Ortaq mwralar jayında
kerey.kz
“Tatar ädebieti tarihınan” alınğan kitabınan Hasan Kaygınıñ öleñderiniñ biri: Gadellekneñ bilgese – Tatar tiliniñ Qazaq tiline qanşalıqtı jaqın, qanşalıqtı alıs ekenin, nemese qanşalıqtı tüsinikti ekenin Tatarlardı köp köre bermeytin Qıtay men Monğoliyadağı, Oñtüstik Qazaqstandağı bauırlar köp bilmeytin şığar. Wqsay ma, wqsamay ma – özderi oqıp şeşedi ğoy, qazaqşa audarması (eger bwndaydı “audarma” deuge keletin bolsa): Ädildiktiñ belgisi – Asan Qayğınıñ Tatar ädebietinde jürgenine eş qarsılığım joq. Tek Qazaq, Tatar, Noğay, Başqwrt, Qwmıq halıqtarındağı Asan Qayğınıñ barlıq öleñderin bir jerge jinap alsa jäne bwl halıqtar wlı Jıraudıñ öleñderin seniki-meniki demey bir-birinen jırlardı özderine ala berse, “Asan Qayğınıñ jırları” dep atalatın ortaq qor molaya tüser edi degenim ğoy… Keşegi Alaş halqı – bügingi Qazaq halqı apatai, Ä. Marğwlannıñ “Şene böri ğwn” dep otırğanı Börte Çino börjigin ğoy. Jalpı “Börjigin” degen sözdi – “böri ğwn” dep tüsindiru qate. Biz “Ğwndar” dep ataytın halıq özderin eşqaşan “Ğwndar” dep atamağan. Olardı körşileri de Ğwndar dep atamağan. Sonıñ işinde “ğ” deytin dıbıs – Köne türki-monğol tilderiniñ eşqaysısında joq. Qıtaylar ğana ol halıqtı “Hunnu” dep atağan. Onıñ mağınası Qıtay jazbaları özderi jaqsı tüsindiredi – “jauız, kekşil qwldar” degen söz. YAğni qazaqşalasaq, Qodar-qwl, Wltan-qwl degendey ğoy, “öşpendi jatjerlikter” degen söz. Köne Qıtaylıqtar irgesindegi Köşpendilerdi öte jek körgen. Bwl, ärqaşan solay. Tipti ğwlama Aristotel'diñ özi – Grekten basqa halıqtı “söyleytin januarlar” dep atağan. Jäne soğan sengen. Al Rimdikter soltüstiktegi körşilerin, German taypaların “varvarlar”, yağni mağınasına kelsek “jabayılar” dep atağan. Köne zamannıñ adamdarı özinen özge halıqtı “biz ğana adambız”, al “bwlar adamdar emes” dep oylağan. Şınımen solay oylağan. Endeşe köne Qıtaylardıñ Hunnulardı – “Qwldar” dep atauı äbden tabiği qwbılıs… Al Ğwn halqınıñ özderi-özderin “Ğwn”, “Hunnu” dep – yağni Qwldar dep atauı mümkin emes. Twtas halıq halıq özderin “Qwldarmız” atamaydı. “Moñğol” degen söz – “Mıñ-qol” degen sözden emes, sol “Mwñqwl” degen sözden şıqqan. Sol bayağı – Qwl (jatjerlikter). Raşid-ad-dinniñ bwlayşa tüsindirui köñilge qonımdı. Sondıqtan “Mwñğwldar” (Hunnular) – özderin “Oğızdar” (Okustar) dep atağan. Al Oks – qazirgi türki tilderiniñ bärinde saqtalğan özen degen söz. Mısalı, “Ayagöz” degendegi – “Guz” osı söz. Arab-parsılar da bwl halıqtı “Guzdar” dep atağan… Al “şene böri-ğwn” desek, “Şene” degen söz – onsız da “qasqır” degendi bildiredi (Börte-şina jäne A-şina ğoy – “qasqır” atauı eki sözde de twr). “Börjigin” degen sözdiñ mağınasın Raşid-ad-din anıq tüsindirgen – ol “kök közdiler” degen söz. Sonday-aq “Şıñğıshan” degen sözdi de bwrmalap keregi joq. Ol – “Teñizhan” degen söz. Ertedegi Oğız qağannıñ (Möde qağannıñ) bir balası da “Teñiz han” dep atalğan. Bwl Ergenekön taypalarınıñ şıqqan arğı tegin körsetedi. Börjiginderdiñ atası Bodonçar (Butancar) 970-1031 jıldar aralığında ömir sürgen adam. Onıñ wrpaqtarı Börjiginder dep ataladı. Börjigin degen ru ne taypa emes, ol sol äulettiñ atauı. Qazaq ruların Börjiginnen şıqtı deu – sol 11 ğasırğa deyin Qıpşaq, Arğın, Qoñırat t.b. atalğan rular bolmadı, yağni bäri de sol Bodonçardıñ balaları edi degenge ğana äkeledi. Bodonçar degen kim, ol Şıñğıshannıñ 12-şi atası jäne Amur özeniniñ boyında balıq aulap jep küneltken bir jalañayaq balıqşı… Şıñğıshannıñ wrpaqtarı – Qazaq jüzderine qosılmaytın aqsüyek Töreler. Şıñğıshan Qazaq ruınan bolsa, onı qanşa jerden Töre bolsa da Üş jüzdiñ bireuine, eñ tuıs ruğa äkelip qosar edi. Jambıl Şıñğıshannıñ twqımı bolu üşin – Jambıldıñ ruı Töre ekenin däleldeu kerek. Al joğarıdağı öziñ keltirgen rularğa kelsek, Abaq degen ru – Ferğana Qıpşaqtarında bar ekenin kördik. Qıpşaq-saray birlestiginiñ qwramında. Bwl – Qazaqtağı Abaq Kerey degen ru. Alban, Suan – Raşid-ad-dinde Ergenekön taypalarınıñ işinde bar, Raşid-ad-dinşe aytqanda – “Monğol taypaları”, yağni YUeban' (Çuban) ğwndarınıñ wrpaqtarı degen pikirdi ornıqtıra tüsedi. Raşid-ad-dinniñ jäne Äbilğazınıñ “Monğoldar” (Mwñğwldar) degenin ärqaşan – Ğwndar (Oğızdar) dep tüsinu qajet… Ülken Ğwndardıñ Qoyan (Qiyan) taypası Soltüstik Ğwndardıñ bilik basına 114 jılı kelgen. Soğan qarağanda Qiyattardı “Ğwndardıñ atası” degennen göri – “Ğwndardıñ bileuşileri” degen dwrıs. Ğwndarda Qiyattan basqa da taypalar köp bolğan… Kerderi ruı – köne zamandarda Aral teñizi “Kerderi teñizi” dep atalğan. Soğan qarağanda bwl jergilikti Saq taypası. Abdal – Türikmenderdiñ bastı rularınıñ biri. Qazaqta olar Taz ruına kirme bolmasa, onda Abdaldar – Kereylerdiñ bir böligi. Eger Kişi jüzge kirme ru bolsa, Abdaldar – Eftaldardıñ (tarihta Köne türkilermen soğısatın aq Ğwndar – Eftallitter imperiyası) memleketiniñ wpaqtarı, yağni sol imperiyanıñ mwragerleri Türikmenderden kelip, jartısı Qazaqqa qosılğan bolsa, onda – Oğız taypası. Onda olardıñ arğı atası – şınıda da eftaldar (aq ğwndar) boladı. Al Aday ruı turalı joğarıda ayttım, ol – özara tuıstığı jaqın rular Kereyler (jazbalarda Hereit) men Merkitterdiñ (jazbalarda Mekrin) jäne Uaqtardıñ (jazbalarda Oñğwt) ağayını. Adaylar – (jazbalarda Oday) Qimaqtar zamanında (9 ğasır) Altaydan kelgen taypa. Bwlar rulardıñ işki taypalıq qwrılımı da wqsas. Kişi jüzdiñ köpşilik böligi Kereyler men Uaqtarğa tuıs bolıp keledi… Al Kerey men Naymannıñ arğı atalarınıñ özara tuıstığı – säl-päl alıstau. Sebebi, Kereyler kezinde Lyao imperiyasına, yağni Qidandarğa qarsı köp qarsılasqan taypa… Qarap otırsaq, Qazaq rularınıñ “Qazaqqa deyingi kelgen joldarı men