Twlğalar

Erjürek batır Bürkitbay

kerey.kz

 |  May 1, 2015

Bayahımet Jwmabaywlı

Tağdırdıñ jazımışı adam balasınıñ oyınan özgeşe bolatını ğajap.

Mısabay degen ataları jalğız kindik bolğanı men qwday oğan meyiri twsıp, twyaq, qiyaq, qiyaqbay, tüzbenbet, jaqıp degen bes birdey wl berip, tüzbenbet erjete qwday ajalınan qaza tauıp, alıp qoyğan jelektisi aman jesir qalğan soñ ‹‹ämängerlik›› saltpen qaynağası twyaqqa qaratıladı.

Üylengeli neşe jıl bolsa da pwşpağı qanamağan jesir twyaqqa tigen soñ ospan, aqay, karman, Bürkitbaylärdi art-artınan düniege äkelip twyaq kariyanıñ ot basın märe-säre etedi.

Uaqıttıñ otuımen atbalı azamat qatarına qosılğan Bürkitbay şeruşi beldeubäydiñ qızı nwripamen mahabbatı jarasıp twtın tütetken edi. Amal ne mına köpke jetken sarı auru Bürkitbaydiñ qwşağınan sol twñğış jarı nwripanı jalmap ketedi, ya, jürek bölek bolğan soñ egilip-eñiregenmen amal da joq. Uaqıttıñ jıljuımen adam jäne kündelikti twrmıstıñ twtqını boluı zañdılıq ğoy. Äueli äkesiniñ omır keşirmeleri özine auısıp kelgendey-aq ağası Kärmen ölip jesir qalğan jeñgesi Zauqiyanı ämenger retinde özine qaratadı. Söytip, ağasınıñ tütinin öşirmey jeñgesimen tatu-tätti bir semiya bolıp, qwşağın Säbila, Nağira attı egiz qızben quantıp, köñilin köldey tasıtıp otırğanda tağdırdıñ ajal oğı Zauqiyanı da alıp kete beredi.

Bükeñ mına tirliginde basına tüsken osı bır azap pen mazaqqa jasımastan mınau eldiñ, tuıstardıñ qanday bır qajetın tındıru jolında alımdılığın körsetip keldi. Äsirese ağası karmanıñ mınau kürti (äzirgi köktoğay audanına qarastı jer atı) öñirindegi nazar qaraqastıñ işindegi az ğana jädik atasınıñ qara biı retinde elge basqalqa bolıp jüretin ‹‹el ağalıq›› biligin oz üstine alıp mwndağı el arasındağı dau-şardı tındırıp, aş qalğanına azıq tauıp, jau tise kegin alıp, olımın jöneltisip, toyın ötkizisetin qat-qabat şaruanı oz moynına aldı. Ozınıñ tağdır aldında äyelden salımsız sormañdaylığına iştey nazalansa da sırt közge sırtı bwtın aduın, öjet azamat beynesinen jazbadı.

Şının aytqanda köptegen adamdar ozı jasağan zaman, ortanıñ aujayın twyıp, sol bır tübek saqtağan jırtqıştar tarızdı, ozınıñ küş-qayratı men aduın-aybatınıñ qwdıretı arqasında mekeni men wyırın qorğap qalatınday. Bürkitbay jasağan däuirde erliktiñ asqaq ruqı men elin, mekenin qorğap, mwndağı elin asıraytın däuir edi. Öytkeni bwl kezderde bügingidey partiyalıq prinsipter qalıptaspağan. Ru-ru, jik-jikke bölingen halıqtı tek at üstinde jürgen er azamattar ğana qorğap, olarğa alıstan jem tartıp asıraytın dağdı bolğan. Mine mwnday el asıraytın erlik, barımta-sırımtağa şıdamdı, qaysar, aduın küştiñ iesi, eline töngen jau men daudıñ betin qaytaratın Bürkitbaydäy egey erlerdiñ qolınan ğana keletin edi.

Eger sol däuirdegi halıq yağni top, ru bolıp otırğan şwğır osınday wldan kenje bolsa onda künniñ qwrığanı, ar kimniñ tabanında qalıp jem bolğanı. Sondıqtan oz ortasında şoqtığı biik azamat Bürkitbaydiñ erligine eli maqtan etip ‹‹jau jağımızdıñ panası, jel jağımızdıñ daldası›› ـــ dep töbesine kötergen.

şeşen tıldı, suırıp salma aqındığımen de, şığandağan änşiligimen de oz ortasına tanımal Bürkitbaydiñ ömirde eñ qızığatın qwştarlığı osı an aytıp küy şertu edi. Qayda aytıs, öleñ-toy dese sol jerden körinetin bökeñ tobılğı torı oñı alaulap, ötkirde ottı janarı oynaqşıp swluda, nazdı änderin tögiltip jibergende tıñdarmanın tamsantıp jiberetin.

