Mafiya. Mafiya. Mafiya.

Osınau sözde estigen adamdı eleñ etkizetin erekşe qwdiret bar. Estigen adam jay ğana eleñ ete qalmaydı — ol qaraptan-qarap otırıp, nege ekeni belgisiz, qorqınışqa boy aldıradı — jasırın emes. Öytkeni «mafiya» degenniñ ne ekenin bilmese de, onıñ äyteuir jaqsı närse emes ekenin eñkeygen qariyadan, eñbektegen balağa deyin jaqsı biledi. Alpauıt Amerikanıñ Dondarı men bandı jaylağan Reseydiñ — Täuelsiz memleketter dostastığınıñ (TMD — täuelsiz mafiyalar dostastığı) «Vor v zakone» degenderi kimder?
Amerika mafiyası soñğı qırıq jıldan beri resmi qwjattarda «Koza Nostra» degen atpen räsimdelip keledi. Qıtay mafiyası «Triada», Japon mafiyası «YAkudza» degen atpen arnayı qızmet (specslujba) orındarınıñ qwjattarına tirkelgen. Ataqtı amerikandıq mafiozi Don Korleoneniñ otanı – Siciliyadağı «Siciliya mafiyası» öz aldına mülde bölek äñgime. Belgili qırğızstandıq sayasattanuşı, «Strategiya Şığıs-Batıs» saraptama ortalığınıñ jetekşisi Dmitriy Orlov degen mırzanıñ mafiya turasındağı pikiri tipti qızıq. Onıñ aytuına qarağanda, kez-kelgen memleket – ülken bir mafiya körinedi. Al osı memlekettik mafiyanıñ mindeti — öz bağınıştıların özge  «mafiyalardan» qorğau körinedi. Aytpaqşı, onıñ aytuınşa, öz azamattarınan jinalatın salıq ta memlekettik mafiyanıñ qaltasına tüsip, tiisti qwrılımdarğa «tiisinşe» bölinedi eken. Qızıq pikir, solay emes pe? Al qarapayım köpşilik mafiya turalı äñgime aytıla qalsa, köbinese esimi elge belgili bir adamnıñ, bolmasa belgili bir sala mamanınıñ «qatıp qalğan statistikalıq mälimetterine» qwlaq türip üyrengen. Al onday qwrğaq mälimetterdiñ (suhaya statistika) «qarapayım qwlaq arqılı qarapayım miğa» jetetindey tüsinikti bola bermeytini de belgili närse. Osı orayda oyda-joqta swhbattasımızğa aynalıp, mafiya mäselesin, elimizdegi ädebiet-mädeniet, dil, din, til mäselelerin, tipti keyingi kezderi «bizde osı bar ma, joq pa?» dep basımızdı qatırıp jürgen wlttıq ideologiya mäselesin öziniñ jeke pikiri retinde qazaqtıñ qarapayım jalpaq tilimen «qwlağıma qwyıp» jibergen şığısqazaqstandıq jas zañger Arman degen jigittiñ erterekte birneşe basılımdarda jarıq körip, keyinnen belgili bir sebepterge baylanıstı ayaqtalmay qalğan ekeuara äñgimemizde keltirilgen keybir pikirleri men üşin ğana emes, Wlt.kz internet-basılımınıñ qwlağı türik oqırmandarı üşin de qızıqtı bolar dep oylaymın.

— Arman, är taqırıptı bir aynalşıqtamay, äñgimemizdiñ aşığına köşeyik: «Qazaq mafiyası» degen añız ba, älde aqiqat pa? Jalpı, «mafiya» degenimizdiñ özi ne närse osı?

— Şını kerek, Siciliya nemese Orıs mafiyası, Qıtay nemese Japon mafiyası degen türli-türli äñgimelerge üyrenip qalğan qazaqi qwlaqqa qazaq mafiyası degen söz bir türli – tosın jañalıq siyaqtı… ersileu bolıp estiledi. Birden aşıp aytayın – bizdiñ elimizde öte joğarı deñgeyde damıp, tamırın jayıp, ornığıp qalğan wyımdasqan qılmıstıq toptar bar. Bwlardıñ bastı erekşelikteri — örmekşiniñ torınday örnektelip ketken şım-şıtırıq jüyesinde. Jıldar boyına qalıptasıp, jımı bilinbey ketken mwnday jüyeni tarqatu Qazaqstan tügili, azuın ayğa bilegen alpauıt elderdiñ özderinde de mümkin bolmay otır. Qazirgi qarapayım orıs sözdiginde MAFIYA degenimiz – wyımdasqan qılmıstıq top (OPG – organizovannaya prestupnaya gruppirovka) dep körsetilgen. Al endi qazaq mafiyası bar ma, joq pa degenge keletin bolsaq, ärine bar dep ayta beruimizge äbden boladı. Tek bizdiñ bile bermeytin bir mäselemiz — özge wlt ökilderiniñ mafiozileri siyaqtı emes, qazaq mafiozileri özderin-özderi köp jarnamalay bermeydi, tipti olardıñ bar-joqtarı mülde bilinbeydi de. Wlan-asır toy-dumandı, bir avtokölik alsa bir samolettiñ aqşasın şığarıp, juıp-toylatudı wnatatın qazekeñniñ qanındağı närse üşin bwl ärine, bir türli — köñilge qonımsızdau närse, biraq şındıq osı. «Qazaq mafiyası degen – men!» dep keude keretiñderdi de bayqay bermeymiz. Qazaq mafiyasınıñ basqa mafiyalardan erekşeligi de osı — özderin-özderi jarnamalaudı asa wnata qoymaydı. Qazaq mafiyasınıñ köpşilikke belgisiz bolıp kele jatqandığınıñ bir sebebi, moyındauımız kerek, qazaq kino öneriniñ kenjelep qalğandığına da baylanıstı dep oylaymın.

— Tüsinbedim. Sonda qazaq mafiyası osınday dep öner ataulı jarnama jasauğa tiis pe sonda?

— Sen şınında da dwrıs tüsinbediñ, Mäke. Mäsele jarnama jasauda emes, mäsele – qazaqtıñ qanına siñip qalğan sıbaylastıq, jemqorlıq degen mäselelerdiñ şın mänisinde MAFIYA ekendigin kino salası , kino öneri arqılı halıqaralıq därejede körsete bilu kerek. Bizdiñ qazirgi qazağımızdıñ tüsiniginde sıbaylastıq, jemqorlıq degen sözder özinşe bir däreje köretin, maqtan köretin deñgeyge jetip ülgerdi, qoğamımız üşin eñ qauipti närse de osı. Qazirgi qazaq sıbaylas boludan qorıqpaydı, qazirgi qazaq mafiya müşesi boludan qorqadı. Söyte twra sol mafiya degen närseniñ sıbaylastıqtıñ sıñarı ekendigin tüsinbeydi de. Tipti tüsingisi kelmeydi de. Sondıqtan qazaqtıñ sıbaylastığınıñ, qazaqtıñ wyımdasqan qılmıstıq toptarınıñ basqa eşteñe de emes, kädimgi mafiya ekendigin ülken masştabta, men tipti  aytar edim – halıqaralıq masştabta körsete bilu kerek dep. Bwl nasihat emes, bwlay körsetu, kerek bolsa, qazaqtı tanıtu dep te aytar edim men.

- Är türli aqparattardan biletinimiz – bizdiñ elimizde wyımdasqan qılmıstıq toptar az emes. Mısalı, «Rıjiy Almaz», «Ataba», «Aday», «Ayşuaq-Jantügel», «Mahara-Çivanin», «Ağayındı Qırıqbaevtar» tärizdi «atınan at ürketin» wyımdasqan qılmıstıq toptar… Sonda osılardıñ barlığı öz aldılarına jeke-jeke mafiya bolğanı ma, qalay?

— Meniñ öz pikirim, öz saraptamam bar. Ärine, elimizdiñ bükil territoriyasın, geografiyasına säykes, köptegen qılmıstıq toptar özara äldeqaşan bölisip alğan, bwdan pälendey bir qwpiya jasaudıñ da qajeti şamalı. Al endi osılardıñ barlığı öz aldına jeke-jeke derbes mafiya ma degen mäselege keletin bolsaq, bwl öz aldına bölek äñgime. Bizde belgili bir aymaqta qwrılıp, belgili bir «tirlikpen» ğana aynalısıp jürgen «mestnıy masştbtağı» wyımdasqan qılmıstıq toptar barşılıq, biraq bwlardıñ barlığın mafiya deuge kele qoymas, öytkeni mafiya söziniñ auqımı öte ülken. Joğarıda atalıp ketken qılmıstıq toptardıñ keybireuleri ğana däl osı mafiya söziniñ talaptarına tolıqtay jauap bere aladı. Bwl mäymöñkelemey moyındaytın şındıq. Bwlardıñ jetekşilerin qazirgi örkenietti tilmen aytqanda, mafioziler dep atauğa äbden boladı.

— Dübiri dünieni dür silkindirgen marqwm Rahat Älievtiñ qılmıstıq tobı turalı ne aytuğa boladı? Seniñ söziñe qarağanda, Älievtiñ de mafiozi bolğanı ğoy, solay ma?