tağdırları” san-san tarau. Halıq degen bir atanıñ balaları emes, ol tek qana tuıstıq boyınşa birikpeydi. Eger tuıstıq eñ mañızdısı bolsa – qazaqtağı Qıpşaq, Arğın, Naymannıñ bölikteri Özbek pen Qırğızda, Başqwrt pen Tatarda, Noğay men Qwmıqta är halıqta bıtırap jürmes edi. Eger tuıstıq eñ mañızdısı bolsa – Alban, Suan siyaqtı köne Ğwn taypaları men Qañlı, Şanışqılı siyaqtı köne Saq taypaları, Nayman, Kerey siyaqtı köne Sänbi taypalarınıñ bası qosılıp, eşqaşan bir halıqqa birikpes edi. Halıq – ortaq twrmıs-tirşilik pen osı daladağı birtwtas ömir saltı jäne qilı zamandarda bastan ötkergen sayasi közqarastarı boyınşa qareketi, wzaq-wzaq tarihtıñ ötkelderi men tatar däm-twzınıñ ortaqtığı twrğısınan birigedi. Biz Japondar men Kärister siyaqtı siyaqtı mıñdağan jıldar boyı bir aralğa, bir quıstağı tübekke tığılıp otırğanımız joq. Sondıqtan, bizdiñ alasapıranğa tolı köşpendiler dalasında “halıq” degendi – “qanı birge tuğan tuıstar” degennen göri, qanday qiın jağdayda da ajıramay, irgesi sögilmey, quanğan künderi birge quanıp, qayğırğan künderi birge qayğırıp, aşıqqanda birge aşığıp, sırttan dwşpan kelse, birge qorğap, rulardıñ arğı tegi tuğan ağayın bolmasa da, qwdandalı, nağaşılı, jiendi, qayındı bolu arqılı ağayın bolıp – erteden birge kele jatqan dostar dep tüsingen ıñğaylı. Sondıqtan jalpı Qazaq halqınıñ, bizdiñ bärimizge ortaq bolatın bir ata-babanıñ bolmauı da zañdı… NARbala, Jänibek pen Kereydiñ halqı özderin-özderi alğaşqıda “Qazaqpız” dep atamağan. Ol körşilerimizdiñ (Özbekter men Moğolstandıqtardıñ) bizge bergen atauı. Jalpı Jänibek pen Kerey de, onıñ halqı da ol kezde öz aldına bölek bir Halıq qwrıp jatırmız dep oylamağan. Jänibek pen Kerey – özderiniñ atası Orıs han men Baraq hannıñ Aq Ordasın qalpına keltirip jatırmız dep oylağan. Sondıqtan, bwrınğı Aq Ordanıñ halqı Qazaq bolu üşin emes, sol Orıs hannıñ balaları bolğandıqtan, Jänibek pen Kereydiñ soñına ergen. Sol zamanında “Qazaq” sözi – “erkin adamdar”, “bölingender”, “bağınbaytındar”, “Ordadağı qaru wstauşılar” degen mağına bergen. Keyin osı söz halıqqa atau bolğan… “Toqtamıs qazaqlanıp ketti” dep jazadı orta ğasır jılnamalarında. Altın ordanıñ Toqtamıs hanı “Qazaq bolıp” ketken joq. Ol bölinip, oqşaulanıp, erkin bolıp jäne qarulanıp, Ordadağı basqa handarğa bağınbay ketti. Keyin Altın Ordanıñ tağın qaytarıp aldı. Jänibek pen Kerey handar da söytip qazaqlanıp ketti. Alayda Jänibek pen Kerey handar bwl jolı şınıda da “Qazaq bolıp” ketti. Keyin Şaybanilerdi quıp jiberip, özderiniñ atasınıñ Aq Ordasınıñ tağın qaytarıp aldı. Kerey men Jänibek – Orıs hannıñ balaları bolğandıqtan, Qazaq handığı alğaşqıda keyde Reseylik zertteulerde “Gosudarstvo Urusidov” (“Gosudarstvo Şeybanidov” degen siyaqtı) dep te aytıladı. “Şaybani äuleti bilegen memleket” (Ülken Äbilhayır handığı) jäne