Bürkitbay or Altayda önerdiñ soñına twsıp jürgende elge tanımal qart aqın, aytulı anşı boğdabaydı izdep barıp onıñ ıqılaspen qarsı alğan iltipatına ie boladı da, sodan keyingi jerde boğdabay oğan arı wstaz, sırlas dosı bolıp talay dize qosa otırıp jiın, toydıñ mereyin asırıp, märtebesin kötergen edi. Äsirese boqañnıñ halıq änderin naşına keltire aytatın qasietıne tantı bolğan Bürkitbay onıñ twp eteginen wstaydı. Soytıp boqañnıñ qızı (key derekte qarındası deydi) raqima men mahabbattasıp qaluı eki aqınnıñ öner jolındağı tatulığı men talpınısın tıptı de jaqındatadı. qos aqınnıñ sol kezderde dize qosa şırqağan aytıstarı men änderi sol bır aspanı tünek, köñili qarau halıqtıñ omır men erteñgi bolaşağına ıntğuşılıq tudırıp asqaq ruh sıylağanına kimde-kim köz jwma almaydı.

Boğdabaydıñ qara torı, döñgelek jwzdı, ay közdengen momaqan qızı raqima men semiä bolğan Bürkitbay jayı jarasqan jwbay bolıp, wzamay bağila attı bır bala süyedi.

Bürkitbay mınau baqaday şaqırğan eliniñ qamı wşın jortuılğa şığıp, sırtta wzaq uaqıt aylanıp qalsa süygen jarı raqima men säbilik qılığımen ozın bauraytın qızı bağilanı sağına keñsirigi aşıp asığıs jetse, raqimada ar jıl sayın siqırlana qır körsetip bwzılıp kele jatqan Şıñ Şısäy ükimetiniñ piğılın esine alğan sayın ünemi dala kezip jüretin Bürkitbaydiñ qaytıp jan wyasına oralğanşa közi tort bolıp işkeni ırıñ, jegeni jelim bolıp zıqı ketetin. Osınday bal şırın twrmıs keşirip jatqan Bürkitbaydiñ üyine bır küngi ımırtta mwqametjan kariya kelip twsıp, as üstinde wzaq keñese otırıp äzirgi art-artınanŞıñ Şısäy jağınan qoldı bolıp jatqan el ağalarınıñ jayın, jaydıñ bwltınday qwbılğan ükimettiñ bügin aytqanınan erteñ jazıp, qıraulı qıs küni otıp, kün jıli halıqqa qayta tap berip otırğanına kektene kelip, anau bağnwğa qosılmay oz betine ketip, qwbınıñ qwmın bekinip jatqan Ospan bastağan partizandardıñ mwñğıliya memeleketimen kelisip, jendet Şıñ Şısäydıñ qara ükimetine birlikte qarsı twratın bolıp jatqanın aytqanda− Bürkitbay sener-senbesin bilmey:

− akau, keşe ğana Moñğwliyañız qaptıq (Moñğwliya, qıtay şekarasındağı tau atı) örlep barğan qazaqtı qanğa malmappa edi-degen edi mwqametjan kariya:

− ol bır kez. Şıñ şısaydıñ ‹‹altı wran›› arqılı svoet ükimeti men işkeridegi kömnis qıtaylarmen baylanıs kezi. Al azır şıñ şısay ükimeti joğarıdağı uağdanıñ bärinen uaz keşip halıqtıñ qas jauına aylandı-degendi tüsindire kelip äzirgi attıñ jalı, tüyeniñ qomında jaudı köbeytip bar -bärimen qırqısudan köri, Moñğwliya ükimetimen dostasıp qwral, oq alıp, azamattardı qarulandırıp, uaqıt pısıp jetkende Şıñ Şısäy ükimetine lap qoyuğa äzirlenudi eskergende ـــ mına sözge boyındağı qanı bwrıq-sarıq qaynap, jauınan kek alar oraydıñ pısıp jetkenin añğarğan bökeñ ornınan qozğalaqtap şattanıp ketti:

- Aq söyle aqsaqal, aytqandarıñız ras bolsın, eger qwral men oq äzir bolsa, aq tayaqpen esesin jibermegen azamattar. Mına ükimetti jay oğınday jayratarı qaq-dedi tebirene. Mwqametjan kariyanıñ joğarıdağı sözi Bürkitbaydiñ twn wyqısın şıraday aştı. Ol äueli 1940-jılı 1-aydıñ 1-küngi esimqan bastağan azamattardıñ üliñgir özeni boyındağı şanıñ (audan äkimi) bası alınğannan soñ halıqpen ükimet arasındağı qan tögis soğıstarda ozı köktoğay güñän jwyın (saqşı mekemesi) aluğa barğannan tartıp jauımen bel şeşpey kirisip kelgenin, ras-sol jolı saqşı mekemesine şabuılğa barğanda altı jüzdey azamattıñ ne barı jeti qwralmen attanğanın, jauına kektengen azamattar oq astınan eñbektep barıp qarsıdağı jau öliginiñ qolındağı qwraldı alıp kelip jaudıñ özine oq jaudırtu «azamattıq pen erliktiñ sınalar kezi» dep art-artınan qwral oljalap äkelip jauına sileyte soqı bergen batırlıqtarın esine alğan bökeñ endi mına aqsaqal aytqanday moñğwliadan qwral alatın jağday ras bolsa kökiregi şerli, janı jaralı azamattar jauına jolbarısşa atılıp, jeñistiñ tuın erteñ-aq jelbireterin esine alıp, erkinik, bostandıq, teñdik dep qwmda jatqan azamattarğa tezden barıp qosılıp küşterin molaytıp, jaularına sileyte soqqı berip, añsağan armanğa tezden qol jetkizuge mazası ketti.

Tañnıñ atısımen ertemen twrğan Bürkitbay kariadan estigen jürek jardı quanışın oz töñiregindegi azamattarğa jetkizip olardan oz oyında jasırmay, erkindik, bostandıq añsağan azamattar men keñese otırıp sol qwmdağı partizan qosınına tıñ küş bolıp tezden qosılıuların aytqan edi. Jinalğandar mınau qırsığı arılmağan kedeyşilikten miner at, işer asqa jarımay otırğanın bayqatıp kibirtiktey bergenin tüsingen bükeñ nar täuekelge kelip:

-ay azamattar, kedeylikten bireu qwtqarmaydı, teñdikke bireu qol jetkizip bermeydi. Bärinde ozımızdıñ bereke – birligimizben, mığım qayrat, qaytpas jigerimizben qolğa keltire alamız. Qwmdağı partizandarğa qosıluğa atımız joq bolsa tınış jatqan moyını wzaqtağı eldiñ atın äkelip minsek ne künä boladı. Barı de osı halıqtıñ müddesi wşın, el azat bolsa, zaman tınıştalsa at tabıladı ğoy ـــ degende azamattardıñ bırı:

− ondağı elge barıp jaudı joyuğa attarıñdı bere twrıñdar degenge bere qoya ma? ـــ dep teris aylanğan edi. Bwl sözge bır mezet oylanulı qalğan Bürkitbay äueli tıñ-tıñdap, Altaydağı nağaşısı qajına bige barıp aqıl alıp odan el şetine barıp körudi jon körgen edi. Bwnısın azamattarda jüptey ketti. Osılayşa bır bekimge kelgen azamattar osı jolğı saparlarınan aman oralsa qwmğa köşetindikterin artta qalıp bar jatqan tuıstarına wğındırıp on wş azamat atqa qonıp ertis özenin tartıp beredi. ?

Bizdiñ maqalamızğa köldeneñ bolatın bır jayıttı osı arada ayta ketu jon körinedi. Ol bolsa Bürkitbaymen ilesip aman qaytqan zeynel, tapen degen aqsaqaldardıñ 1986-jıldarı özime aytuında ‹‹el pişen jıyıp jatqan kez. Jetinşi aydıñ soñğı mezgili, bızdı wstağandar kwpanağa jasırınıp jatqan eken›› dep oz auzımen aytsa, Bürkitbay öleñindegi ‹‹astımdağı tağalı at, mwzben şaptım jağalap›› degen joldarı bır az qayşı keletinin eskere ketpekpin.

Bürkitbay bwl saparğa attanar aldında twn boyı süygen jarı raqimağa özderiniñ bwl retki saparı jayın twsındırıp, bağilanı qwşağına alıp, onıñ sabi isinen qwşırlanıp, äkelik meyirin tögip ertesi täñerteñ ertemen twrıp sol mwnartıp bwlt basqan orta jaylaudıñ tau silemderine, ondağı ozınıñ kindik qanı tamğan ‹‹qaqaylıq›› (köktoğaydıñ orta jaylauı ‹‹şoşqalı›› mağınasındağı jer atı) jaylauınıñ orman men bürkelgen tabiğatına wzaq köz tastay twrıp ozınıñ 1906-jılı sol öñirde tuıp-osıp, äzirge deyin tirşilik küybiñinde zır jügirgen omır keşirmelerin esine alıp auır bır kürsindi de ertis özendi qwdiya jürip ketti.

Bürkitbay, qabdolla, qabdwl, şamşit, arıstan, şwdabay, isiläm, abılqasım, nwrqamet, jwnıs, zeynel, täpen, zakariya, qwsan, mwqamadi bastağan on neşe azamat at twyağımen jer beldeuin üzerdey dürkiretip jol aldı.