— Älbette. Tek bwl jerde bir mäseleniñ basın aşıp alu kerek. Mäselen, bizdegi köptegen wyımdasqan qılmıstıq toptardıñ bastı maqsattarı — özderine tiesili territoriyanı qatañ baqılauda wstap, qarjı-ekonomikalıq jağınan tolıqtay üstemdikterin jürgizu bolsa, Äliev tobınıñ maqsatı mülde basqaşa bolğan. Dälirek aytsaq, basqaşa maqsattı közdegender — Äliev pen onıñ aynalasındağı birneşe mafiozi twlğalar ğana. Bwlardıñ tüpki maqsattarı – töñkeris jasau arqılı el biligin tüpkilikti öz qoldarına alu boldı, yağni olar sayasi maqsattı közdedi. Bwl endi, bılayınşa aytatın bolsaq, qwrılımı, alğa qoyğan maqsatı jağınan alıp qarağanda äygili Italiya mafiyasınıñ qwrılımına säl-päl wqsastau bolıp keledi.

— Äñgimeñniñ osı jerin özimizdiñ jalpaq tilimizben tarqatıp aytpasañ, şamalı tüsiniksizdeu bolıp twr.

— Qalay desem eken… bizdegi Äliev basqarıp kelgen wyımdasqan qılmıstıq toptıñ äreket etu aumağı halıqaralıq deñgeyge şığıp ketken. Bwğan tañ qaluğa bolmaydı, öytkeni Älievtiñ özi mamandığı jağınan medicina salasınıñ mamanı bolğanımen, ol sono-o-ou – keñestik odaq kezinde, Mäskeude student bolıp jürgen kezdiñ özinde-aq «Pavel Korçagin» degen psevdonimmen KGB-niñ «vneştatnıy» agenti bolğan eken. Demek, ol sol kezdiñ özinen bastap çekisterdiñ amal-aylaların, äreket etu täsilderin meñgere bastağan degen söz. Keyinnen, özderiñ bilesiñder, täuelsiz elimizdiñ qwqıq qorğau organdarına, tipti wltttıq qauipsizdik qızmetterine de basşılıq jasadı. Qısqaşa aytqanda qazaqstandıqtardı, onıñ işinde alıs-jaqın qılmıstıq toptardı da öziniñ  bir-aq auız sözimen jatqızıp-twrğızatın bolğan. Älemdi auzına qaratqan äygili «NwrBank» oqiğası bolmağanda, kim bilsin, Äliev bastağan mafiozi twlğalardıñ Qazaqstan biligin öz qoldarına alıp aluları da äbden mümkin edi.

— Äliev jwmbaq jağdayda marqwm bop ketti. Äytse de kezinde  «keybir şeteldik qwrılımdar Älievti Qazaqstanğa wstap beruge onşa ıqılastı emes» degen äñgime şıqqan bolatın. Seniñşe qalay?

— Ekeuara äñgimemiz «qazaq mafiyası bar ma, joq pa?» degennen bastalıp edi, osı swraqtıñ jauabın izdeytin kez endi kelgen ispetti. Älginde ayttıq qoy — halıqaralıq deñgeyge şığıp ketken mafiya dep. Osığan bir ğana mısal — Älievtiñ wyımdasqan qılmıstıq tobı. Älievtiñ özi Europa elderindegi  köptegen ıqpaldı adamdarmen aralas-qwralas bolğanğa wqsaydı. Köpşiginiñ auızdarın jauıp tastağan: bireulerin qorqıtıp, endi bireulerine aqşa berip degendey… äytpese törtkül dünieniñ tört bwrışın alşañ basıp aralap jürgen Älievti europalıqtar bayağıda-aq Qazaqstanğa ekstradiciyalap jiberetin edi, biraq bwlay bolmadı. Demek, Älievti wstap beruge şeteldikter de, onı «äke-kökelep» alıp keluge qazaqstandıq küştik qwrılımdar da asa  ıqılastı bolğan joq degen söz. Elimizdegi joğarğı biliktiñ türli tarmaqtarında Äliev tobında bolğan adamdardıñ äli de otırmağanına eşkim kepildik bere almaydı. Ğılım men tehnika keremettey damıp ketken, äli de sağat sayın damıp jatqan bügingidey jaña tehnologiyalar zamanında Äliev siyaqtı mafiozidiñ jer planetasınıñ kez-kelgen tüpkirinen öziniñ qılmıstıq tobın «bılay isteñder» dep basqarıp otıruı äbden mümkin. Qarapayım halıq tügili, küştik qwrılımdardıñ özderi de  Äliev mafiyasında qanşa adamnıñ äreket etkenin, bolmasa äli de äreket etip jatqanın älige deyin anıqtay almay otır. Bwdan kelip şığatın bir qorıtındı — Äliev mafiyası äli de tüp-twqiyanımen joyılıp ketken joq deuge negiz bar siyaqtı. Tarihta mwnday mısaldar jetkilikti, sonıñ bireuin ğana keltire keteyin: mäselen, Siciliya mafiyasındağı Korleoni tobınıñ lideri, ataqtı mafiozi Luçiano Ledjo degen bireu bar. Mine, osı mafiozi ötken ğasırdıñ 74-şi jılınan beri türmede jatır, biraq soğan qaramastan äli künge deyin öz mafiyasına jetekşilik jasap keledi – türmede qamauda jatsa da. Mwnday «mıqtılar» bizde de bar: ataqtı «Rıjiy Almaz» (Almas emes, keybireuler jazıp jürgendey) wyımdasqan qılmıstıq tobınıñ lideri Nesipbay Näsenov sonau – 1998-şi jılı Ispaniyada jwmbaq jağdayda ölip ketti, alayda onıñ tuısqan qarındası «Ayka-Begemot» (laqap atı) Birikken Arab Ämirlikterinde twrıp jatsa da, marqwm bop ketken ağasınıñ Qazaqstandağı osınau qılmıstıq tobına küni büginge deyin basşılıq jasap keledi degen äñgime bar. Bir qızığı – osı Rıjiy Almaz turalı kezinde «ol qazaqtıñ namısın jırtqan eken, qazaqtıñ qazba baylığın şet eldik alpauıttardan tartıp alıp, qazaqtıñ «men» degen narqasqalarına taratıp bermek bolğan eken» degen äñgimeler şıqqan. Bwl äñgime tegin şıqpağan bolsa kerek dep oylaymın özim, bwl endi mülde bölek äñgime, aşığın aytqanda. Öz OPG-sin şet elderde twrıp-aq basqaru degen siyaqtı mısaldar orıs mafiyasında tipti köp. Orıs mafiyasınıñ liderleri Reseyde mülde twrmaydı dep aytsaq ta boladı, alayda olardıñ mafiyaları öz «tirlikterin» eşqaşan toqtatqan emes. Toqtatpaytın da şığar.

— Qarapayım köpşiliktiñ tüsiniginde bügingi baquat biznesmender – keşegi reketir- banditter degen wğım qalıptasqan. Bwğan ne deysiñ?

— Iä, 90-şı jıldardıñ bas kezindegi taqırbas banditterdiñ eti tirileri «jiıp-tergenderin» zañdı bizneske salıp, azğana uaqıt işinde «zakonoposluşnıy grajdanin» degenderdiñ qatarına qosılıp şığa keldi. Bwğan zañsız tabılğan qarjı, dünie-mülik degenderdi zañdastıru degen sıqıldı birneşe ret bilik tarapınan bolğan jeñildikter de (legalizaciya) birşama «septigin» tigizdi deuge äbden boladı. Qısqası, qazaq mafiyası degenimiz eşqanday da añız äñgime emes, nağız şındıqtıñ, aqiqattıñ tura özi. Wyımdasqan qılmıs bügingi küni el ekonomikasınıñ barlıq salasına emin-erkin dendey enip, zañdıq qwrılımdar retinde halıqaralıq deñgeyge şıqtı. Osıdan on, on bes jıl bwrınğı qılmıstıq toptardıñ «qorjınında» qanğa boyalğan qarjı men döreki qara küş qana bolğan bolsa, qazirgi tañda olardıñ han sarayınday «zañdı» kottedjderi elimizde ğana emes, alıs-jaqın şetelderdiñ özderinde mıñdap sanaladı. Keşegi banditter – bügingi mafioziler endi el sayasatına da aralasa bastadı. Qazirgi memlekettik qızmettegi keybir lauazımdı twlğalardıñ, mäslihattar pen parlamenttegi keybir deputtardıñ küni keşe ğana kim bolğanın qara halıq äli wmıta qoyğan joq. Eñ qorqınıştısı da osı – mafiozilerdiñ el biliginiñ tizginin zañdı türde öz qoldarına alıp aluğa tırısuları. Biraq halıq eşteñeni de wmıtpaydı ğoy.

— Arman, qazirgi jastardıñ köpşiligi nege ekeni belgisiz, atıs-şabısı mol qılmıs älemine birtaban jaqınıraq jürgendi jaqsı köredi desek, qatelespeymiz ğoy. Nege?