odan bölinip köşken “Orıs hannıñ äuleti bilegen memleket” (Jänibek pen Kereydiñ handığı, odan soñ olardıñ balasınıñ atımen “Qasım handığı” dep ataladı). Al Qazaq tarihında äli künge deyin qoldanılıp kele jatqan “bölinip köşken” degen sözdi qoldanu dwrıs emes, öz memleketin (Aq Ordanı) qalpına keltirgen. “Bölinip köşken” degen sözdi Mwhamed Haydar Dulati qoldanğan bolatın. Dulati, ärine, Qazaqtardı jaqsı körgen joq. Sondıqtan, “bölinip köşken” dep ädeyi qoldandı. Sosın köp keşikpey sol Dulati tarihşı, Qasım han qaza bolğan soñ: “Qazaqtar jer betinen mülde joyılıp ketti” dep te jar saldı. Al Qazaqtıñ öz tarihşısı Qadırğali Jalairi eşqanday “bölinip köşu” jöninde mülde söz aytpaydı. Ol Jänibek pen Kerey handardı özderiniñ ata-babasınan beri – Aq Orda tağınıñ (Alaş jwrtınıñ) zañdı bileuşileri dep esepteydi. Jänibek pen Kerey handar özderiniñ 12-şi atasınan beri Aq Ordanı üzdiksiz bilep kele jatqan bolsa, jergilikti halıq basqa ne aytuı kerek… Sondıqtan, Qazaq memleketiniñ tarihın Aq Ordamen baylanıstı qarau kerek jäne Qazaq eliniñ mereytoyın toylau kerek bolsa, Aq Orda qwrılğan künnen bastap – yağni 1226 jıldan bastap sanau qajet. Mısalı, keler jılı Qazaq eline 803 jıl toladı. Alayda Jänibek pen Kereydiñ qwrğan memleketi endi “Aq Orda” emes, özine “Qazaq Ordası” degen attı mäñgilikke jamap aldı. Al Jänibek pen Kereydiñ de, olardıñ äkesi Baraq han men Qwyırşıq hannıñ da, arğı ataları Orıs hannıñ da halqı özderin “Alaş jwrtı” dep atağan. Jalpı Qazaqtar (“Qazaqtar” degen sözge qwlaqtarı üyrengenşe) – özderin “Alaş halqı” dep atağan. “Qazaq halqı”, “Qazaq Ordası”, “Qazaq handığı” degen ataudıñ keñinen qoldanıluı tek Haqnazar hannıñ kezinen bastaladı… Nege – “Alaş halqı”. Halıqtıñ atauı onı bilegen adamnıñ atımen ataladı. “Özbekter” – Özbek hannıñ eli. “Noğaylılar” – Noğay swltannıñ eli. “Alaş halqı” – Alaşa hannıñ eli. Solay solay kete beredi. “Alaşa han” dep – Qazaqtar Jänibek pen Kereydiñ arğı atasın, Orıs (Öris) handı aytqan. Söytip keşegi Orıs hannıñ halqı (Alaşa hannıñ – Alaş halqı) – bügingi Qazaqtar… * Qazaqtıñ tarihına qızığuşılıq tanıtqandarıñızğa, bwl jazbalarğa lebiz bildirgenderiñizge rahmet. Qazaqtıñ tarihınıñ daladağı eñ bir tartımdı tarihtardıñ biri ekeni de ras. Sonıñ işinde, äsirese, 9-11 ğasırlar qızıqtı. Sebebi, bwl kezeñ bizdiñ halıqtıñ qaydan kelgenin, qalay bastap qalıptasqanın körsetedi. Sosın, 2-5 ğasırlar qızıqtı, ol kezeñ Köne Türki halıqtarı men taypalarınıñ, bügingi Türki jwrttarınıñ qalay taralıp, qalay şıqqanın körsetedi. *** “Qazaqtıñ tarihı” – ol eger “Qazaq” degen halıqtı eşqaşan estimegen adam bolsa ärqaşan aytamın: bwl – köşpendilerdilerdiñ wlı dalasındağı bir kişkene köşpendi halıqtıñ tarihı… |
| Mınau baytaq dünie, mağan da bir qaraşı, Tanimısıñ sen meni, men – qazaqtıñ balası! |
Pikir qaldıru