Jol boyı at basın birde tartıp, birde qoya berip kele jatqan azamattar ötken ـــ ketkenderdi, erteñgi bolaşaqtı aytıp duıldasa jwrıp mınau küzeuli jerge tayap şbetige (ertis özeni boyındağı jer atı) ilingeninde añğarmay qaldı. şirikşiy (ertis özeni boyındağı jer atı) boyındağı el bwl künde pişenin jığıp küpänälärdiñ degduine qaraylap qalğandıqtan maldıñ taptap ketpeui wşın qoruşı şığarıp qoyğan eken.

Twn qarañğısın türe joğarıdan at oynatıp bır top beysäuät adamnıñ bettegenin bayqağan küzetşiler nede bolsa tünde jürgen top azamattarda bır kadik barın oylap el ağalarına qabarlauğa adam jöneltedi.

Twn qatıp jürgen azamattardıñ «qalayda mal quuğa kelgen boluı mümkin» dep oylağan el ağaları da bwlardı tobımen wstap aludı bwyıradı.

Bürkitbay bastağan top azamat özderi oylamağan jerden ar küpänäniñ astında jasırınıp jatıp twtqiıl özderin qorşap alğan azamattardıñ qolına twsıp maydanda baylanıp-mataladı. Bürkitbaydiñ öz bası astındağı atınıñ mıqtılığımen de, qolındağı qara mıltıqtıñ qaqarımen de oq şığarıp ses körsetip qwtılam dese qwtılıp keter edi. Mınau ozımen birge kelgen azamattardıñ barı qoldı bolğanın körgende jalğız oz bası qwtılıp elge baruın namıs kördi. Mıltıqtan oqta şığarmadı. Küşte körsetpedi. ‹‹aw. Ağayındar, sözge keleyikşi›› dep dauıstap sabırğa şaqırğanına eşkimde qarar emes. Özderin baylağan qalpı auılğa aydadı. Bürkitbay oz tobındağı täpen, zeynel, zakariya, qwsan, mwqamadi bastağan azamattardıñ qwtılıp ketkenin soñında bayqap olardıñ qalayda elge qabar jetkizse araşağa adam jibererin añğarıp iştey quandı.

Bürkitbay ozınıñ bwlayşa qolğa tüskenine eş ökinbedi. Öytkeni erteñ-aq bwrq etkeli twrğan soğısınıñ jeñisi wşın at-kölik jinauğa kelgenin, arğaray Sarsümbedegi nağaşısı Qajınabige barıp aqıl aluğa kele jatqanın wğındırsa bwlarda sabasına tüser dep oylağan edi. Amal ne, bwl oyın estigen el işindegi ayırım äperbaqan ala qwyındar otqa may qwyğanday ‹‹bwlar bülikşiler›› eken deumen Gomindañ ükimetine habarlaytın bolıp şıqpası barma.

Mına qılıqqa Bürkitbay şıdap twra almadı. Az sandı adamnıñ qwlqını, qolındağı biligi wşın qara halıqtı şatastırğanına aşuı kelip oraq tılın şığarıp, olardıñ şımbayına tie öleñin boratadı.

Halıq degen qan ğoy. Aqsaqaldarmen aq edil analar bastarın qosıp, el dep eñirep jürgen beyuäz azamattardı qoya berudi jon körip qwsan, täpenderdi el basşılarınan jasırıp bosatıp jibergeni men Bürkitbaydiñ beti qaytpay, tılın tartpay özderin jerden alıp, jerden salğanına öşikken ayırım adamdar añdudı küşeytip, kiseninde mıqtay twstı.

Qapıda qolğa tüsken Bürkitbay özderin Gomindañ ükimetine tapsırıp berip şen-şekpen dämetip otırğan ayırım adamdardıñ namıssızdığın äşkerilep öleñin toqtatbadı.

Osı arada oqırmanğa tağı da tüsindire ketetin jayt, Bürkitbay ‹‹oyğayşa›› anın qolğa twsıp kisendelip jatqanda da, Altayda Gomindañ qolına jötkelip kelip tüyege baylap-matap bara jatqandada tıptı türmede jatqanda da tilin tartpay zarlanğanı şındıq. Alayda qayşa kim? Degen swraqqa kelemiz. Oz basım köben asqar wlınıñ däleldeui men «raqimanı eneleriniñ atı ketip qaladı dep abısındarı qayşa atağan degenin Bürkitbaydiñ tike tuıstarınan swrasam öz wrıq – jwrağattarında qayşa degen adamnıñ joğın aytadı. Al Bürkitbaydiñ qasındağı birge atılğan qandı şapan dosı abılqasımnıñ artta qalğan äyeli Biğayşa edi. Osı Äbilqasım şınında aldağı küzde üylenip, artında bir balası qalğan. Bwl adam qazır tiri, özi aytqanda: «Äbilqasım Bürkitbaymen birge än salıp, özimdi ödeñ şumağına qosqanın bilem» deydi,b al Bürkitbay öleñindegi ‹‹Abaqay men qalpaqqa sälem ayt›› dep zarlanatın Bürkitbay ölgen soñ äyeli raqimanı ämängerlik zañımen alğan qalpaq aqsaqal mine 2006-jılı 83 jasqa kelip otırğanda barıp bwl jaydı wğısa barğanımda ‹‹Bürkitbay men Boğdabay bwrında osı oyğayşa äuenimen aytısqa twsıp, ändetip jatatın›› degen däleline qaray ‹‹oyğayşa äuenin halıqtıq äueni desekte aqın bwl jolı aşınudan «oyğayşa›› änimen tek öz tağdırın ğana emes, bükil eldiñ keşirmesin, däuir tınısın osı änniñ boyına siñirip ändetkenin tömendegi mazmwndarınan bayqauğa boladı:

Üyden şığıp qonğanım miday tatır,

Bekiäniñ aq swtı balday tatır.

Öltiruge aparmaq Sarsümbege,

Eki qolım baylauda kele jatır,- dep özin tüye üstine baylap Altayğa Gomindañ türmesine äkele jatqanın bayandasa,

Tirlik endi bizderge kün bolmaydı,

Qalayın söylep-söylep osındayda.

«bwyrıqsız şıbın şaqpaydı›› degen soz bar,

Biligi ne bolsa da bır qwdayda.-dep türmege eriksiz qamalğan soñ Gomindañ ükimetiniñ endi ozın ölimge ğana ökim eterin sezip, alı de elinen tağdırına araşaşı bolar ma, degen ümitpen.

Äkeñniñ auzı… ??? bi,

Äkemdi boqtadı deseñ bwtıña sıy.

Bel beyisi, mäñkey, qalel ketti qayda,

Itsiñ boq jeytwğın auzıñdı tıy,- dep Gomindañ ükimetiniñ qara nietin, olardıñ mäñkey sındı el ağalarında qwrtqandığın köre twrıp endi altı baqan alauız bolıp jäne azamattardıñ tübine jetip jatqanımızdı eskere zarlağanı men sözine qwlaq salar eşkim bolmağan soñ:

Bır ölim noqtalı bas boldı bizge,

Aytatın kezim keldi endi sizge.

Gökendep dızıp berdiñ öñkey jastı,

Janı aşımay ülken-kişi bärimizge-dep sol kezdegi az mansap, tirlik wşın talay beyuäzdiñ qanına ortaq bolğan qwlqwn qwmar täynilerdi äşkeriley zarlanadı.

Bükeñniñ şınşıl, tökpe aqın ekendigi öleñderinen-aq menmündäläp twr. Baylauda jatıp, jol jönekeyde, türmede de öleñin borata berdi. Osı bır ‹‹oy qayşa›› anımen bır Bürkitbaydiñ emes türmeles, dağdırlas dostarı abılqasım, şamşittıñ de keşirmeleri bayandalıp otıradı. Öytkeni olarda el auzına ılınıp jürgen aqın bolıp arı barı de bır niet, bır tilektegi adamdar edi.

El işinde Bürkitbay men serikteriniñ särsünbege äketilip bara jatqanda tüye üstinde aytqan zarlı öleñderin sol kezde ojır attı mwğalım jazıp alıp bır nwsqasın el işinde taratqan eken. Sol kezde wş jwz külitke tayau edi desedi. Bürkitbay Altayda Gomindañ türmesine otırğan soñ qazanbay degen adammen kemereles bolıp onda da ottı tılın tartpastan Gomindañ ükimetiniñ jirenişti keyip-kespirin äşkerilep, qağaz, qarındaşı bolmağanda da qazanbay men ozınñ aq tonınıñ öñirine ağaştıñ küyesi men öleñge toltırğan eken.

Keñ dalanıñ erkesi bolıp erkin ösken halıqtı Gomindañ ükimeti oz aytqanına köndirip, aydağanına jürgizu wşın Bürkitbay bastağan jalını mazdağan azamattardan bır neşeuin qwrbandıqqa şalıp eldiñ jüregin şaylıqtırıp basqarmaq bolıp, Bürkitbaydi ‹‹bülik tudıruşı bandı›› degen atpen ölim jazasına ökim etip 1944-jılı 2-ayda Altayda (Sarsümbe) qalasında ‹‹kim ükimettiñ aytqanına könbese körer küni osı›› dep el aldında atadı.

«Bürkitbaydi on bir adammen birge maydanğa şığarıp atqanda men Altayda mwğalımdıq kursin oqıp jatqan oquşı edim. Toptı eldiñ işinde közim kördi. Atılğan adamdar bır jerde üyme-jüyme qaldı. Köktoğaydıñ adamı bolğandıqtan Bürkitbaydi köreyin dep barğam. Beti şığısqa qaray jatır eken›› deydi 1989-jılı 76 jastağı şäkurti öñirinde matabi qart.