— Bayağıda… HH-şı ğasırdıñ basında «…öner ataulınıñ işindegi biz üşin eñ mañızdısı – kino» dep köregendikpen aytıp ketken Leninniñ danışpandığına tañ qalam! Qalay döp basıp aytqan deseñizşi! Meniñ qınjılatınım – meniñ ğana emes, közi aşıq, kökiregi oyau keybir wltjandı azamattarımızdıñ qınjılatını – qazaqtağı wlttıq ideologiyanıñ joqtığında. Wlttıq ideologiya joq jerde wlttıñ ömirşeñdigi jaylı äñgime qozğaudıñ qajeti şamalı. Öziñ de bilesiñ, qazir qazaq tilinin hal-ahualı jaylı qırğın pikitalastar jürip jatır. Bwl dau-damaydıñ qanşağa sozıların tağı eşkim bilmeydi de. Men bir närseni tüsine almaymın – atı darday halıqaralıq «Qazaq tili» degen qoğam bar, osı qoğam elimiz täuelsizdik alğan jiırma jıl işinde qanday köñil quantarlıq tirlik istedi? Osınau qoğamğa jıl sayın milliondağan qarjı bölinedi, qazaqtıñ müyizi qarağayday-qarağayday ataqtı adamdarı qoğamdı basqarıp otır. Al osınıñ nätijesi qayda? Nätijesi – nöl! Basqa-basqa, qazaqtıñ mafiyası qazaq tili qoğamına da tamırın jayıp ülgergen. Negizi, qazaq mafiyasınıñ eñ joğarğı eşelonında otırğandardıñ köpşiligi şala qazaqtar. Olar üşin qazaq tiliniñ probleması şeşilmey, neğwrlım sozıla tüskeni tiimdi, öytkeni estigen kezde «sau adamnıñ saqinası» wstaytın milliondağan aqşa memlekettiñ qorjınınan mafiyanıñ qorjınına («obşakqa») tüsip jatır emes pe?!
Endi wlttıq ideologiya, kino turalı oyımdı jalğastırayın. Köptegen qızıqtı basqosularda, tipti qoğamdıq diskussiyalarda bolıp jürmin, sonda bayqağanım – wlt retinde bizdiñ qazirgi betalısımız onşa jaqsı emes.

—  Qanday betalısımızdı aytasıñ?

— Men, Mäke, tağı da qaytalap aytayın – aytılıp otırğan oy-pikirlerdiñ barlığı meniñ jeke közqarastarımnan tuındap otırğan jeke pikirlerim, sondıqtan artıq-auıs ketip qalğan jerlerimniñ de boluı äbden mümkin. Jas bolğan soñ jürip twramız, qıdırıp, sauıq-sayrandarda bolamız degendey… sonda qazirgi jastardıñ arasında wlttıq namıs degen sezimniñ azayıp ketkenin, tipti mülde joq bop bara jatqanın bayqaymın özim.

Endi wlttıq ideologiya turalı, kino turalı oyımdı jalğastırayın.
Keyingi jıldarı kögildir ekran bitkendi Reseydiñ qılmıstıq melodramaları jaulap aldı. Köptegen kinostudiyaları şığarıp jatqan qılmıstıq serialdarı bitip bolmaydı ğoy! Mwnıñ Resey sayasatı üşin tiimdi jağı bar – bwl da ideologiyanıñ bir türi. Körip jürgen bolsañ bayqağan şığarsıñ, atıs-şabısqa, qıp-qızıl qılmısqa tolı reseylik fil'mderdiñ özderinde memleket müddesin, wlt müddesin közdeytin patriottıq ruh bar.

- Kommerciyalıq negizde şığarılatın qılmıstıq hikayalarda qanday wlttıq müddelerdiñ körinis berui mümkin, mısal keltire alasıñ ba?

— Ärine, mäselen… osıdan biraz bwrın «EVRAZIYA» telekanalınan berilgen «GLUHAR'» degen qılmıstıq teleserial birneşe jıl boyına qazaqstandıq körermenderin kädimgidey-aq jaulap aldı. Qarapayım ğana milicionerler ömirinen alınğan. Al endi solardıñ syujetterine nazar audarıp köreyikşi: eki jüz dollardıñ ar jaq, ber jağında ğana aylıq alatın tergeuşi de, qatardağı serjant ta qızmet barısında qımbat-qımbat şeteldik köliktermen jüredi. Olardıñ köpşiligi qızmet babın paydalanıp, aqşa tabudıñ ärtürli ayla-amaldarın äbden meñgerip alğan. Asa auır qılmıstar jasamasa, qaramağındağılarınıñ «wsaq-tüyek tärtip bwzu» oqiğalarına basşıları da köz jwma qaraydı. Öytkeni aqşası az, tirligi tınımsız qwqıq qorğau qızmetinde kadr twraqtamaydı. «Gluhar'» fil'mindegi bastı keyipkerler bilik ökili retinde özderiniñ jeke şaruaların da tap-twynaqtay etip tındırıp ala qoyadı. Qarap otırsañız, fil'm oqiğalarınıñ toqsan payızı kädimgi ömirden oyıp twrıp alınğan. «E-e, ömirde tura osınday ğoy» dep eriksiz kelisesiz de. Mwnday fil'mderdi körip ösken jastar da däl sonday boludı armandaydı, «miliciyağa jwmısqa kirsem, men de sonday bolar edim» degen wğım qalıptasadı olardıñ tüsiniginde (2011-şi jıldıñ köktemine deyin Reseydiñ işki ister organı «miliciya» dep atalıp keldi). Aşığın aytu kerek, kez-kelgen reseylik fil'mde wlt müddesin közdeytin wlttıq ruh bar. Sen bilesiñ be – patriottıq fil'mderge qoldau körsetu degen bağdarlama boyınşa Reseydiñ Mädeniet ministrligi köptegen jekemenşik kinostudiyalarğa arnayı aqşa bölip otıradı. Öytkeni patriottıq negizdegi reseylik qılmıstıq melodramalar milliondap tabıs tauıp otırğan joq, al biraq mwnday fil'deriniñ sanı da köp, sapası da jap-jaqsı. Köpşiligi TMD keñistigin kädimgidey-aq jaulap alğan. Al bizde şe?

- Al bizde qanday eken?

— Äuesqoy kinorejisserler bizde de az emes, olardıñ keybireuleri kädimgidey käsibi maman bola bastadı. Jağımdı da jaqsı qwbılıs. Alayda bizde nege «Gluhar'» siyaqtı ömiri bitip bolmaytın qılmıstıq serialdar şığarılmaydı? Nemene, elimizde aqşa joq pa, maman joq pa? Qwday-au, bizde bäri bar ğoy?! Adam da bar, aqşa da bar. Scenariy joq pa? Aqşa töleñizşi, atasın tanıtıp twrıp scenaridiñ neşe türlisin jazıp beretin talanttılar da jetkilikti. Tek mwnday talanttılarğa memleket, bolmasa kinostudiya aqşa tölep, kögildir ekrandı jaulap alatın kinoscenariler jazdıru kerek! Memlekettik tapsırıs arqılı. Bwl jerde bir eskeretin jayt – mwnday şığarmalar memlekettik til, wlttıq ruh müddelerine jauap bere alatınday patriottıq negizde boluğa tiis. Ol üşin tapsırıs beretin kinostudiya qojayını, bolmasa mädeniet ministrliginiñ ökili wltjandı twlğa bolu kerek. Ekeuara äñgimemizge sebep bolğan qazaq mafiyası kino öndirisine de sınalap enip alğan.

- Qılmıstıq kinohikayalardı qaptatıp şığaru mäselesine halıq qalay qaraydı? Osı jağın da oylağan jön şığar?

— Marat, seniñ bwl swrağıña men özimniñ jeke pikirim retinde bılay dep jauap bergen bolar edim. Tıñda: türiktiñ, bolmasa orıstıñ serialdarın körumen tañ atırıp, keş batıratın qazaqtar (qazaqstandıqtar emes), eger solardıñ fil'mderinen asıp tüsip jatsa, özimizdiñ de serialdarımızdı köredi, bwğan bäs tige alam. «Tamşı ekeş tamşı tamşılay berse, tastı da tesedi» degendey, kögildir ekrandağı köptegen fil'mder de aynalıp kelgende, ideologiyanıñ eñ küşti qwraldarınıñ biri. Meniñ tağı bir qattı qınjılatınım – ülken-kişini de, orıs-qazaqtı da birden jaulap alğan «Reketir» fil'miniñ tım qısqa bolğandığı. Men bwl jerde atıs-şabıstı, reket pen reyderlikti nasihattap otırğam joq, kerisinşe köpşilik keremettey «wnatıp» qalğan fil'mdi «Gluhar'» siyaqtı sağızday soza beru, sol arqılı, yağni körermendi jalıqtırmaytın — ömirden alınğan epizodtar arqılı wlttıq müddelerimizdi şama kelgenşe nasihattay beru. Mine, sonda ğana qazaqtıñ dini de, dili de, tili de jappay swranısqa ie bola bastaydı. Elimizdegi orıs tildi de, qazaq tildi de jastardıñ jüreginen oyıp twrıp orın alğan «Skaz o rozovom zayce» degen tağı bir fil'mdi kördim. Tamaşa fil'm. Tek bir «ättegenayı» — fil'mde wlttıq reñk, patriottıq ruh joq. Jaqında «Jas qazaq üni» basılımınıñ basşısı Qazıbek ISA mırzanıñ mınanday bir sözderin oqıp, tänti boldım. Ol bılay deydi: «… Memlekettik til degen söz – ol tildiñ özge tilderden artıqşılığı degen söz, üstemdigi degen söz». Keremet emes pe! Bwl degenimiz – bizdegi memlekettik tildiñ üstemdigi elimizdiñ kez-kelgen salasında, onıñ işinde kino salasında da erekşe bilinip twruğa tiis degen qarapayım ğana mağına.

