Qwrğaqtı qwramay qaptırğan dana halqımız: «Qardıñ basın qar alar jauıp twrıp, Hannıñ basın han alar şauıp twrıp», – dep jeti ıqılımnan beri kele jatqan wlttıq ruhaniyattı alğı şartqa qoyıp ärqaşan wlılıq aldında tağzım etken. Tağzımdı ğibadatpen ğana şektep qoymay, oy tolğamdardı wrpaqqa wmsındırğan läzim. Sondıqtan ädebiet süyer qauımğa ğwmırında twşıdan göri aşınıñ tatın tatqan maytalman qalamgerler men wlttıñ wlı jazuşısı Mwhtar Äuezovtiñ arasındağı altın köpir yaki jazısqan hattarı men maqalaların nazarlarıñızğa wsınudı jön kördik. El degende eñiregen, bit, bürge, qandalağa qanın bergen dana halqımız:

Dünieden ötse danışpan

Jüyriktermen jarısqan,

Oqitın ie bolmasa,

Jazulı qalğan hat jetim,-

dep tılsımdı tämsilimen tabandap twrıp, töbeden soyılmen soqqanday jırlay tüsedi. Olay bolsa Äuezov älemine boylay tüselik.

Ekinşi düniejüzilik soğıstıñ dañqtı jauıngeri, filolog Mälik Ğabdullinniñ 1950 jılı jazılğan Mwhañ turalı «Qalay tanıstıq?» attı maqalasına köz tigelik:

«…Bir küni institutta Mwhañ meni körip qaldı da:

-Bärekeldi, jaqsı kezdestiñ ğoy. Ekeuimizdiñ söylesip, kelisip alatın bir äñgimemiz bar eken. Men sonı aytpaq edim, – dedi.

Mwhañ ekeumiz instituttıñ №8 auditoriyasına bardıq. Jayğasıp otıra kettik. Ol kezde Mwhañ qoñır tüsti bılğarı portfel' wstaytın jäne onı tastamaytın. Jañağı arada sol portfelin aşıp, işinen birneşe paraq maşinkağa basılğan qağazdı suırıp aldı.

-Bwl qağazdar sağan arnalğan edi. Kölemi – 8 bet

-Maqala ma özi?

-Bwl maqala emes, tizim. Mwnda aspiranttıñ mindetti türde oqitın kitaptarı, maqalaları men auız ädebieti tekstteri körsetilgen. Men mwnı üş bölimnen qwrastırdım. Birinşi bölimde: auız ädebieti turalı ğılımi, teoriyalıq eñbekter, ekinşisinde: düniejüzilik auız ädebietiniñ ülgileri; al üşinşisinde: qazaq auız ädebieti. Osında körsetilgenderdi oqıp şığu, boyıña siñiru – eñ bastı mindetiñ. Olay etseñ, bilimdi aspirant bolasıñ jäne esiñde bolsın: aldağı künde ğılımi bayandamalar jasaytın bolasıñ, ol üşin de mına körsetilgen eñbekterdi oqıp alğanıñ asa qajet.

-Mwha-au, mına tizimde pälenbay şığarma körsetilipti. Onıñ ärqaysısı jüzdegen bet. Bärin jinasaq, mıñdağan bet eken. Sonıñ bärine uaqıttı qaydan tabam? Bwdan basqa da sabaqtarımız bar.

-Jalqaulanbasañ, kitap oquğa uaqıt tabuğa äbden boladı. Künine jüz bet kitap oqımağan aspiranttı aspirant deuge, ondaydan tübinde ğılımi qızmetker şığadı deuge bolmaydı, osını qattı eskergeysiñ.

-Jaraydı, bwl aqılıñızdı iske asırıp köremin degennen basqa eş närse ayta almay qaldım».[Äuezov jäne arhiv A.«Atamwra» 1997 55-b] Kelesi kezekte Mwhtar Omarhanwlınıñ Batır Bauırjan «Qazaq ädebietiniñ marşalı» dep bağa bergen Säbit Mwqanovqa 1944 jılı 25 qırküyekte jazğan hatınan üzinidiler keltireyik:

« Säbit!

Men seni köp tosıp, keltire de almay, ketip qaldım. Sözim Krılov jayı edi. Aldıñğı küngi zasedaniyanıñ qaulısın men özim jazıp aparıp, Tatarenkoğa berip kettim.

Ol qaulığa endigi jwmıstı sen atqaratındığıñ jazılğan.

Sırcovqa da ayttım.

Endigisin öziñ qozğay beresiñ. Bir asığıs närse – Tolstoy telegrammasına jauap edi. Men onı jazıp berip em, Sırcov bwdan tolıq jaz [dedi], men onımen asığıs söylesip qaldım. Sol telegramdı Sırcovpen aqıldasıp, tolıqtırıp jiberersiñ.

