mal kiesi, köktegi Täñir qolday gör! – dep är qotan birdi-ekili nısanalı maldarın dala tağısına arnap qwrbanğa şaldı.
Qasqırdıñ auzı qanamay mal qwtaymas.
Böri jemey, toyıp jemeysiñ! – dep şaldar jemtikterdi atpen taqımğa basa süyrep auıldan köz körim jerge deyin aparıp tastadı.
Qıstıgüni qattı aşıqqan böriler öytpese qorağa şabatın edi. Aşıqqan arlandarğa qanday töbet itter de qarsı twra almaytın. Osılayşa är küni är auıldan birli-jarım şığın şığıp twratın.
Qıs jaylı bolğan jıldarı böriler tek qoñır añdarmen ğana auqattanıp, qıstan aman-esen şığatın. Tipti bolmasa qiır oñtüstikke – Huanhe qolatına qaray ketetin. Ol jaqtan olarğa öljal köp tabılatın. Biraq bäribir böriler özderiniñ boz jusandı soltüstigin süyetin. Hesi dälizi men Sarıözenniñ soltüstigin, Qıdırhan qiyasınan Kaspiy qıratına deyingi mañ dalanıñ iisin añsaytın.
Tonıköktiñ esine wstazı Meñütay şora men Qara qağannıñ söylesken sözderi oraldı:
Tistegen jerde tisim, tırnağan jerde tırnağım qaldı. Endi nem qaldı?
Endi in tübinde wlığan böltirikteriñiz qaldı. Olardıñ tisi men tırnağı endi şığıp keledi.
Bärekeldi, onda sol böltirikter üşin işeyik!
… … …
Ol qamıs boyra salğan töseginen atıp twrıp, köne kitaptardı oquğa kiristi. Wyıqtay almadı. Alıstağı elin, türki halqın azattıqqa şığarar jol izdedi…

Twrsınhan Zäkenwlı facebook paraqşasınan alındı