- Sonda qalay, bir til ekinşi bir tilden artıq boluğa tiis pe?

— Joq, Marat, memlekettik til ğana sol memleket işindegi özge tilderden artıq boluğa tiis! Öytkeni ol memlekettik til ğoy. Qıtaydağı qıtay tili, Reseydegi orıs tili, Özbekstandağı özbek tili siyaqtı Qazaqstanda qazaq tili üstem boluğa tiis. Basqa elderdi aytpay-aq qoyayın, osı özimizdiñ Özbekstanğa barıp körşi! Özbekşe söylemeseñ, nan tauıp jey almay qalasıñ. Kez-kelgen dükenge kirip, «Dayte mne hleb» deñizşi, satuşı sağan «tüşünbedim» dep iığın şoşaytıp twra beredi.

- Iä, bwl jağına kelgende bizder wyattılaumız. Al endi qazaq mafiyasına qayta soğayıq, Arman, äytpese taqırıptan auıtqıp ketken sıñaylımız.

— Jo-joq, Marat, qatelesesiñ — aytılıp jatqan äñgimemizdiñ barlığı osı mafiyadan şığıp jatqan joq pa! Jaña ğana kino mafiyasın äñgime qıldıq qoy, osığan bir ğana mısal – jarnaması jartı älemge tarap ketken «Köşpendilerdi» alıp qarayıq: «Oskarıñdı» on orap alatın özimizdiñ talanttılarımızdı mensinbey, alaökpe bolıp älemniñ är tüpkirinen ataqtılardı jinap äkeldik. Olar keldi. Alarların aldı. Qayta ketti. Olar tağı keledi – tağı şaqırsaq. Öytkeni «kök qağazdı» qalay töleytinimizdi kördi – tañdayların qaqtı. Şın mänisinde qanşa aqşa bölingenin eşkim bilmeytin «Köşpendilerimiz» köşke ilese almay qaldı. Meniñ bwl turasındağı oyım mınanday: osınau fil'mge tüsetinderdiñ köpşiligin şeteldikterden emes, özimizdiñ qazaqtardan – erteli-keş temir-tersektermen aynalısıp, bwlşıq etterin bwltıñdatudı käsibine aynaldırğan kädimgi qazaq jastarınan tañdau kerek edi. Şeteldikterge tanılğımız kele me – batırlarımızdıñ batır twlğalı bolğandığın kögildir ekrannan bılayşa körsetuge tiispiz – bastı keyipkerlerimizdi öz wltı degende meyirimdiligi, qarapayımdılığı bılay twrsın, tipti qanday da bolsın qatigezdikterden de tayınbaytın, bwlşıq etteri bwltıñdap, qız bitkenniñ köz qwrtına aynalatın qazaqtıñ Spartaktarınan, qazaqtıñ Gladiatorlarınan jasauğa tiis edik. Sonda ğana köpşilik onı köretin boladı, sonda ğana onday fil'mderden qırğın payda tabuğa boladı. Sonda ğana şeteldikter «e-e, qazaq degenniñ ata-babaları bwlşıq etteri bwltıñdağan, alpamsa deneli, jauına kelgende meyirimsiz, dosına kelgende qayırımdı, qızğa kelgende qızu qandı osınday twlğalar bolğan eken ğoy» dep bizderdi moyınday bastaydı. «Spartak», «Gladiator» siyaqtı fil'mderdi ülken-kişi degeniñiz qalay ölip-öşip twrıp köredi, bizdiñ «Köşpendilerimizdi» de tura sonday etip şığaru kerek edi. Tipti olardan asırıp ta jiberer edi özimizdiñ qara domalaq Qajımwqandarımız – eger soğan tölengen milliondardıñ eñ bolmasa üşten bir böligin özimizdiñ scenaristerimiz ben artisterimizge tölegende! Mwnda endi mädeniet salasındağı mafiozilerdiñ ıqpalı erekşe dep aytuğa äbden boladı. Özimizdiñ jazuşımız jazğan tarihi şığarmanıñ kinolıq nwsqasın qazaqqa üş qaynasa sorpası qosılmaytın qaydağı bir reseylikke jazdıru ne üşin kerek boldı, Marat, bilesiñ be?

— Ne üşin kerek boldı eken?

— Byudjetten bölingen aqşanı ayqay-şusız bölisu alu üşin kerek boldı, odan basqa tük te emes. Şeteldiktermen bölisken aqşanıñ sayda sanı, qwmda izi qalmaydı — öytkeni olar «kommerciyalıq qwpiya» degendi eşqaşan aşpauğa äbden dağdılanğan. Bizdiñ «Köşpendilerimizdi» öziñ kördiñ ğoy – bastı keyipkerlerimizdi batıstı äbden ığır qılğan bayağı Jan Klod Van Dam men Mark Dakaskos siyaqtı «şaş al dese, bas alatın» boevikter men seks-bombalar oynadı. Bärinen bwrın İliyas ağa Esenberlinnen wyat boldı. Aytpaqşı, OPG «Depkorpus» degendi estuiñ bar ma?

- Ol turalı estimeppin.

— Bwl – «Deputatskiy korpus» dep atalatın OPG, yağni «organizovannaya prestupnaya gruppirovka». Atınıñ özi-aq aytıp twrğanday, biliktiñ biik eşelonınan bastau alatın nağız şırmauıqtıñ özi bwl. Ärkim ärtürli aytqanmen, mwnıñ «bwydasın» bwltartpay wstap otırğan adamnıñ kim ekenin älige deyin eşkim bilmeydi.

— Esiñde me, Arman, osıdan biraz jıldar bizdegi bir İşki ister ministri «… elimizdegi wyımdasqan qılmıstıq toptardıñ közi tügeldey joyıldı» dep Elbasığa esep berip edi ğoy.

— Bilem-bilem, bizdiñ qwqıq salasına mülde qatısı joq sol kezdegi ministrimiz osılay dep raport berip jatqan kezde Gruziya prezidenti Saakaşvilidiñ «repressiyasına» wşırağan kavkazdıq «Zakonnikter» («Vorı v zakone») Qazaqstanğa qaptap kele bastadı» degen äñgime parlamentte de köterilgen bolatın. Biraq nege ekenin qaydam, köterilgen mäsele ayaqsız qalıp ketti. Bilesiñ be «nege?»

- Nege?

— Tağı da sol – mafiya. Bir närseni tüsinbeymin, ol – qazirgi sayasattı mafiyasız, al mafiyanı sayasatsız közge elestetu qiın. Wmıtpasam, osıdan bes-altı jıl bwrın Resey Memlekettik duması qauipsizdik komitetiniñ müşesi Aleksandr GUROV degen azamat bir sözinde «… orıs mafiyası degenimiz añız emes, aqiqat närse. Ekonomikamızğa zañdı türde enip alğan olardı älemniñ kez-kelgen eli qazir «mafiozi» dep atay bactadı» degen edi. Orıstar aşığın aytadı, al bizde şe? Bizde «mafiya» degen sözden basın ala qaşadı – tiisti qwzırlı organdağılar. Olar üşin «korrupcioner», «sıbaylas» degen sözder äldeqayda «ädemi» estiletin tärizdi.

- Arman, älgindegi «nege?» degen swrağımız jauapsız qalıp baradı.

— Özim de soğan kele jatırmın, jauapsız qalmaydı

- Arman, älgindegi «nege?» degen swrağımız jauapsız qalıp baradı.

— Özim de soğan kele jatırmın, jauapsız qalmaydı. Bwrınğı Odaq, qazirgi täuelsiz memleketter dostastığı keñistigindegi qılmıs älemi serkeleriniñ eñ joğarğı titulı – «Vor v zakone» degen resmi emes titul, mwnıñ eşbir qwpiyalılığı joq. Keñes Odağı tarap, on bes odaqtas respublika öz aldına jeke-jeke täuelsizdigin alıp ketkenmenen, qılmıs älemindegi «odaqtastar» öz täuelsizdikterin alğan joq. YAğni, bwrınğı Keñes Odağı kezindegi qılmıs älemi sol bayağı ortalıqqa – Mäskeuge bağınatın küyinde qalıp qoydı. Zaman özgerdi, zamannıñ özgerisine qaray qılmıs älemi de özgere bastadı. Sayasat degeniñiz kün sayın qwbılıp ketti. Mäselen, Gruziyadağı bilik basına Mihail Saakaşvili kelgen soñ kavkazdağı osınau eldiñ qwqıq qorğau salasında qanday özgeristerdiñ bolğanın köpşilik äli wmıta qoymağan bolsa kerek – atağı tauday kavkazdıq qılmıstıq avtoritetter bizdiñ elimizge qaray ağıla bastadı. Nege ekenin bilmeymin, alayda bizdiñ memleketimiz körşiles memleketterdiñ qaşqan-pısqan, bas sauğalağan «qılmıs äleminiñ qaşqındarı» üşin «sayasi baspana berip» otıratın birden-bir mamırajay memleket siyaqtı. Bwl neni bildiredi?