Osılayşa jau Bürkitbaydi atıp joğalttı. Desede Bürkitbaydiñ ömirşeñdik qwnğa ie, erlikke tolı ottı öleñi tek Bürkitbaydiñ qana emes sol dauırdıñ ondağı jauına degen kekti jürek halqınıñ kuäsi bolıp eliniñ, wrpaqtardıñ kökiregine tereñ wyalap, mine bükeñniñ, eldiñ, erteñge degen ümitke tolı armanı bolğan azattıq tañına jetip, otan köginde radyudan zeñgir aspanğa tarap, kögildır ekrändä düniedegi elmen tanısıp aqın rwhın mäñgi biiktetip otır. Sondıqtan Bürkitbay esimi osı anımen el jüreginen mäñgi öşpeydi.

Dauılpaz aqın, erjürek batır Bürkitbay omırı men öleñderi ortalıq wltar baspasınan ‹‹äygili adamdar›› qatarında köben asqar wlınıñ äzirleuimen jarıq körse, onıñ şäyittik därejesimen jatqan süyegi qwzayır marhwmnıñ adamgerşilikti parasatı arqasında köşirilip kömbez bolıp twrıp atı eline tanıldı. Mine aqın halqı osılay marapattap, äspetpep töbesine köterude.

Endigi jerde aqınnıñ öleñderine toqtalamız. Joğarıda aytqanımızday Bürkitbay öleñderi oz kezinde qol jazbamen bır kitapşa mölşerimen üş jüz şumaqtay desedi. Öz basım neşe jıldar boyı el işinen birmwnşa öleñderin jinadım. Sonıñ işinde keybiri Bürkitbay aytqan än joldarınıñ slobına tüsse keybiri halıqtıñ qara öleñ jölimen, tağı bir bölimi uariyant negizinde qolıma twsıp otır. Desede osınıñ bärin de oqırmannıñ ozınıñ saralap paydalanuı üşin oqırmanğa wsınudı jön kördim.

1. Attandım men üyimnen on wş adam,

Tiledik quat ber dep parşa ğalam.

Boyına keñ ertistiñ kelip twsıp,

Qamalıp bır aralğa ketti şamam.

2. Batır bolıp jaudı quıp jata almadım,

Armanım mıltığımdı ata almadım.

Qalıñ jau qwrşap alıp twrğanında,

Jan qorğap jaudı bwzıp qaşa almadım.

3. Ertistiñ qolğa tüstım jağasında,

Täsbike, qwltaybolat arasında.

Jerine pälekerler kezigippin,

Adamğa ala jazsa barma şşara.

4. Batasın jauğa attansam bergen şeşem,

Qasınan ayrılmastay körgen şeşem.

Qolına Gomindañniñ qor bop twsıp,

Balañnıñ ayağına twstı-au kisen.

5. Alaştan qayşa jarım tañdap alğan,

Sennende ayırdı ğoy mına jalğan.

Ata jau Gomindañmen soğısam dep,

İşimde kete berdi tolğan arman.

6. Artımda jalğız qızım bağilaşım,

Toqtamas seni oylasam közden jasım.

Baylauda qol – ayağım, qwrsu ışıp,

Üyinde bekiäniñ sayrap jattım.

7. Wşadı qıran bürkit äspänmenen,

Şayqastım men altı jıl dwşpanmenen.

Aldırman gomandañğa deuşä-aq edim,

Ajaldan qwtılmadım qaşqanmenen.

8. Artımda men ölsemde alım qaldım,

Aydın köl, asqar, asu belim qaldı.

Ölgenim arman emes elim wşın,

Kegimdi alıp berer erim qaldı.

9. Bäytik, qaptıq aralap täuimenen,

Jağalastım elimniñ jäuimenen.

Batır añğal boladı degen osı,

Qolğa tüstim qapıda aldaumenen.

10. Ayıra almay aldanıp dos pen qastı,

Obaldı etip qor qıldım on wş jastı.

Qoş aytamın tuğan el aytarım sol,

Qayşa men tapsırdım bağilaştı.

11. Jan joldasım ömirlik degen batır,

Wran salıp soğısta eldi şaqır.

Äsker bası jan joldas Bürkitbaydiñ,

Esil eriñ wstauğa twsıp jatır.

12. Raqima, sabila amal barma?

Ajal jetse ayırılıp qalasıñda.

Ayaq-qolım baylauda kele jatır,

Kirgizemdep särsünbe qalasına.

13. Sälem de uskey men qaybarğa (avtordıñ tuıstarınıñ attarı),

Ekeuiñdi tapsırdım bır qwdayğa.

Ülken ağa kişi ını duğa da bol,

Köretin el-jwrtımdı zaman bar ma.