Odan basqası är keñse bergen planda. Sonı orındağanın bağu ğoy. Hatşısı kerek edi. Balaqaev ketip qaldı. Mınau Tatarenko degen äyel asa nagruzkası köp kisi eken. Ärbir tapsırğan wsaq iske de jauır attay qisañdap barıp ketedi. Men keyde özine wrısıp qalıp ta jürip em. Biraq Sırcov ädeyi bölip şığarğan kisim deydi. Sol isin isteui kerek dedi.

Eger sovnarkom jağında… beretin bolsa, öz apparatıñdı qozğaysıñ ğoy.

Äzirşe osı.

Men kirispe sözdi 2-3 künde bitirip jiberemin.

Asqar audarması asa jaqsı eken. Beysenbaydı kündelikti kitapqa şwğıldandıra ber». [Äuezov jäne arhiv A.«Atamwra»1997 40-41b]

«Aldıñğı arba qayda barsa, keyingi arba sonda baradı» dep el auzı altınğa bergisiz astarımen izgilikke beyil beredi. Sol izgilik turasında «Köşpendiler» qaqında qalam terbegen İliyas Esenberlinniñ 1977 jılı 23 qırküyekte Mwhañnıñ ruhına arnap jazğan «Twla boyı twrğan ülgi» attı maqalasına ıñğay etelik.

«Mwhtar Äuezov» degende, men Mwqañnıñ özim öte jaqsı köretin üş qasietine toqtalğım keledi. Mwqañ öz halqın süygen. Ol kisi öz halqınıñ ötkenin de, büginin de jaqsı körgen adam…

Mwqañnıñ jas kezinde janı süygen wşar kögi, qonar köli bolğan sonau sardalasın, halqınıñ än-küyin, jomart dästürin, qasietti ädet-ğwrpın süygendigin aytamız…

Mwqañ qatısqan san mäjiliste birge bolıp, ol kisiniñ qazaq halqınıñ mädeni, ädebi ösuine qanday janı aşitının közimmen kördim…

Eliniñ ädebietin süygendigi sonşalıq, özi üzbey qatısqan sol mäjilisterde bir ret söylemey, qwndı pikir aytpay qalğan emes…

Ekinşi bir qasieti – onıñ tvorçestvolıq erligi. Mwqañ qırıq jıldan astam tvorçestvolıq ömirinde kölemi jiırma tomday eñbek jazğan adam…

Üşinşiden, Mwqañnıñ meni tañdandıratın bir qasieti – onıñ tvorçestvosınıñ san qırlı bolıp keletini. Gauhartasqa qay qırınan qarasañ da, ünemi säuleli, ädemi bolıp körinedi ğoy. Mwqañnıñ tvorçestvosı da sol sekildi. Onıñ ğılımi zertteu eñbekteri de, roman-povesteri de, kino p'esaları da birinen-biri asıp tüspese, kem tüspeytin qwdiretti…»[Äuezov jäne arhiv A.«Atamwra» 1997 73-74-b]

Mine, alasapıran ğasır degeleñinde qazaqtıñ känigi qalamgerleri keñestik kezeñniñ talay qıspağında qısılıp-qımtırılsa da ädebietke adaldıqtarın jürekterine toğıttı. Köp kör keudelerdiñ torında toğıtıldı, sonday-aq işten şıqqan jegi qwrttardan auız küygendigi aytpasada belgili dünie. Wlttıq dinimiz ben dilimizdi nebir alkeudeler tarpıp kete jazdasa da berekesine berik, wlt qayratkerleri tarihımızdı tügendep, tügeldep tamırımen saqtap qaluğa jigerin ayamağanı haq. Mwqañ dünie salğannan keyin geolog Qanış Imantaywlı Sätbaev jürektegi mwñın bılayşa aqtarğan eken:

«…Muhtar Omarhanoviç bıl çelovekom bol'şogo razuma; on neustanno rabotal, trudilsya na nive prosveşeniya, obrazovaniya, poznaniya jizni.

Nezauryadnıe sposobnosti Muhtara Omarhanoviça porajali nas vseh. Naryadu s vıpolneniem bol'şoy, napryajennoy rabotı pisatelya, on takje uspeşno rabotal, tvoril kak uçenıy. Buduçi krupneyşim znatokom russkoy, kazahskoy, zapadno-evropeyskoy i vsey mirovoy kul'turı i literaturı, Muhtar Omarhanoviç vsegda so svoystvennoy emu erudiciey analiziroval ih, pisal o nih. Blestyaşe znal on obıçai i nravı svoego naroda. Kak yavilsya ego znamenitıy roman ob Abae enciklopediey jizni kazahskogo naroda, tak i on sam bıl sredi nas jivoy enciklopediey»[Äuezov jäne arhiv A.«Atamwra 1997 63-b ] .

Osınday kemeldiliktiñ sara jolın wstanğan dara twlğalarımızdıñ ruhı mäñgi bizben birge. Bolaşaq barda ruhani mwralar aspanda susımaq emes, kerisinşe uaqıt ötken sayın sol jaqwt qazınalardıñ qwnı artıp, Alaş aybındarına ämanda sara jol bolmaq.

Äzimhan ISABEK

Abai.kz