- Neni?

— Bwl bizdegi qılmıs äleminiñ älige deyin Ortalıqqa, yağni Mäskeuge bağınatının bildiredi. Keybir naqtı emes mälimetterge qarağanda, reseylik bilik ökilderi öz memleketteriniñ müddesi üşin keybir mäselelerde qılmıs äleminiñ avtoritetterin de paydalanatın körinedi. Ärine beyresmi jağdayda. Ne üşin? Wlt müddesi üşin! Orıs wltınıñ müddesi üşin! Olardıñ wltşıldığı kez-kelgen dünielerinen, kez-kelgen tirlikterinen bayqalıp twradı. Olar wltşıl bolıp şığa kelse, pay-pay, jarasıp twradı eken de, qazaqtar wltşıl bolıp şığa kelse, «otırsa – opaq, twrsa – sopaq» bola qaladı eken. Bodandıqtıñ qamıtına äbden qajalğan qazaq bayğws basqadan qorıqpasa da, wltşıl boludan qattı qorqadı. Basqanı aytpay-aq qoyayın, qazaq mafiyasınıñ özi wltşıl bolğısı kelmeydi.

— Mülde qızıq pikirler aytıp kettiñ, Arman. Qazaqqa endigi jetpegeni – mafiyağa jalınu ma edi, wlttıq müddemizdi qorğap berşi, aynalayın mafiozi köke dep. Solay ma meniñ tüsingenim?

— Mafiyanı qwrta almaymız, mwnı moyındauğa tiispiz. Biraq oğan qanday da bir därejede tejeu salu üşin, tipti azaytu üşin bükil qoğam, bükil bilik ataulı birige otırıp küres jürgizbey me? Mine, osınday mäselelerdi şeşu barısı kezinde wlt müddesin de ıñğayın tauıp kiristirip jiberu kerek.

— Mäselen?

— Mäselen, kädimgi til mäselesin alıp qarayıq: sen mağan mınanı aytşı – qazaq mafiyası qay tilde söyleydi?

— Qızıq eken, meniñ mülde oylanbağan närsem – mına seniñ aytıp otırğanıñ. Iä, onda öziñ ayta qoyşı, qazaq mafiyası qay tilde söyleydi eken, bile jüreyin. Bilmegender de bile jürsin.

— Mäke, sen bwğan külme. Meniñ oyımşa, bwl quanatın da närse emes. Äñgimemizdiñ bas jağında aytıp kettik – biliktiñ joğarğı eşelonındağı qazaq mafiyası ökilderiniñ köpşiligi şala qazaqtar nemese türi qazaq bolsa da, tili qazaq emester dep. Al endi sol türi qazaq bolsa da, tili dübara qazaq mafiyası wlt müddesin oylay ala ma – meniñ bwğan kümänim bar. Ädebieti men mädenietine, eliniñ ekonomikasına sınalap kirip alğan orıs mafiyası kez-kelgen mäselede wlt müddesin oylaydı. Kez-kelgen reseylik fil'mdi köre qalsañız, olardıñ ön-boyınan mindetti türde «russkiy les» bolmasa «russkaya zima», «russkaya banya» bolmasa «russkaya jenşina» degen wlttıq maqtanıştıñ iisi sezilip twradı. Tipti «russkaya vodka» dep keude kergende, ne aytarıñdı bilmey de qalasıñ. Ataqtı änşileri Allegrova ma, älde Rasputina ma – bireuiniñ şırıldap twrıp şırqaytın äni de bar emes pe – «russkaya vodka, çto tı natvorila» degen. Oleg Gazmanov degen änşileriniñ «Oficerı, oficerı» degen äygili änin qwlağı kereñ emes qazaqtıñ bäri biledi.

— Iä, ol ändi men de bilem, onda twrğan ne bar eken?

— Auğandıqtarğa arnalğan patriottıq än, solay emes pe?

- Iä.

— Al endi Auğan soğısına qatısqandar reseylikter emes, Keñes Odağınıñ jauıngerleri emes pe?

- Iä, onımen ne aytqıñ keledi?

— Al nege sol ände «Za SSSR» dep aytılmay, «za Rossiyu, za svobodu» dep aytıladı? Auğanstanmen Resey emes, Keñes Odağı soğıstı emes pe? Soğısqandardıñ işinde orıstarmen birge qazaq ta, özbek te, gruzin men armyan da, basqa da basqa wlt ökilderi boldı emes pe, a? Al olar bolsa mwnı eskermeydi, tek qana «Za Rossiyu» deydi. Bwl endi kişkentay ğana bir mısal, Mäke, öytkeni mäseleniñ bäri mafiya degennen şığıp jatır ğoy! Qazaq mafiyası köp jağdaylarda, äsirese wlttıq mäselelerge kelgende özge mafiyalardan kemşin tüsip jatır, al biraq basqa mäselelerde olay dep ayta almas edim.

— Qanday basqa mäseleleler?

— Mafiyalardıñ arasında da özara bäsekelestik bar. Bwl jağınan alıp qarağanda qazaq mafiyasın mülde qwralaqan dep aytuğa kele qoymas. Esiñde bar ma, joq pa – osıdan birneşe jılday uaqıt bwrın Almatıda Qıtay Triadasınıñ talqanınıñ şığa jazdağanı.

— Şet jağasın estigem.

— Estiseñ sol – qazaq jerine qwmırsqaday qaptap jatqan qıtaylıqtardıñ jaylap-jaylap territoriyalıq üstemdikke de qol jetkizuge wmtıla bastağanın bayqauğa boladı. Bwl – qıtaylıqtardıñ, naqtılay aytatın bolsaq qıtaylıq kommunisterdiñ jımısqı sayasattarınıñ bir tarmağı ğana. Negizi, qıtaylıq qızıl kommunisterdiñ kösemi Mao Czedun mafiyanıñ, dälirek aytatın bolsaq, qıtay mafiyası — Triadanıñ «şekpeninen» şıqqan degen alıp-qaşpa äñgime negizsiz bolmasa kerek. Äñgimemizdiñ osı jerinde azdap artqa şeginuge tura keledi. Sen özi tarih jağına qalay ediñ, Mäke?

- Endi qalay deuge boladı… tarihşı emespiz ğoy, äytse de qarajayaumın dep te ayta qoymaspın.