14. Qalpaq penen abaqay, ayaközim, (bwlar avtordıñ tuıstarı)

Arız qılıp jeterme aytqan sozım.

Qan qarızdı tübinde qaytarıñdar!

Boldı meniñ öletin endi kezim.

15. Qalam menen qolıma hat alğanım,

Batır bolıp Bürkitbay atanğanım.

Satsız küni üyimnen şığıp ketip,

Qolğa twsıp qapıda matalğanım.

16. Üyden şığıp qonğanım miday tatır,

Bekiyäniñ aqsuı balday tatır.

Öltiruge aparmaq Sarsümbege,

Eki qolım baylauda kele jatır.

17. Kün jauadı zeymenge dalasına,

Sälem ayttım qaraqas balasına.

Altayda sayran qwrıp jwruşı edik,

Esepsiz moldır bwlaq jağasında.

18. Alıspenen juıqtıñ damın tatqan,

Mal mülikke aqımaq dilin satqan.

Mwsılmanğa qas qılğan aqımaqsıñ,

Kapiriñe tort köz it dının satqan.

19. Tap äkeñniñ auzın, ??? bi,

Boqtıqqa şıdamasañ bwtıña si.

Qas qılğan öñkey jasqa aqımaqsıñ,

Demese boq jeytwğın auzıñdı tıy.

20. Tirlik endi bizderge kün bolmaydı,

Qalayın söyley-söyley osındayda.

Bwyrıqsız şıbın şaqpas degen soz bar,

Bereyin ne bolsa da bır qwdayğa.

21. Twrdıqan bır jigitsiñ alasatqan,

Alıstıñ-juıqpenen damın tatqan.

Qas qılğan mwsılmanğa aqımaqsıñ,

It ekensiñ ala moyın qwday atqan.

22. Abaqay, Qalpaqpenen, Ayaközim, (Aqınnıñ tuıstarı)

Jeterme arız qılıp aytqan sozım.

Kegimdi men ölgen soñ bır qaytarsın,

Öletin endi meniñ boldı kezim.

23. Bir ölim noqtalı bas boldı bizge,

Aytatın kezim keldi endi sizge.

Kögendep dızıp berdiñ öñkey jastı,

Mwsılman jan aşımay bärimizge.

24. Beri astım zäymikeden suğa qarap,

Lägirge jol keledi qabırğalap.

Aldımnan qalıñ äsker şığa keldi,

Aytadı zyuazı (wrı mağınasında) dep tamaşalap.

25. Sarı qımız sapırdım tegenege,

Körim edi äyelim bır körmege.

Kelmes jerge men özim ketip baram,

Raqima tapsırdım bir öziñe.

26. Men ölsemde artımda elim qaldı,

Asqar asu aydın köl belim qaldı.

Arman emes ölgenim elim wşın,

Alıp berer kegimdi elim qaldı.

27. Batır bolıp atandım men Bürkitbay,

Oylıdımba bolam dep dal osınday.

Kelmes jerge men özim ketip baram,

Qara twman aşılıp kün şıqpastay.

28. Zäymekeniñ dalası miday tatır,

Erlikpenen Bürkitbay qolda jatır.

Qazı-qarta jemeytin qayran basım,

Bekiäniñ aqsuı balday tatır.

29. Oz elimde Bürkitbay boldım batır,

Aytar sözim işimde tolıp jatır.

Elim wşın ölsem de armanım joq,

Qiınşılıq bır basım körip jatır.

30. Jauğa attansam batasın bergen şeşem,

Ayırılmasqa qasımnan ergen şeşem.

Gomindañniñ qolına qor bop twsıp,

Ayağına balañnıñ twstau kisen.

31. Atım şıqqan Bürkitbay batır edim,

Şırıt wyqınıñ işinde jatır edim.

Kelip qalıp joldastar dübirletip,

Solar menen ilesip tentiredim.

32. Qalam menen qolıma hat alğanım,

Batır bolıp Bürkitbay atanğanım.

Satsız küni üyimnen şığıp kettim,

Qolğa twsıp qapıda matalğanım.

33. Basıp kelip ertistiñ kökşe mwzın,

Aqtaymın dep elimniñ dam men twzın.

Balapannan baulığan bağilaşım,

Ne boldı eken artımda jalğız qızım.

34. Qıran bürkit wşadı aspanmenen,

Men şayqastım altı jıl dwşpanmenen.

Jauız jauğa aldırmaspız dauşı-aq edik,

Qwtılmadıq ajaldan qaşqanmenen.

35. Joldas boldım altı jıl Ospanmenen,

Qoş aytalmay ayırıldım dostarmenen.

Ajal qwrıq aldımda jaqın qaldı,

Ayaqtayın sözimdi ösimenen.

36. Qa: Astımdağı tağalı at,

Mwzben şaptım jağalap.