— Öziñ bilesiñ, bayağıdağı hwn imperiyasınan, dälirek aytar bolsaq, bayağıdağı türki halıqtarınıñ şapqınşılıqtarınan äbden şarşağan qıtaylıqtardıñ osı künge deyin «bir sausaqtarı büguli» bolıp kele jatqanın. Birneşe ğasırlar boyına özderine tınıştıq bermegen türki jwrtın bertin kele bıt-şıt qılıp bölşektep, Qıtay qorğanınan Altayğa deyingi aralıqtı alıp jatqan wlttar men wlıstar arasına qıp-qızıl qırğın salğanı belgili. Türki qağanattarı bir-birlep joyıla bastadı, bwğan olardıñ işki mäselelerdegi auızbirşilikteriniñ bolmauı, handar men biler arasındağı, taypalar arasındağı özara qırqısular da belgili bir därejede äser etti deuge boladı. Minekey, sol kezderdegi el talası, el men el arasındağı jer talası bügingi deyin jalğasıp kele jatır. Bayqap qarap otırsam, qıtaylıqtardıñ jımısqı sayasatı jaylap-jaylap elimizge endey enip kele jatqanğa wqsaydı. Bügingi küni elimizdegi mwnay mäselesinde qıtaylıqtardıñ üles salmaqtarı belgili bir därejede kün ötken sayın ösip kele jatır, qazir Qazaqstandağı qıtaylıqtardıñ naktı sanın da eşkim bilmeydi. Kim bilsin, qonağın törge şığarıp, özi bosağağa jantaya salatın qazekeñniñ arasında qanşama qıtay mafiyasınıñ, yağni qıtay Triadasınıñ adamdarınıñ jürgenin! «Aqırzaman bolarda, qara jer betine qara qıtay qaptaydı» degen bayağıdağı ata-babalarımızdıñ sözderi bekerge aytılmağan. Bir jağınan Resey, ekinşi jağınan Qıtay siyaqtı alıp derjavalar qısıp otırsa da, osı künge deyin qazaqtıñ qanı «laylanbağan», bwdan äri de «laylanbauğa» tiisti! Men sağan tağı bir närseni ayta keteyin: kezinde Rıjiy (Rıjiy Almaz) marqwm qazaqtıñ «men» degen marqasqa avtoritetteriniñ basın qospaq bolğan… basın qosıp, elimizdegi alpauıt zauıttar men fabrikalardı, mwnay men kömir, altın men alyuminiy kenişterin bauırına basıp alğan şet eldik alpauıttardı tizege basıp otırıp, qazaq eliniñ işinen tırqıratıp twrıp quıp şıqpaq bolğan. Senesiñ be, senbeysiñ be – osınday da osınday wlt müddesin közdegen qılmıstıq josparların jüzege asıru üşin sol bir qiın-qıstau jıldarı Rıjiy Memleket basşısınıñ özine arnayı kirip, «mağan ornıñızdı bir jılğa bere twrıñızşı, «anau-mınau» tirlikterimdi bitirip alayın. Otveçayu, tura bir jıldan soñ öziñiz qaytıp alasız» degen mağınada ötiniş te jasağan körinedi. Meniñ oyımşa, osı bir äñgimelerdiñ janı bar siyaqtı, öytkeni Rıjiy Almazdıñ jerdiñ tübindegi qaydağı bir Ispaniyada kenetten qaza boluı neşe türli jwmbaq ta jwmbaq saualdar tizbegin tuındatadı. «Spectiñ» qolınan qaza boldı» deydi, keybireulerdiñ aytularına qarağanda. Demek, Rıjiydiñ ölimi jönindegi küdik äu bastan-aq qazaq elindeni «specslujbağa» tüsti degen söz. Biraq mäseleni jılı ğana jauıp qoya saldı, tiisti orındar. Osı jağı öte-öte ökinişti. Ras, Rıjiyge baylanıstı tağı da birneşe boljamdar boldı. Onday boljamdardıñ biri mınanday: mäselen, kezinde «Rıjiydiñ  Mäskeuge bağınğısı kelmedi, ol qazaqtardıñ jeke-dara qılmıstıq imperiyasın qwrğısı keldi. Sondıqtan qılmıs äleminde «öz egemendigin» almaqşı bolğan onı reseylik «Zakonnikter» (Vorı v zakone) arnayı tapsırıspen öltirip jiberdi» degen äñgime şıqtı. Biraq meniñ oyımşa, bwl äñgime negizsiz siyaqtı. Ras, Rıjiy bastağan birqatar qazaq avtoritetteri «ortaq ögizden, oñaşa bwzauım» artıq degendi basşılıqqa ala otırıp, bir Ortalıqqa (Mäskeuge degen söz) bağınatın qılmıs älemindegi qalıptasqan jüyeni bwzbaqşı boldı kzeinde, biraq ülgere almadı-au deymin. Mine, osınday öte wtımdı varianttı özderine öte ıñğaylı paydalanğan qazaq «specslujbası» Rıjiy Almazdıñ közin qwrtıp jiberdi. Qwrtıp jiberdi de, «strelkanı» reseylik Zakonnikterge qaray bwra saldı. Kördiñiz be qanday variant ekenin?!

— Ülken sayasatqa ketip qalğan siyaqtımız ba, Arman?

- Ärine Mäke, ülken mafiya jürgen jerde ülken sayasat ta qosanjarlasa jüredi. Biz endi kedendik odaq mäselesine qaray oyısıp körsek… osı kedendik odaqtıñ qazaqtar üşin paydası bar ma, älde joq pa? Mafiya jaylı aytılsın, basqası jaylı aytılsın – biraq kez-kelgen sayasi-ekonomikalıq, äleumettik mäsele tek qana osı twrğıdan, yağni qazaqqa paydası bar ma, joq pa degen taza wlttıq twrğıdan qaraluğa tiisti. Men ekonomist emespin, sondıqtan keden mäselesin ekonomikalıq twrğıdan talqılay almaymın, alayda kedendik odaqtıñ soñı keşe ğana Euraziyalıq ekonomikalıq odaqqa alıp keldi. Al Euraziyalıq ekonomikalıq odaqtıñ «bağdarlaması» qazaqtardı (qazaqstandıqtardı emes) bayağı Keñes Odağınıñ «şekpenin» qabattap-qabattap twrıp qaytadan kiip aluğa aqırın-aqırın… «kul'turno» qaqpaylap äkele jatır – bwl mäselege şamalap bolsa da miım jetedi. Al endi osınıñ barlığı qazaqqa kerek pe? Eger kerek bolsa, onda bizdiñ keşe ğana alğan, äli «siyası keppegen» täuelsizdigimizdiñ ne qajeti bar edi? Reseymen, Qıtaymen jäne Özbekstanmen şekaralas aymaqtardağı qazaq mafiyasınıñ qauqarı qanday? Auı men bauı äli salaqtağan küni keşegi «Qorğas» keden beketiniñ dau-damayına baylanıstı qanday qorıtındılar jasauğa boladı? Mäselen, «dvijeniesi» orıs mafiyasınıñ oñ jambasına kelmey qalıptı» degen äñgimeler aytılıp jatqan küni keşegi bas kedenşi Baymağambetov qay jerde sürindi? Nemese onı qalay sürindirdi? Jalpı, kedendegi qazaq mafiyasınıñ qauqarı qanday därejede dep aytuğa boladı? Täuelsizdigimizdi alğalı beri işki ister salasında basşılıq qızmetterde bolğan bayağı Şumov, bizdegi atom önerkäsibiniñ aynalasınan şıqpaytın Şkol'nik, odan beridegi Süleymenov, «Şımkent mafiyasınıñ» bastı keyipkeri Twrısbekov degender şın mänisinde Qazaq mafiyasınıñ ökilderi me? Mine, Mäkentay, osı jerde bir «perekur» jasap alayıq ta, sosınğı äñgimemizdi osı bağıtta örbiteyik

- Sonımen, qazaq mafiyasınıñ ökilderi kimder, atap twrıp ayta alamız ba?  

— Qızıq swraq qoyıp otırsıñ, Mäke, resmi qwjattarda resmi türde atalmağandıqtan mınau mafioz dep kesip aytu qiın, bizdiki tek joramaldar ğana. Esiñde bolsa, osıdan on jılday şaması  bwrın «Şımkentskaya mafiya» degen bir kitap şıqqan bolatın. Janrı jağınan alıp qarağanda derekti maqalalar jiıntığına wqsaydı. Öz basım ol kitaptı oqığam joq, alayda köpşilik arasında qızu pikirtalas tuğızğan kitaptıñ bastı keyipkerleri qazirgi bilik basında jürgen lauazımdı twlğalar. Kezinde Oñtüstik Qazaqstan oblısınıñ äkimi, memlekettik qızmet agenttiginiñ törağası, tipti işki ister ministri qızmetterin atqarğan Zauıtbek Twrısbekovtiñ esimi sol kitapta bastı keyipkerlerdiñ, bastı mafiozdardıñ biri retinde ataladı. Keyinnen kitaptağı derekter tolıqtay joqqa şığarıldı. Esimderi erekşe atalıp, mafioziler retinde körsetilgenderdiñ köpşiligi küni büginge deyin qızmetterin esen-aman atqarıp jatır. Tağı biri Parlament deputatı bolıp jürip, ayaq astınan qaytıs bolıp ketti.

- Bizdegi korrupciya keremet jaylağan salanıñ biri – keden salası. Bwl salanıñ özi ne bastıqqa jarımaydı, ne sauattı qızmetkerge de jarımaydı.  Qaybir jıldarı keden bastığı bolğan Baymağanbetov paramen wstaldı. Onıñ ornına barğan su jaña bastıq Esenbaev degenimiz eki jeñin türip tastap, kadrlardı tazalau mäselesine qızu kirisip edi onıñ da «öneri» köpke jetpedi. Qalay oylaysıñ, Qazaq mafiyasındağı keden salasınıñ ornı mülde bölek şığar, ä?

— Bwl özi bastıq twraqtamaytın, sınaptay sırğıp twratın salalardıñ biri bolğandıqtan bwrınñı Esenbaevtıñ da, odan keyingilerdiñ de ekpini jaylı pälen-tügen dep ayta qoyu qiın. Al endi keden mafiyası degendi öte jaqsı ayttıñ, öytkeni keden turalı aytqan kezde tilimizdiñ wşına mindetti türde MAFIYA degen söz özinen-özi orala ketedi. Şaylığınan baylığı asıp-tögilip jatatın keden salasındağı mafiya degenimiz – halıqaralıq deñgeyge şığıp ketken mafiya degen söz. Al endi osı keden salasın baqılap, qadağalap otıratın qazaqstandıq wyımdasqan qılmıstıq toptar şeteldik «äriptesterimen» tığız baylanısta boladı – bwl endi bwltartpaytın şındıq. Biraq osı jerde bir swraq kökeyimizde kölbeñ ete qaladı: ol – kedendegi qazaq mafiyası şetel mafiyasımen qanday qarım-qatınasta degen swraq.