Qalıñ şige kelgende,

Wstap aldı qamalap.

37. Dörbeljinniñ (Altaydıñ jer atı) basında,

Dulatınıñ (Altaydağı jer atı) qasında.

Qolğa twsıp qor boldım,

Otız jeti jasımda.



38. Qol ayağım baylauda,

Qızıl tılım sayrauda.

Qayşa seni alıp em,

Bıltır küzde jaylauda.

39. Üyden şığıp jol bolıp,

Qolğa twsıp qor bolıp.

Wstağan soñ twrdıqan,

Qwdaydan da zor bolıp.

40. Tobılğınıñ bürindey,

Twtığustıñ jönindey.

Otıp jalğan baradı,

Bir köngidey bilinbey.

41. Mingen atım sar dönen,

Jol ketedi örmenen.

Bağilamdı oylasam,

Şıbın janım ölmegen.

42. Tüye qwmda jatuşı-em,

Jau körgende atuşı-em.

Joldas mıqtı bolğanda,

Aman-esen qaytuşı-em.

42. Qaru-jaraq asındım,

Temir sauat qapsırdım.

Bağilaşpen qayşanı,

Elim sağan tapsırdım.

43. Esik aldı ebelek,

Jañbır jauar sebelep.

Osı joldan qwtqarsañ,

Zäñgi (mansap atı) sağan ne kerek.

44. Mingen atım ala bas,

Jauğa şıpsa jaramas.

Keyingi elge sälem de,

Jaylauşı edik aralas.

45. Mingen atım swr börte,

Auıl alıs jol töte.

Sağınıp seni kelgende,

Mol jetuşi edi bır körpe.

46. Mingen atım kök dönen,

Bolmas iske köldeleñ.

Tiyirmenniñ tasınday,

Al qızıl til döñgelen.

47. Qara at mindim qatırıp,

Qabırğa jonın batırıp.

Men balamdı oyladım,

Köz ilmey tañdı atırıp.



48. Közimdı oyıp alğanda,

Janım qattı qısılğan.

Jauğa wstap berdiñ-au,

Ätteñ şirkin mwsılman.

49. Anam ayttı barman dep,

Joldastar twr qalma dep.

Tömennen mal äkelip,

Balalardı alda dep.

50. Aydağanım tüye edi-ay,

Tüye moyının iedi-ay.

Qayşa bergen oramal,

Betime jılı tiedi-ay.

51. Noğaytınıñ (Altaydağı jer atı) basında,

Jırğalañnıñ (Altaydağı jer atı) qasında.

Qolğa tüsip qor boldım,

Otız jeti jasımda.

52. Jalğız ağam bar edi,

Közi soqır şal edi.

Jalğız ınım bar edi,

Jastau ğana bala edi.

53. Jalğız ağam bar edi,

Közi soqır şal edi.

İzdep keler ağanıñ,

Kemşiligi bar edi.

54. Esik aldı ıldidı-ay,

Bau taqtırdım qırğiğa-ay.

Özıñ pana bolmasañ,

Saqta qwday bır jılğa-ay.

55. Tor jorğa atqa mınıpsıñ,

Tülki twmaq kiipsiñ.

Öleñ ayt deytin keliniñ,

Aytıp berem kün wşın.

56. Sar şay ıştım sarayğa,

Salğan anım jarayma.

Osı salğan änime,

Qanşa halıq qarayma.

56. Mingen atım kök edi-ay,

Közimnıñ jasın tögem-ay.

Barsañ elge köp sälem,

Aytar sözim köp edi-ay.

57. Ertis, Swptı (avtordıñ tuıp-ösken mekeni) jerim-ay,

Amanba eken elim-ay.

Tuğan eldi qwtqarıp,

Tarqar meken şerim-ay.

58. Migen atım ala bas,

Altay, sauır aralas.

Otıp däuren baradı-au,

Ne körmeydi ğazez bas.

59. Meniñ atım Bürkitbay,

Sabadağı irkitti-ay.

Jayın jatqan elimdi,

Gomindañ kelip ürkitti-ay.

60. Sarı at mindim tağalap,

Özen boyın jağalap.

Şirikşige kelgende,

Wstap aldı qamalap.

Bwl öleñderdi 1987-jıldan bastap ar jerde otızday adamnıñ auzınan jinalğan. Sonıñ işinde auızğa ala keterlik: Zeynel: (Bürkitbaymen birge Şirikşige barıp qaşıp qwtılğan adam) Biğayşa-(äsili Bürkitbaydiñ qasında birge atılğan Äbilqasımnıñ jelektisi). Qabatay-(Äbilqsımnıñ inisi. Joğarıdağı Biğayşanıñ jwbayı). Nwrşat Maqabat qızı (Bürkitbaydiñ şöbere wrpağı) Qalpaq-(Bürkitbayğa atalas tuıs).

kerey.kz