- Mäselen, qıtaylıqtarmen şekaralas keden beketteri turalı aytsaq…

— Iä, qıtaylıqtardı mısalğa keltireyik. Mäselen, Qıtay Triadasınıñ öz elinde aralaspaytın, öz eli işinde qadağalamaytın salası joq. Demek, Qazaqstanmen şekaralas territoriyalarda da Triadanıñ izi sayrap jatır degen söz. Al endi qıtay mafiyasınıñ qanşa ökili qazaq mwnayınıñ işinde jür degenge keletin bolsaq, bwğan da naqtı jauap taba almaymız. Eger elimizdegi işki-sırtqı sayasat barısında däl osı qıtaylıqtarğa baylanıstı qanday da qanday oñ özgerister bolıp jatır degen mäseleni qazbalasaq, oğan da naqtı jauaptı meniñ öz basım körip-bilip otırğan joqpın. Bwl jerde Memleket basşısı jürgizip otırğan sayasattıñ nätijeliligine ümit artu kerek. Küş qwrılımdarınan qayran joq, öz basım osılay oylaymın. İşki ister ministrligi, keden, wlttıq qauipsizdik komiteti degen salalar özara qırıq pışaq bolıp qırqısıp, biriniñ üstinen biri kompromat jinaumen älek bop jürgende qara qıtaydıñ qaptağanı – qaptağan. Eger işki jağdayımız däl osı betimen kete beretin bolsa, qazaqtıñ şekaralas aymaqtarındağı twraqtılıqtı qamtamasız etudi tiisti orındardan emes, «Qazaq mafiyasınan ötinetin» şığarmız, kim bilipti?! Mwnday mäselede tağı da «qazaq mafiyasınıñ wltşıldığı turalı» oylana bastaytın bolamız, nege deseñiz – mafiya wlt talğamaydı degen qatıp qalğan qağida tağı bar.

- Mafiya degende tağı qanday anıqtauış bar özi?

— Ädette, mafiya degende köpşiliktiñ közine qara közildirik taqqan, qara «kojanka» kigen taqırbas banditter elesteydi, bwl jasırın emes. Öytkeni täuelsizdikpen birge kelgen reket pen reyderlik köpşilikti osılay oylauğa üyretti. Resmi mälimetterge qarağanda, elimizdegi asa ıqpaldı wyımdasqan qılmıstıq toptardıñ, yağni mafiyanıñ sanı onnan asıp jığıladı eken. Olardıñ köpşiligi biliktiñ joğarğı eşelonındağı lauazımdı twlğalarmen tonnıñ işki bauınday aralasıp ketken. Bwğan bir ğana mısal — äli ıstıq-suığı basıla qoymağan äygili «Keden mafiyasınıñ» qılmıstıq oqiğaları. Qwramında kedendik baqılau komitetiniñ, sonday-aq wlttıq qauipsizdik komitetiniñ lauazımdı twlğaları bolğan osınau oqiğanı qazaq mafiyasınıñ qatardağı köp «tirlikteriniñ» biri dep aytuğa boladı. Al biz bile bermeytin «mafiya mäseleleri» qanşama! Joğarıda aytıp öttik — qolına qwrıq tüsken bas kedenşi Baymağanbetovtiñ tirligi äzirge köñilge qonımsızdau bolıp twr.

- Nege olay dep oylaysıñ?

— Mäke, öziñ logikalıq twrğıdan oylap qaraşı – qwqıq qorğau salasınıñ jwmıs isteu täsilin bes sausağınday jatqa biletin Baymağanbetov kezinde işki ister ministri qızmetin atqardı. Wlttıq qauipsizdik komitetinde istedi. Al endi osınday adamnıñ, osınday biik lauazımdı qızmetterdiñ baspaldaqtarınan «bayqap-bayqap» basıp ötken adamnıñ «tük körmegen mänjubas» bireudey para degen päleketpen qolğa tüsui mümkin be? Tipti para degendi amaldap aludıñ ayla-täsilderin bilmeytin, ımı men dımın tüsinbeytin Baymağanbetov aqımaq emes qoy!

- Nege? «Altın körse, perişte joldan tayadı»  demey me?

— Mwnıñmen kelispeymin. Danışpan Abay öziniñ qara sözderiniñ birinde özimizdiñ qazağımızdıñ qalay bolsa solay şığara salğan keybir maqaldarın qattı sınağan bolatın. Sol kisi aytqanday, men de osınau maqalıñmen kelispeymin.

— Qalay sonda?

— Ne qalay deytini bar? Altındı körgen sayın joldan taya berse, perişte şirkinniñ qay jeri periştelik bolmaq, öziñ oylaşı? Men bwl jerde Baymağanbetovti perişte edi degeli otırğan joqpın, tek oğan tağılıp otırğan ayıptardıñ aqılğa eş qonımsızdığına köñilim tolmay otır. Eger Baymağanbetov şınında da ayıptı bolatın bolsa, onda mwnday lauazımdı twlğanıñ jalğız äreket etui tipti de mümkin emes. Keden mafiyasınıñ «jibi jaylap-jaylap tarqatıla» beretin bolsa, memlekettik qwrılımdardağı mafiya müşeleriniñ birtalayınıñ bastarı keteri sözsiz. Resmi emes mälimetterge qarağanda, «Qorğas mafiyasınıñ» isine baylanıstı bastarı isti bolğan Wlttıq qauipsizdik komitetindegi korrupciyamen küres departamentiniñ bastığı, polkovnik Talğat Jaqaevtıñ, tağı bir çekist-podpolkovnik Erlan Äbdirahmanovtıñ, osı qwrılımnıñ Aqmola oblısı boyınşa departamenti bastığınıñ orınbasarı, podpolkovnik Baqıtbek Qwrmanalievtiñ, Almatı oblıstıq keden departamentiniñ bastığı, polkovnik Qwrmanbek Artıqbaevtıñ, osınau iske qatıstı eki birdey wyımdasqan qılmıstıq toptıñ jetekşileri Talğat Qayırbaev pen Baqıt Otarbaevtıñ şın mäninde de temir tordıñ arğı jağında köp otıratınına köpşilik kümändi. Elbasınıñ tikeley qadağalauına alınğan «Qorğası mafiyasınıñ» qılmıstıq isi, keybir joramaldarğa qarağanda, bayağıda-aq tolıqtay sot orındarına ötkiziluge tiis siyaqtı edi, biraq mafiyanıñ «tas qamalın» bwza almay jatqan tergeu salası twsalğan attay twralap jatır.

— Jaqsı onda, joramaldarıñnıñ jöni bar siyaqtı, Arman. Sonda qazaq mafiyasınıñ qaynağan ortası qanday salada dep atap ayta alasıñ?

— Mwnıñ endi eşqanday qwpiyası joq, Mäke, mwnı kez-kelgen közi aşıq qazaqstandıq jaqsı biledi. Bwl – keden salası, bwl – qarpol (qarjı policiyası), bwl – jolpol (jol policiyası), bwl – sot pen prokuratura salaları degendey… osılayşa jeñ wşınan jalğasıp kete beredi. Men tipti mafiya aralaspaytın elimizde bir de bir sala joq dep te aşıq aytar edim. Bizde tipti közimizge köp körine bermeytin «Bankirler bandası» degen de mafiyalıq qwrılımdar bar.

— Bankirler bandası turalı äñgime älbette, Äbiläzovti attap öte almaydı, solay ma?

— Tek qana Äbiläzov emes, odan da zorları bar. Bärimiz bilemiz, qarjılıq mahinaciyalardıñ köpşiligi bankter arqılı jasaladı, tesken tau assa da bankter arqılı asıp ketip jatadı. Demek, kez-kelgen qarjılıq mahinaciyalarda bankterdiñ de belgili bir mölşerde üles-salmağı bar degen söz. Qazaqstannıñ milliardtarın şınaşaqtay ğana Äbiläzov jalğız arqalap ketti degenge kim senedi? Mümkin emes närse ğoy! Al Äbiläzovtiñ tuğan qwdası, Almatımızdıñ eks-äkimi Hrapunov qazir Şveycariyanıñ şılqığan baylarınıñ biri. Qazaqstandağı küş qwrılımdarı, eger «ıntası» bolsa, Franciyada qamauda otırğan Äbiläzovti de, Şveycariyadağı Hrapunovtı da bir-aq künde «bagajnikke» eki büktep salıp, tıpırlatıp twrıp elimizge alıp keler edi. Olardıñ, yağni elimizdegi küş qwrılımdarınıñ «oybay, halıqaralıq kelisim-şarttardı bwzuğa bolmaydı» degen bos sözderi, aynalıp kelgende, änşeyin bastarın bäleden alıp qaşudıñ amal-aylası ğana. Äbiläzov siyaqtı şetel asıp ketken alpauıttarımız öz elimizdiñ sotında ädiletti türde ayıptalatın bolsa, «memlekettik deñgeydegi qazaq mafiyasındağı talay da talay «jürek jwtqandardıñ» şınayı bet perdeleri aşılatın edi. Demek, sauatsız sanağa da tüsinikti närse – keşegi marqwm Älievtiñ de, Äbiläzov pen Hrapunovtıñ da mafiyasında bolğandar elimizde emen-jarqın «tirlikterin» istep, «din aman» jürip-twrıp jatır. Olar twrğanda şeteldegi qaşqın alpauıttarımızdıñ öz elimizde sottalıp, ädil jazaların alatındıqtarı mümkin emes närse.

— Mwnday äñgimeleriñe mardımdı dälelder ayta almaysıñ ğoy, solay ma?

— Dälelderdi prokuratura men sot aytatın boladı, al meniki tek boljamdar ğana. Sonday-aq men Franciyanıñ Äbiläzovti ıñ-şıñsız Qazaqstanğa qaytara qoyatınına da kümänim bar. Jalpı, ekonomikasına qıruar qarjı salıp otırğan azamattardı, meyli ol qanday da bir elden qaşıp kelgen qılmısker bolsın, qılmısker bolmasın – şet memleketter kez-kelgen eldiñ swranısın qanağattandırıp, keri qaytara qoyuı ekitalay. Olardıñ köldeneñ tartatın qisınsız sıltauları da älimsaqtan belgili: «…sayasi quğındaularğa wşırağan azamattarğa sayasi baspana berdik…» deydi demokratiyanıñ «şirip bitpeytin şekpenin» köldeneñ tartıp. Bizdiñ elimiz siyaqtı «täjiribesi azdau» täuelsiz memleket mwndayda eşqanday dau-damay ayta almay qaladı, öytkeni olar halıqaralıq konvenciyalardıñ demokratiyalıq talaptarına säykes «tehniçno» äreket etip otır. Osınday-osındaylardı bilgendikten ğoy — öz elderiniñ ekonomikaların bankrotqa otırğızıp, qılmıstıq joldarmen tabılğan qıp-qızıl aqşaların qaltağa basatın alpauıttardıñ ädette Angliyağa barıp, «sayasi baspana» swraytındıqtarı.

— Orıs mafiyasınıñ da keybir alpauıttarı Angliyada twrıp jatır emes pe?

— Orıs mafiyası demekşi, bwrınğı odaq kölemindegi iri-iri wyımdasqan qılmıstıq toptar orıs mafiyasınıñ qwramdas bir bölşekteri ispetti. Meniñ qoyın däpterimde mınanday bir qızıq derekter jazılğan, audarmasız jolma-jol oqıp bereyin, jazıp alsañ da boladı. Robert FRIDMAN: amerikanskiy jurnalist, ekspert po organizovannoy prestupnosti: «…amerikancı prospali russkuyu mafiyu, kak kogda-to prospali ital'yanskuyu. Policiya zanimalas' otdel'nımi prestupleniyami, ne bolee togo. Tol'ko v 1993 godu v vaşingtonskoy ştab-kvartire FBR bıl sozdan otdel po bor'be s russkoy mafiey. Geografiçeski je v Severnoy Amerike segodnya deystvuyut 30 sindikatov russkoy mafii. Unikal'naya çerta russkoy mafii – ee vırajennıy mnogonacional'nıy harakter. Slavyanskie i çeçenskie, kavkazskie, uzbekskie i kazahskie OPG – sostavnıe çasti edinoy «russkoy mafii». Vot eta mafiya pıtaetsya kupit' svoy put' v amerikanskuyu politiçeskuyu sistemu…» Mine, kördiñ be, Mäke, özimizde köp eşkim bile bermeytin qazaq mafiyasınıñ aydaladağı Amerikanıñ arnayı esebinde twrğanın. Bwl beker närse emes. Amerikanıñ arnayı qızmeti bekerden-beker bir närseni «qoyın däpterine» türtip qoymaydı, solay emes pe? Men sağan mınanday tağı bir qızıq äñgimeniñ şetin şığarayın:

 — Qwlağım sende…

— Bizdiñ elimizde qanday da bir ülken lauazımdı qızmetter atqarğanımen, bir de bir ret sottı bolıp, sorı qaynap ketken özge wlt ökilin körgen emespin. Auıl şaruaşılığı ministrligine qarastı Su komitetiniñ törağası bolıp qızmet istep, osıdan birneşe jıl bwrın altı jılğa sottalıp ketken Anatoliy Ryabcevti bwl jerde esepke almay-aq qoyayıq.

— Onımen ne aytqıñ keledi? Orıstar qazaqtar siyaqtı korrupcioner emes degiñ kele me?

— Solay şığar, biraq meniñ kümänim bar. Bir ğana mısal: bizde ministr degen lauazımnan tömen qızmet istep körmegen ŞKOL'NIK degen «mäñgilik ministr» bar. Bir qarasañ – ministr, endi bir qarasañ – wlttıq kompaniyanıñ prezidenti. Bitti! Qazaqtıñ uranınan qazaqqa qıruar payda äkeledi dep jürgen Mwhtar Jäkişev degen azamatımız sottalıp ketti. Qapparov degen qazaqtan şıqqan jap-jas talanttı jigitimiz keşe ğana jwmbaq jağdayda qaytıs bolıp ketti. Bir närsege miım jetpeydi meniñ: nege osı «QazAtomPromnıñ» basşılığına barğan qazaq jigitteri… nemese sottalıp ketedi… nemese belgisiz jağdayda ölip ketedi de, Şkol'nik degen orıs miz baqpay… mwrtın balta şappay, elimizdegi energetika salası men atom salasın aynalşıqtap, aman-esen jüre beredi, a? Tağdır tälkegi me, älde taza kezdeysoqtıq pa – QazAtomnıñ basşısı Şkol'nik pen RosAtomnıñ basşısı tuğan qwdalar bolıp şıqtı. Al endi atom, uran degenderiñiz strategiyalıq mañızı erekşe salalar bolıp sanaladı. Sonda qazaqstandıq atomnıñ basşısı men reseylik atomnıñ basşısı «qazaqşa qwyrıq-bauır jep, orısşa jüz gramm işip» otırıp, dastarhan basında eki eldiñ atomı turalı äñgime qozğamay ma? Ärine qozğaydı. Jäne qanday-qanday äñgimeler qozğaladı onday-onday otırıstarda! Anau-mınau alpauıttardıñ şamaları kele bermeytin Reseydegi alıp mwnay öñdeu zauıtın osıdan birneşe jıl bwrın kim satıp aldı, bilesiñ be?

- Şkol'niktiñ balasın aytasıñ ba?

— Osı «mäñgilik ministr» Şkol'niktiñ orda bwzar otızdan endi-endi ğana asqan wlı satıp aldı. Qanday aqşağa? Qaydağı aqşağa? Ömir boyı memlekettik qızmettiñ «okladımen» kün körip kele jatqan Şkol'niktiñ «sandığında» saqtalıp kelgen qıp-qızıl aqşa kimniñ aqşası? Oñ men solın endi ayıra bastağan wlınıñ aqşası ma? Bwğan da kümänim bar. Sonda deymin-au, bizdiñ «mäñgilik ministrimiz» Şkol'nik mırza elimizdegi elitalıq qazaq mafiyasınıñ müşesi me, älde…keybir aqparat közderinde aytılıp qalğanday, reseylik arnayı qızmettiñ «ädemi noqtalanğan» tınımsız tıñşısı ma? Eger Şkol'niktiñ işki-sırtqı qırtıs-pırtısın jaqsılap twrıp «jäukemdep» köretin bolsaq, eşkimniñ  miına kelmegen halıqaralıq «Uran mafiyasınıñ» su betine qalqıp şığuı äbden mümkin.  Mwnday jağdayda Uran mafiyasınıñ tiziminen mindetti türde AQŞtıñ bwrınğı prezidenti Bill Klinton men bwrınğı Memlekettik hatşısı Hillari Klintonnıñ atı-jönderin anıq köruge boladı, men mwnı eş jasırmastan aşıq ayta alamın. Uran jürgen jerde ülken sayasat ta bar, mwnı wmıtuğa bolmaydı. Şkol'nik degen mäñgilik ministr bizdiñ elimizdegi atom men energetika salasınan ketpeyinşe, qara qazaq urannan «bir gramm» da payda körmeydi – men mwnı da aşıq ayta alamın.

— Şkol'nik degenimiz, meniñ biluimşe, osı qazaq eliniñ «şekpeninen şıqqan» sausaqpen sanarlıqtay ğana otandıq kadrlarımızdıñ biri emes pe, wltı orıs demeseñ?

— Marat, mümkin men qatelesip otırğan şığarmın, äytse de mına bir sözderime qwlaq salıp körşi: qazaqtıñ talay maqalın «talqandap, iske jarağısız» etip tastağan danışpan Abayımız «…qasqırdı qanşa asırasañ da, ormanğa qarap wlidı» degen maqalğa kelgende läm-mim demegen eken, tüsinesiñ be osını? «Orıstan dosıñ bolsa, aybaltañ qoynıñda bolsın» dep te bekerge aytpağan atamız qazaq. Al biz bolsaq… bastı da bastı strategiyalıq nısandarımızğa qaydağı bireulerdi basşılıqqa tağayındaymız, osı dwrıs pa? Mülde dwrıs emes, öytkeni egemendigimizdi alğan şirek ğasırğa juıq uaqıt işinde mafiyamen miı ulanbağan özimizdiñ wlttıq kadrlarımız da ösip şıqtı. Bar olar. Biraq qayda olar – mine, mäsele osında jatır.

(Jalğası bar).

Marat MADALIMOV

ult.kz